خراسان : سروته باغ ديده نمي شود باغي که حتي مالک آن نيز مساحت آن را نمي داند و مي گويد حدود يک هکتار است.
مالک این را هم نمی داند که چه تعداد درخت در باغ دارد و فقط می گوید ۸۰-۷۰ تا درخت سیب، ۶۰-۵۰ درخت گلابی و ۴۰-۳۰ درخت به و چندتایی هم درخت گردو دارد.
پراکندگی درخت ها در این باغ به شکلی است که فاصله دو درخت در بعضی نقاط باغ کم تر از یک متر است و در بعضی نقاط، فاصله دو درخت از ۲۰ متر هم بیشتر است. درختان بلند و کوتاه هم در سراسر باغ پراکنده هستند و درختان گردو در حاشیه باغ که نیمی از شاخه های آن شکسته و خشک شده اند، چشم بیننده را آزار می دهد.
پای هر درخت شیار کم عمقی وجود دارد که آب را از چند جوی حفر شده در باغ به پای درختان می رساند. در گوشه ای از باغ تلی از میوه های پوسیده و آفت زده و سیاه سیب و گلابی محصول سال گذشته خودنمایی می کند آن سوتر هم انبوه زباله شامل قوطی های سم، بطری های یک بار مصرف نوشابه و جعبه های شکسته پلاستیکی حمل میوه دیده می شود.
حتی باغدار هم از حال و روز باغ خود ناراضی است. او می گوید: خرج و دخل آن با هم نمی خواند! اگر باغ یادگار پدرم نبود سال ها پیش درختان را کف بر می کردم و برای خودم ویلا می ساختم و ویلای کرایه ای هم می ساختم و اجاره می دادم چون درآمد ویلاها از ۱۰ برابر فروش میوه هم بیشتر است.
کدام باغ مدرن؟
باغ و محصولات باغی به عنوان یکی از ارکان مهم تولید بخش کشاورزی در اقتصاد ملی به شمار می رود.
بر اساس آخرین آمار اعلام شده، عرصه های باغی کشور مساحتی حدود ۲ میلیون و ۷۰۰ هزار هکتار را شامل می شود که انواع درختان مثمر و گونه های باغی در آن کاشته شده و نیاز کشور به انواع میوه را تامین می کند از این مساحت حدود ۳۰ درصد باغ مدرن(حدود ۸۱۰ هزار هکتار)، ۴۰ درصد باغ درجه ۲(۱۰۸۰ هزار هکتار) و ۳۰ درصد درجه ۳(حدود ۸۱۰ هزار هکتار) اعلام شده است.
در آخرین اظهارنظرها «خوشنود» سرپرست معاونت بهبود تولیدات گیاهی وزارت جهاد کشاورزی با اعلام این که ۷۰ درصد باغ های کشور جزو باغ های مدرن محسوب نمی شوند، گفت: این به معنای آن است که از منابع موجودمان نظیر آب، زمین و نیروی انسانی به درستی استفاده نمی کنیم.
وی در گفت وگو با ایسنا افزود: باید انرژی مضاعفی بگذاریم تا در یک زمان کوتاه مدت(باغ ها) اصلاح و نوسازی شوند، اصلاح و نوسازی و حذف و جایگزینی باغ های درجه دو و سه با باغ های مدرن باید محور کار ما باشد.
«خشنود» با بیان این که در توسعه باغ ها یک عامل محدودکننده به نام آب داریم، افزود: در استان هایی که کمبود آب داریم نمی توانیم برای توسعه باغ ها برنامه ریزی چندانی داشته باشیم و باید از منابع آبی موجود بهره برداری مطلوب داشته باشیم و با اجرای روش های آبیاری نوین راندمان آبیاری را ارتقاء دهیم.
معاون وزیر جهاد کشاورزی بر لزوم مکانیزه کردن تولید نیز تاکید کرد و با بیان اینکه در توسعه مکانیزاسیون بخش باغبانی به صورت ویژه دیده شده است، تاکید کرد: توسعه مکانیزاسیون سبب کاهش هزینه تولید و در نتیجه اقتصادی شدن باغبانی خواهد شد و با توجه به پتانسیل های کشور در این بخش و همچنین بازارهای مناسب، بخش باغبانی از مزیت های کشور محسوب می شود و هم اکنون نیز بخش عمده ای از صادرات کشور مربوط به این بخش است.
سخنان این مقام مسئول بر ۵ محور اصلاح و نوسازی، جایگزینی، مکانیزه کردن، مزیت و لزوم استفاده بهتر از منابع تولید متمرکز است و از این رو به نظر می رسد که معاون وزیر جهاد کشاورزی نقشه راه وزارت متبوع در بخش باغبانی را خوب ترسیم کرده است.
باغ های ما، باغ های دیگران
تولید محصولات باغی در یک سال زراعی معادل با ۱۶ میلیون تن برآورد شده است و با این محاسبه چنانچه جمعیت ایران را ۷۰ میلیون نفر برآورد کنیم، سرانه تولید میوه در ایران اندکی بیشتر از ۲۰۰ کیلو خواهد بود و این در حالی است که سرانه متوسط جهانی تولید میوه را FAO معادل ۸۰کیلوگرم اعلام کرده است.
این حجم تولید و سرانه متوسط در حالی است که تنها ۳۰ درصد از عرصه های باغبانی، بازده اقتصادی قابل قبولی دارد. به اعتقاد فعالان حوزه باغبانی و چنانچه بازده باغ ها از استانداردهای جهانی پیروی می کرد تولید میوه در ایران پتانسیل بسیار ارزشمندی برای صادرات در کشور ایجاد می کرد و ارزش افزوده ای بسیار زیاد و ارز آوری قابل توجهی را برای کشور به ارمغان می آورد.
کارشناس ارشد مرکز آمار ایران میزان برداشت سیب از باغات سیب را ۱۶.۵ تن در هکتار، میزان برداشت انگور را ۱۲.۵ تن، گردو را ۲.۶تن و پسته را ۹۰۰ کیلوگرم اعلام کرده است و می گوید: این ارقام متوسط چند نمونه اتفاقی از میوه ها در کشور محسوب می شود و به شاخص واقعی بسیار نزدیک است.
وی می افزاید: این ارقام در حالی به دست آمده که در برخی مناطق گزارش برداشت بیش از ۱۲۰ تن سیب، بیش از ۱۰۰ تن انگور و ۱۳ تن گردو و ۱۰ تن پسته در واحد سطح را نیز دریافت کرده ایم و این نشان از توان بالقوه باغبانی و تولید میوه در کشور دارد سایت FAO نیز درباره ایندکس تولید میوه و میانگین تولیدات باغی در برخی کشورها می نویسد: میانگین برداشت سیب از هر هکتار در کشورهای جنوب آسیا ۸۰ تن محاسبه شده است. میزان برداشت انار ۵۶ تن، انگور ۴۰ تن، گردو ۳.۸ تن و پسته ۱.۰۷ تن محاسبه(برآورد) شده است.
در تحصیل آماری FAO و مرکز آمار ایران به خوبی مشخص شده است که متولیان تولیدات باغی در ایران در آغاز راهی قرار گرفته اند که در این مسیر ایران می تواند به عنوان شاخص کشورهای تولید کننده و صادرکننده محصولات باغی مطرح شود و بخش قابل توجهی از درآمد ارزی غیرنفتی را از صادرات میوه به خزانه ملی واریز کند.
تلفات تا ۵۰ درصد
نبود زیرساخت های علمی تولید، بسته بندی، حمل و نقل، مصرف و صادرات موجب شده که بخش عمده ای از تولیدات باغی کشور به ضایعات تبدیل و از دسترس خارج شود از این رو تولید محصولات باغی توجیه اقتصادی خود را از دست داده است.
میزان ضایعات محصولات باغی را کارشناسان در خوش بینانه ترین حالت ۳۰ درصد می دانند البته برخی از کارشناسان با محاسبه و مقایسه میزان برداشت از باغ های میوه در ایران و میزان ضایعات آن، رقم ضایعات تولیدات باغی در کشور را تا ۵۰درصد هم عنوان می کنند.
«داوود امیر نیری» زیتون کار ساکن شهر لوشان که ۴ هکتار باغ زیتون را اداره می کند گفت: در بهترین حالت ها از هر هکتار حدود ۱۰۰۰ کیلو زیتون تازه برداشت می کنیم و این در حالی است که باید از هر هکتار بیش از ۱۴۰۰ کیلو برداشت کنیم و این به دلیل سنتی بودن برداشت از باغ است، در مسیر حمل و نقل به کارگاه های شست و شو و روغن گیری هم از هر تن حداقل ۵۰ کیلو پرت محصول داریم، ضمن اینکه حداقل ۳۰ درصد از میزان مورد انتظار استخراج روغن از هر تن کمتر به دست می آید و آن هم به دلیل سنتی بودن روغن کشی در ایران است، بخشی از روغن تولیدی در پروسه بسته بندی و شیشه گیری و حمل و نقل از کارخانه تا عمده
فروشی و خرده فروشی از گردونه مصرف خارج می شود و آنچه باقی می ماند در واقع ضایع شدن بیش از ۳۰ درصد از محصول زیتون است که با زحمت فراوان به دست آمده است.
غلامعباس ملایی باغدار مرکبات در دزفول نیز که ۴ هکتار باغ پرتقال و گریپ فروت را در اختیار دارد از «تلفات زیاد» محصول باغ خود گلایه دارد و می گوید: به دلیل این که عمر بسیاری درختان باغ بیش از ۱۰ سال است، تولید میوه از آن بسیار کم است و این به معنای اتلاف آب و نهاده های تولید و حتی وقت باغدار است. او اعتراف می کند که مشخص نبودن میزان تولید از هر هکتار عیب بزرگی برای باغدار است. وی ادامه می دهد: می توانم ادعا کنم که همه باغداران مرکبات از میزان برداشت از هر هکتار اطلاع درستی ندارند و آن هم به دلیل این است که باغ های منطقه عمدتا فرسوده و پیراست و در سال های گذشته توجهی به
احداثباغ های پیشرفته و با توجیه اقتصادی نشده است.
ملایی نیز همانند باغدار لوشانی از میزان زیاد تلفات محصول باغ خود سخن می گوید و اظهار می دارد: متاسفانه میزان ضایعات مرکبات خیلی زیاد است تا حدی که هیچ توجیهی برای ادامه کار باغداری باقی نمی ماند.
وی توضیح می دهد: مرکبات سریع فاسد می شوند و بخشی از محصول در روی درخت خراب می شود، بخشی از آن پس از برداشت و تا فاصله حمل به میدان بار ضایع می شود، بخشی از آن در میدان بار می ماند و از چرخه مصرف خارج می شود و سرانجام بخشی از محصول در میادین فروش از بین می رود و همه این وضعیت در صورتی است که بازاری برای محصول وجود داشته باشد و اگر باغدار با مسئله واردات بی موقع مواجه شود، ترجیح می دهد میوه را از روی درخت برداشت نکند چرا که هزینه کارگری برداشت میوه هم به دست باغدار نمی رسد و متاسفانه در بعضی از سال ها با این وضعیت مواجه هستیم.
«امیری» کارشناس باغبانی کشت و صنعت صفی آباد دزفول هم می گوید: از موضوع فرسوده بودن باغ های کشور که بگذریم واقعیت این است که باغ ها در ایران باغ های معیشتی است در حالی که باید باغ اقتصادی باشد.
وی توضیح می دهد: باغ معیشتی تنها هزینه های تولید را جواب می دهد و به سختی سودآوری دارد زیرا محاسبه ای برای تولید و سود در باغ های معیشتی صورت نمی گیرد و براین اساس باغدار نمی تواند برای درآمد خود برنامه ریزی کند. این در حالی است که باید محاسبات درآمد و سود از باغ طراحی شود و توجیه اقتصادی درآمد با کمترین افت در اختیار باغدار باشد و باغدار با توجه به گوناگونی درختان باغ، نوع میوه و حتی محاسبه زمان برداشت و عرضه به بازار بتواند برای باغ خود برنامه ریزی کند.
این کارشناس نبود مراحل بعد از برداشت(برنامه ریزی مصرف و فرآوری) را از مشکلات عمده باغداران بیان می کند و ادامه می دهد: ارزش افزوده محصولات باغی از مراحل فرآوری است و متاسفانه در جانمایی صنایع فرآوری و تبدیلی محصولات باغی این نکته مغفول مانده و به این دلیل است که باغدار برای انتقال محصول خود به صنایع تبدیلی هزینه های سنگینی را متحمل می شود مثلا محصول باغ های مرکبات خوزستان به استان های اصفهان و فارس ارسال می شود و در مسیر انتقال و فرآوری هم درصدی از محصول از بین می رود که خسارت آن را در واقع باغدار متحمل می شود.
پیشخوان خدمات دولتی
وزارت جهاد کشاورزی به عنوان متولی توسعه باغ ها و تولید محصولات باغی خدماتی را به باغداران ارائه داده و تسهیلاتی نیز در اختیار احداثکنندگان باغ قرار می دهد.
مهندس «قدسی» مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی بخشی از تسهیلات ارائه شده به باغداران را توزیع نهال اصلاح شده و خدمات یارانه ای احداثسیستم های نوین آبیاری در باغ عنوان کرده و می افزاید: ارائه خدمات مشاوره ای مکان یابی باغ، ارائه تسهیلات بانکی و معرفی گونه ها و واریته های اصلاح شده تنها بخشی از خدمات جهاد کشاورزی به باغداران است.
وی افزود: بهینه سازی روش های آبیاری، تغذیه صحیح درختان و شیوه صحیح هرس در باغات درجه۲ و جایگزینی و نوسازی باغات درجه۳ از دیگر خدمات ارائه شده به باغداران است.
این مقام مسئول در ابتدای سال زراعی جاری پرداخت ۱۵میلیون ریال بابت اصلاح باغ و ۲۴میلیون ریال جهت جایگزینی باغ به هر هکتار را تسهیلات دولتی جهت توسعه باغداری در کشور اعلام کرده بود.
اما تا چه حد این حمایت ها در تشویق باغداران به اصلاح و جوان سازی باغ ها موثر بوده است و تا چه حد توانسته است به مدرن کردن باغ ها کمک کند؟ سوالی است که نمی توان پاسخ روشنی برای آن ارائه کرد.
قانون ضعیف اجرا شده
از سوی هیئت وزیران ضوابط اجرایی واگذاری اراضی شیب دار برای احداثباغ در خرداد۱۳۸۶ به دستگاه های اجرایی موضوع این ضوابط ابلاغ شد. بر اساس این ضوابط که از پشتوانه قانونی اصل یکصد و سی و هشتم قانون اساسی برخوردار است مقرر شد که ادارات کل منابع طبیعی در سراسر کشور برای شناسایی یک میلیون هکتار اراضی شیب دار و واگذاری آن به متقاضیان به منظور احداثباغ اقدام کنند.
«خشنود» سرپرست معاونت امور تولیدات گیاهی وزارت جهاد کشاورزی در این باره می گوید: در چشم انداز افق سال۱۴۰۴ مقرر شده که توسعه باغ تا سقف یک میلیون هکتار و همچنین اصلاح باغ های قدیمی تا سقف یک میلیون هکتار اجرایی شود.
خشنود ادامه داد: مطالعات مکان یابی توسعه باغ ها بر اساس مزیت نسبی تولید و شناسایی طرح های شاخص در ۱۰۴هزارو۵۱۰هکتار و اخذ نظر کمیسیون ماده ۳۲ قانون برنامه پنج ساله برای توسعه باغ ها و تامین و انتقال آب برای توسعه باغ در اراضی شیب دار در ۸۸هزار هکتار از جمله اقدامات انجام شده با همکاری وزارت جهاد کشاورزی برای تسریع در جهت توسعه باغ ها در اراضی شیب دار کشور است.
«فتوحی» مدیر کل دفتر امور میوه های وزارت جهاد کشاورزی اجرای قانون واگذاری اراضی شیب دار برای احداثباغ را این گونه روایت می کند: وجود عرصه های گوناگون و مستعد برای احداثباغ و توسعه باغ در اراضی شیب دار و دشت های حاشیه کویر مزیت منحصر به فردی در زیر بخش باغبانی ایجاد کرده است.
فتوحی در مورد شناسایی عرصه های شیب دار افزود: کشور ایران با توجه به موقعیت کوهستانی بودن، عرصه های شیب دار فراوانی دارد و اجرای این طرح با استقبال استان های کرمانشاه، اردبیل، چهارمحال و بختیاری و فارس همراه بوده است و به عنوان یک سیاست اساسی در توسعه باغ و تولید محصولات مختلف دنبال می شود.
در گزارش سازمان جنگل ها و مراتع کشور هم آمده است: بیش از یک میلیون هکتار از عرصه های شیب دار مستعد برای احداثباغ در کشور شناسایی شده است که در طول یک برنامه پنج ساله قابل کشت خواهد بود.
در این گزارش تاکید شده که در سال اول اجرای این طرح معادل ۱۷هزار هکتار از اراضی شیب دار تبدیل به باغ شده(معادل ۰.۰۱۷ برنامه) و در سال دوم نیز معادل ۸۰هزار هکتار(معادل ۰.۰۸ برنامه) از اراضی شیب دار به باغ تبدیل شده است.
به نظر می رسد شرایط اقلیمی و جغرافیایی کشور از توان لازم برای تولید محصولات باغی برخوردار و تنها اندکی تلاش لازم است تا با اجرای قانون تبدیل اراضی شیب دار به باغ و تسری توان کارشناسی و نظام مهندسی باغبانی به عرصه های باغی ضمن نوسازی عرصه های باغبانی به ارزش افزوده صادرات غیرنفتی محصولات باغی دست یافت.
چکیده گزارش
با وجود اينکه تنها ۳۰ درصد از عرصه هاي باغباني کشور باغ هاي با بازده اقتصادي به شمار مي روند سرانه توليد ميوه در ايران حدود ۲۰۰ کيلوگرم محاسبه شده که ۱۲۰ کيلوگرم از متوسط جهاني بيشتر است. برآيند سطح باغ هاي مدرن و ميزان توليد سرانه ميوه در کشور بيانگر پتانسيل قوي توليد محصولات باغي در کشور است و چنانچه قانون واگذاري اراضي شيب دار براي احداث باغ مثمر اجرا شود و متوليان توليد محصولات باغي در کشور تلاش کنند که سطح باغ هاي مدرن به رقم ۵۰ درصد برسد مي توان اميدوار بود که ارزش افزوده صادرات محصولات باغي به بخش مهمي از درآمد ارزي تبديل و اقتصاد ملي کشور از اين درآمد
سرشار بهره مند شود.اما آيا تمهيدات مسئولان براي مدرن سازي باغ ها و جوان سازي باغ هاي فرسوده در ترغيب باغداران موثر بوده است ياخير؟
