کدام کالای ایرانی "مفت" صادر می‌شود؟

صادرات همیشه خوب نیست مخصوصا زمانی که هزینه‌های بالفعل و بالقوه‌ای که تولید یک محصول برای شما دارد از درآمدهایی که با فروش و صادرات آن بدست‌ می‌آورید کم‌تر باشد.

برای نمونه، اگر بخواهید صادرات کاغذ کشور را افزایش دهید، این تصمیم علاوه بر هزینه‌هایی که بابت راه‌اندازی کارخانه تا تولید محصول نهایی به همراه دارد، بخش مهمی از سرمایه بالقوه شما را که همان درخت و فضای سبز است از بین می‌برد. گرچه ممکن است در بلند مدت به یکی از صادرکنندگان مهم این محصول تبدیل شوید ولی در واقع هزینه‌هایی که این تصمیم برای کشور به همراه دارد بسیار بیشتر از حد تصور است.

از این‌رو، بسیاری از کارشناسان همواره در بررسی عملکردهای اقتصادی، معیار هزینه- فرصت را به عنوان یکی از مهم‌ترین المان‌هایی که میزان موفقیت یک کارگاه را نشان می‌دهد مورد آزمایش قرار می‌دهند تا ببینند از دست داده‌ها بیشتر است یا به‌دست آورده‌ها.

از سوی دیگر، با نگاهی گذرا به آمار صادرات کشور طی ۴ ماه نخست امسال به واقعیتی پی می‌بریم که گرچه تلخ است اما متاسفانه سال به سال نیز بر مقدار آن افزوده می‌شود.

کشور ایران که طی قرن اخیر همواره شاهد کاهش پرسرعت منابع آب زیرزمینی بوده و روز بروز سرانه آب هر نفر کمتر می‌شود، رتبه دوم تولید هندوانه و خیار به عنوان دو محصولی که حجم زیادی "آب" مصرف می‌کنند را داراست و یکی از مهم‌ترین صادر کنندگان این محصولات نیز به شمار می‌رود.

بطوریکه طبق آمار، در ۴ ماهه نخست سال ۱۳۹۴، میزان صادرات این محصول، ۳۰۷ هزار و ۲۲۲ تن بود که این رقم در سال ۹۵ با رشد ۷ درصدی به ۳۲۷ هزار و ۱۳۲ تن افزایش یافت و در جهشی ۲۲ درصدی در ۴ ماه ابتدایی سال جاری ۴۰۰ هزار تن را رد کرد.

میزان صادرات "هندوانه" در ۴ ماه نخست سال ۹۶

برای تولید هر کیلو هندوانه ۵۰۰ لیتر آب مصرف می‌شود، حجم آبی که رایگان صادر شد را حساب کنید؟

همانطور که از این نمودار نیز برداشت می‌شود، تقریبا تمامی همسایه‌های کشور واردکننده هندوانه ایرانی هستند و حتی کشورهای اروپایی نیز از این محصول بی‌نصیب نمانده‌اند.

مشکل صادرات هندوانه کجاست؟

براساس برآوردهای کارشناسی تولید هر کیلو محصول هندوانه نیاز به حدود ۵۰۰ لیتر آب دارد که اگر این رقم را در مجموع بیش از ۴۰۰.۰۰۰.۰۰۰ کیلویی صادرات هندوانه تنها در ۴ ماه نخست سال ضرب کنیم به عدد نجومی ۲۰۰ هزار میلیارد لیتر آب معادل ۲۰۰ میلیارد مترمکعب آب می‌رسیم که بدون هیچ بهره‌برداری و رایگان از کشور خارج شده است. در واقع در یکسال گذشته، کشور ایران توسط محصول هندوانه افزایش رایگان صادرات بیش از ۳۵ میلیارد لیتر آب را تجربه کرده است.

برای درک بهتر رقم این میزان آب خارج شده توسط این محصول از کشور، کافیست نگاهی بیندازیم به پیش‌بینی‌های در خصوص بحران آب ایران و سرانه هر ایرانی از این مایع حیاتی در چند سال آینده.

طبق بررسی‌های به عمل آمده،‌ سرانه هر فرد برای استفاده از آب در سال ۱۴۰۰ یعنی کمتر از ۴ سال دیگر، به رقم ۱۳۰۰ مترمکعب خواهد رسید و اگر جمعیت ایران را بدون تغییر تا آن زمان در نظر بگیریم،‌ کل سرانه مصرف مردم ایران در آن سال به ۱۰۴ میلیارد مترمکعب خواهد رسید که در مقایسه با رقمی که هم اکنون توسط همین یک نوع محصول از کشور خارج می‌شود ناچیز است. این روند در حالیست که پیش‌بینی می‌شود سرانه مصرف آب کشور در سال ۱۴۱۰ به کمتر از ۱۰۰۰ مترمکعب برسد.

آنچه از این آمار برداشت می شود، ورود کشور به شرایط بحرانی کمبود آب در آینده نه چندان دور بلکه خیلی نزدیک است.

این در حالیست که براساس مطالعات انجام شده، بیش از ۹۰ درصد منابع آبی تجدید پذیر کشور در بخش کشاورزی مصرف می شود،‌ که باتوجه به بهره‌وری پایین در این بخش، عملا دو سوم این میزان هدر می‌رود و اتلاف می‌شود. طبق برخی آمارهای بین‌المللی رتبه ایران در در بهره‌وری آب در جهان در میان ۱۳۵ کشور ۱۰۲ است که نشان از اتلاف جدی منابع دارد.

راه‌حل چیست؟

طبق اعلام مسئولان، نیاز کشور به محصول هندوانه در سال حدود ۲ میلیون تن است و مابقی این میزان مازاد تولیدی است که یا از بین می‌رود و یا  صادر می‌شود. به بیان دیگر، در صورتی که برنامه ریزی درستی در خصوص نحوه برداشت محصول صورت گیرد می‌توان از صادرات بعضا ناخواسته این محصولات جلوگیری نمود.

به این منظور، اجرایی شدن طرح الگوهای کشت سرزمینی و همچنین رعایت دقیق آمایش‌های سرزمینی می‌تواند در مدیریت زمین‌های زیر کشت این محصولات پرمصرف و همچنین ایجاد تعادل در میان عرضه و تقاضای آن مفید و موثر باشد.

همچنین وضع قوانین و تعرفه‌های خاص گمرکی برای محصولاتی که صرفه اقتصادی صادراتی ندارند نیز می‌تواند در کنترل حجم تولید و جلوگیری از افزایش بی‌رویه صادرات با قیمت پایین جلوگیری کند. همانطور که از جدول بالا مشخص است، میانگین قیمت صادراتی هر کیلو هندوانه حدود ۶۳۰ تومان است که نه تنها هزینه‌های جاری را نیز کفایت نمی‌کند چه رسد به دریافت هزینه پنهان "آب" فروخته شده بلکه نسبت به قیمت هم‌اکنون این محصول در مغازه‌های سطح شهر نیز شاهد هستیم بسیار پایین‌تر صادر شده و به فروش می‌رسد. درواقع کشور در صادرات این محصول نه تنها سودی نمی‌کند و عملا "مفت فروشی" داریم بلکه ضررهای بسیاری نیز برای منابع آبی و محیط زیست ایران به همراه دارد.

از این رو وضع قوانین جدید برای محدودیت صادرات و همچنین نظارت دقیق بر اجرای طرح‌های آمایش سرزمینی و مدیریت یکپارچه زمین‌های زراعی علاوه بر اینکه می‌تواند سیاست های تنظیم بازار را به خوبی کنترل کند از اضافه تولید و افزایش قیمت بی‌رویه محصولات در بازار نیز جلوگیری می‌کند.