در حالی که کشور در شوک دلار چهار هزار تومانی بود، این شوک به سرعت با افزایش بی‌سابقه دلار یعنی 150 تومان ظرف کمتر از یک هفته رنگ باخت و بسیاری از فعالان اقتصادی بازار هم‌اکنون فقدان ثبات و سلب امکان پیش‌بینی وضعیت آتی دلار را بسیار حساس و غیرقابل کنترل می‌دانند.
در واقع کار به جایی رسیده که دولت هم زنگ خطر این افزایش را نمی‌تواند نادیده بگیرد و متوجه شده است که افسار دلار که مدت زیادی در اختیار دولت و تحت کنترل بود هم‌اکنون از هم گسیخته شده است، و به همین جهت با توجه به التهابات این روزهای بازار خواستار حضور وزیر اقتصاد و رییس کل بانک مرکزی در مجلس و ارائه توضیحات درباره افزایش قیمت ارز شده است.
در همین راستا قرار است نشست ویژه ارزی در مجلس با حضور سیف و طیب‌نیا در بهارستان ظرف چند روز آینده برگزار شود.
کاهش ارزش پول ملی
رییس کمیسیون اقتصادی مجلس با اعلام نشست مشترک کمیسیون اقتصادی با رییس کل بانک مرکزی و وزیر اقتصاد برای گرانی قیمت دلار گفت: ارزش پول ملی ۱۷ درصد کاهش یافت.
محمدرضا پورابراهیمی اظهار داشت: با توجه به سیاست‌های رییس‌جمهور جدید آمریکا برای تغییرات نرخ بهره در این کشور، پیش‌بینی می‌شود ارزش دلار نسبت به سایر ارزها با افزایش روبه‌رو شود که این عامل در بازار ایران نیز تاثیراتی داشت.
وی ادامه داد: بانک مرکزی شرایطی را فراهم کرده که تمامی بانک‌ها و صرافی‌ها بتوانند در بازار ارز وجود داشته باشند تا بخشی از التهاب بازار ارز کنترل شود اما باید پذیرفت در این رابطه بانک مرکزی باید مدیریت موثرتر داشته باشد به دلیل اینکه بانک مرکزی از اقتدار لازم برای مدیریت بازار برخوردار است.
پورابراهیمی با بیان اینکه اگر التهابات بازار ارز کنترل نشود، تمامی زحمات دولت در زمینه مهار رشد نرخ تورم از بین می‌رود، افزود: در روزهای اخیر ارزش پول ملی کشور ۱۷ درصد کاهش یافته است بنابراین دولت و بانک مرکزی باید تصمیمات قاطع اتخاذ کند.
مشکل روانی است!
با این حال سخنگوی دولت گرانی یکباره ارز را تحت تاثیر عوامل روانی خواند و این امیدواری را داد که در روزهای آینده شاهد کاهش نرخ ارز خواهیم بود.
محمدباقر نوبخت سخنگوی دولت با اشاره به افزایش نرخ ارز طی روزهای گذشته این افزایش را روانی دانست و گفت: افزایش 100 تومانی نرخ دلار در یک روز متناسب با شرایط اقتصاد کشور نیست و در روزهای آینده شاهد کاهش نرخ ارز خواهیم بود.
اما این فشار روانی افزایش ارز بر بازار انقدر شدید بود که روزنامه‌های خارجی زبان را هم به اظهار نظر و صحبت در این زمینه وا داشت.
در همین راستا روزنامه انگلیسی «دیلی تایمز» نوشت: پول ملی ایران بار دیگر در مقابل دلار آمریکا با کاهش ارزش روبه‌رو شد و به روند نزولی خود در مقابل دلار که از شش ماه پیش به طرز قابل توجهی کلید خورده، ادامه داد.
به گزارش این روزنامه از زمان لغو تحریم‌ها و اجرای برجام، ارزش ریال ایران در مقابل دلار آمریکا ۱۹ درصد ارزش خود را از دست داده است.
به گفته تحلیلگران اقتصادی، کاهش ارزش ریال ایران در برابر دلار از زمان انتخاب دونالد ترامپ و همچنین تهدید وی مبنی بر پاره کردن برجام شتاب بیشتری گرفته است. این در حالی است که میانجیگری بانک مرکزی ایران هم در این امر بدون اینکه توضیحی داده شود، کاهش یافته است.
از سوی دیگر تعادل میان عرضه و تقاضا در این روزهای بازار به شدت به هم خورده است و بانک مرکزی هم به گفته فعالان بازار با وجود داشتن ذخیره‌های کافی ارزی، کمکی در جهت پاسخگویی به تقاضای بازار نکرده است.
خطر بازگشت تورم
در همین حال شماری از کارشناسان اقتصادی معتقدند، بسیاری از مسایل فعلی ایران به عدم بازگشت بانک‌های جهانی به ایران با وجود رفع تحریم‌ها برمی‌گردد که این موضوع امنیت تجارت و قراردادهای سرمایه‌گذاری را سخت می‌کند. همچنان بانک‌های بزرگ بین‌المللی از همکاری با ایران امتناع می‌کنند که این رویه تا حدودی موجب جلوگیری از بازگشت پول نفت ایران می‌شود.
البته بسیاری از بانک‌های جهانی به دلیل عدم شفاف بودن اقتصاد ایران و نیز ترس از جریمه شدن از سوی آمریکا به دلیل نقض تحریم‌ها، مایل به همکاری با ایران نیستند.
در همین حال، نگرانی فعلی در ایران به بازگشت تورم بالا برمی‌گردد که واردکنندگان باید برای قطعات صنعتی و کالاهای مصرفی مبلغ بیشتری پرداخت کنند.
همچنین این روند می‌تواند تاثیر وارونه‌ای بر عملکرد دولت روحانی که تلاش‌هایش در جهت تحکیم روابط تجاری و نیز بهبود مدیریت اقتصادی است، داشته باشد.
اما با توجه به دلایل ذکر شده و بسیاری دیگر از دلایل پنهان که به آنها پرداخت نشده است، مدیر اداره صادرات بانک مرکزی لب به سخن گشود و سفته‌بازی را دلیل اصلی افزایش نرخ دلار خواند و اعلام کرد ثبات به بازار ارز باز می‌گردد و در ماه‌های آتی شاهد نرخ‌های پایین‌تر دلار خواهیم بود.
سفته‌بازی، دلیل افزایش نرخ دلار
در همین راستا صمد کریمی در یک برنامه تلویزیونی گفت: پیش‌بینی ما این است با توجه به اینکه تمام نیازهای واقعی ارز از طریق بانک‌ها و صرافی‌های مجاز تامین می‌شود و نیز با توجه به ورود ارز حاصل از صادرات غیرنفتی به بازار تا پایان سال، ثبات به بازار ارز باز می‌گردد و شاهد نرخ‌های کمتری در بازار خواهیم بود.
این مدیر دولتی افزود: عمده نوسانات نرخ ارز در حال حاضر، ناشی از سفته‌بازی و آربیتراژ (کسب سود از طریق ایجاد اختلاف قیمت در دو بازار متفاوت) نرخ دلار است و اینها مدیریت خواهد شد.
وی در پاسخ به این پرسش که تاکنون براساس برآورد بانک مرکزی، ارزش پول ملی به چه میزان کاهش یافته است، بیان کرد: برای این کار باید نرخ پایانی دلار در سال ۹۵ با نرخ پایانی سال ۹۴ مقایسه و برآورد شود. اما بانک مرکزی اقدامات لازم را جهت ثبات نرخ ارز در بازار انجام خواهد داد و این اقدامات، محدود کردن نرخ در گام نخست و توجه به عرضه و تقاضا در مرحله بعدی است که نرخ را تعیین می‌کند. همچنین کریمی نرخ اعلامی در سامانه «سناریت» (سامانه نظارت ارز) را برآیند نرخی دانست که از سوی صرافی‌ها در بازار اعلام می‌شود.
تحولات ۳۰ ساله بازار ارز
اما در نهایت برای جمع‌بندی موضوع می‌توان به جدیدترین گزارش بانک مرکزی در زمینه تحولات ۳۰ ساله بازار ارز اشاره کرد.
در همین جهت تازه‌ترین گزارش منتشر شده بانک مرکزی از تحولات ارزی ایران حاکی از رشدی بین ۴۰۰ تا حدود ۳۹۰۰ درصدی سه ارز اصلی دلار، یورو و پوند اصلی طی ۳۰ سال گذشته است. روند تغییرات از این حکایت داشت که بیشترین جهش‌های قیمتی از ۱۳۸۹ به بعد در تاریخچه ارزی ثبت شده است.
گزارشی که بانک مرکزی از روند تغییرات نرخ ارز در بازار آزاد از سال ۱۳۶۶ تا پایان آبان‌ماه امسال منتشر کرده است نشان می‌دهد نوسان نرخ دلار نسبت به سایر ارزها از جمله یورو و پوند با رشد بیشتری همراه است. اختلافی که البته به دلیل غالب بودن دلار در سبد ارزی ایران و همچنین شرایط دسترسی به این ارز در شرایط تحریمی تا حدی طبیعی خواهد بود.
این در حالی است که دلار آمریکا از قیمت نزدیک به ۱۰۰ تومانی در سال ۱۳۶۶ به حدود چهار هزار تومان در روزهای اخیر رسیده که بیانگر رشد نزدیک به ۳۹۰۰ درصدی این ارز طی ۳۰ سال اخیر است. دلار از سال ۱۳۶۶ تا ابتدای دهه ۱۳۷۰ از ۹۹ تومان به ۱۴۲ تومان رشد قیمت دارد اما در این دهه نزدیک به ۶۵۰ تومان افزایش یافته و به ۸۰۰ تومان در سال ۱۳۸۰ می‌رسد.
در دهه ۱۳۸۰ که در ابتدای آن ارز تک نرخی می‌شود روند رشد دلار بازهم چندان سریع نیست و تا انتهای این دوره نرخ تا ۳۰۰ تومان رشد کرده و تا ۱۲۰۰ تومان می‌رسد، به عبارتی سال پایانی این دهه آغاز عبور دلار از نرخ هزار تومان است و قیمت این ارز چهار رقمی می‌شود.
اما دهه ۱۳۹۰ روی دیگر تغییرات دلار است؛ زمانی که این ارز دیگر تک نرخی نیست و حتی سه نرخی شده است. ۱۲۲۶ تومانی پرحاشیه که محمود بهمنی - رییس کل سابق بانک مرکزی- محاسبه و برای برخی کالاها معرفی کرد، نرخی موجود در مرکز مبادلات ارزی که در جریان نوسانات شدید ارزی در سال ۱۳۹۱ راه‌اندازی شد و نرخی هم در بازار.
قیمت دلار که طی سال‌های ۱۳۶۶ تا ۱۳۹۰ تا ۱۰ برابر افزایش داشت و از ۱۰۰ به ۱۲۰۰ تومان رسیده بود، در جریان تحولات و نوسان‌های ارزی ۱۳۹۱ قیمت آن تا ۱۴۰۰ تومان رشد کرد و به‌طور متوسط به ۲۶۰۰ تومان رسید. این روند ادامه یافت و در سال ۱۳۹۲ و ماه‌های آخر حضور دولت دهم در اداره کشور قیمت‌ها رکوردشکنی کرد و بازار ارز ایران نرخ سه هزار تومانی دلار را تجربه کرد.
اما در ادامه با تغییر دولت از شدت نوسان بازار ارز از اواخر سال ۱۳۹۲ کاسته شد و متوسط قیمت‌ها در سال ۱۳۹۳ به ۳۲۸۰ تومان رسید که در قیاس با جهش‌های دو سال قبل از آن قابل تامل بود. دلار در سال ۱۳۹۴ هم متوسط نرخ ۳۴۵۰ تومان را تجربه کرد. ایامی که فاصله بین دلار مبادله‌ای و بازار آزاد کاهش یافت و همزمان با احتمال اجرایی شدن برجام و لغو تحریم‌های بین‌المللی و به دنبال آن باز شدن فضا برای گسترش روابط کارگزاری بانک‌ها، بحث یکسان‌سازی نرخ ارز پررنگ‌تر از قبل مطرح شد.
تغییرات قیمت دلار در سال‌جاری هم در دو نیمه قابل بررسی است. براساس آماری که بانک مرکزی از ۹ ماهه سال ۱۳۹۵ منتشر کرده، قیمت این ارز در نیمه اول امسال هر چند روندی اغلب رو به رشد را طی کرده است، اما نوسان چشمگیر نیست، به‌طوری که از حدود ۳۴۹۳ تومان در فروردین‌ماه به ۳۵۵۷ تومان در پایان شهریورماه افزایش یافته که نشانگر رشد حدود ۱۰۰ تومانی نرخ دلار در شش ماهه اول سال است.
در نیمه دوم سال که معمولا قیمت‌ها در بازار تحت تاثیر شرایط داخلی و خارجی با نوسان همراه می‌شود، تغییرات به‌گونه‌ای دیگر رقم خورد و از متوسط ۳۶۴۰ تومان در آبان‌ماه به بیش از چهار هزار تومان تا هفته اول دی‌ماه رسید. این بار بازار ارز ایران قیمت چهار هزار تومانی دلار را تجربه کرد. همان طور که در سال ۱۳۸۹ دلار هزار تومانی، در سال ۱۳۹۱ دلار دو هزار تومانی و در سال ۱۳۹۲ هم دلار سه هزار تومانی را ثبت کرده بود.
سایر ارزها نیز با اینکه رشد قیمت دارند، اما به‌طور طبیعی جهش‌ها به اندازه دلار نیست. این در حالی است که یورو از حدود ۷۹۰ تومان در سال ۱۳۸۱ به حدود ۴۰۳۰ تومان در روزهای اخیر افزایش نرخ داشته که بیانگر رشد حدود ۴۰۰ درصدی قیمت آن در حدود ۱۴ سال گذشته است. در عین حال پوند هم از سال ۱۳۷۲ تاکنون تا مرز ۱۴۰۰ درصد افزایش قیمت داشته و از حدود ۳۰۴ به ۴۵۰۰ تومان رسیده است.
