در حالی که در اغلب سال‌های دهه ۱۳۹۰، متوسط درآمد سالانه خانوارها بیش از هزینه‌های آنها بوده است اما شرایط کلی اقتصادی و به‌خصوص تورم، ترکیب سبد هزینه‌ای خانوارها را تغییر داده است. به طور معمول، همواره حدود دو - سوم هزینه خانوارهای شهری صرف کالاهای غیر خوراکی می‌شود و یک‌سوم مابقی برای خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها هزینه می‌شود. با این حال بررسی سهم کالاهای غیر خوراکی و خوراکی در سبد هزینه‌ای خانوارهای شهری نیز در طول سال‌های گذشته با تغییرات زیادی همراه بوده است.
بر اساس تازه‌ترین آمارهای مرکز آمار ایران که در شهریورماه جاری منتشر شده است، در سال ۱۳۹۳ سهم هزینه‌های غیر خوراکی خانوارهای شهری ۷۵.۳ درصد و سهم خوراکی‌ها ۲۴.۷ درصد بوده است اما در سال ۱۳۹۴ سهم هزینه‌های غیر خوراکی افزایش و در مقابل هزینه‌های خوراکی خانوارها کاهش یافته است به طوری که در این سال، سهم هزینه‌های غیر خوراکی به ۷۶.۲ درصد افزایش یافته؛ در حالی که سهم خوراکی‌ها به ۲۳.۸ درصد افت کرده است. این شرایط در سال‌های ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶ ادامه یافته است. در سال ۱۳۹۵ سهم غیر خوراکی‌ها به ۷۶.۶ درصد و در سال ۱۳۹۶ به ۷۶.۷ درصد افزایش یافته است. سهم خوراکی‌ها نیز در این دو سال به ترتیب به ۲۳.۴ و ۲۳.۳ درصد رسیده است.
با تغییر شرایط از سال ۱۳۹۷ به بعد شاهد کاهش سهم هزینه‌های غیر خوراکی و افزایش هزینه خوراکی‌ها هستیم؛ به طوری که در سال ۱۳۹۷ سهم غیر خوراکی‌ها به ۷۶ درصد کاهش و سهم خوراکی‌ها به ۲۴درصد افزایش یافته است. در سال ۱۳۹۸ نیز سهم غیر خوراکی‌ها به ۷۵.۲ درصد و هزینه خوراکی‌ها به ۲۴.۸ درصد تغییر یافته است. همچنین در سال ۱۳۹۹ سهم غیر خوراکی‌ها و خوراکی‌ها به ترتیب به ۷۴.۱ و ۲۵.۹ درصد رسیده است. در سال گذشته نیز سهم کالاهای غیر خوراکی در هزینه‌های خانوارهای شهری به ۷۳.۳ درصد کاهش یافته و در مقابل سهم خوراکی‌ها به ۲۶.۷ درصد رسیده که هر دو سهم در طول سال‌های مورد بررسی بی‌سابقه بوده‌اند. به اعتقاد اقتصاددانان با بهبود شرایط اقتصادی، سهم مصرف و هزینه کالاهای خوراکی در سبد هزینه‌های خانوارها کاهش می‌یابد. این در شرایطی است که در سال‌های انتهایی دهه ۱۳۹۰ به‌واسطه تشدید شرایط تورمی و با وجود افزایش اسمی درآمد خانوارها، فشار مضاعفی به آنها وارد و باعث شد تا از سال ۱۳۹۷ به بعد سهم خوراکی‌ها به‌صورت مداوم در سبد هزینه‌ای خانوارها با رشد همراه شود. با این حال مهار نرخ تورم که در دستور کار دولت سیزدهم قرارگرفته این امید را می‌دهد که از سال‌جاری شاهد تغییر دوباره این شرایط باشیم.
ترکیب سبد هزینه‌ای غیر خوراکی
در مجموع سبد هزینه‌های غیر خوراکی خانوارها شامل شش گروه اصلی شامل مسکن، پوشاک و کفش، لوازم، اثاث و خدمات خانوار، بهداشت و درمان، حمل‌ونقل و ارتباطات و تفریحات، سرگرمی‌ها و خدمات فرهنگی می‌شود. اطلاعات ارائه‌شده از سوی مرکز آمار ایران نشان می‌دهد که در این سبد نیز تغییرات زیادی طی سال‌های گذشته اتفاق افتاده است؛ به این معنا که بخش مسکن به دلیل افزایش هزینه‌ها سهم سایر گروه‌ها را نیز به خود اختصاص داده است. در واقع خانوارها برای اینکه از پس هزینه‌های مسکن که به‌تنهایی بیش از یک سوم هزینه‌های این بخش را شامل می‌شود، برآیند از سایر هزینه‌های خود کاسته‌اند.
در میان شش گروه هزینه‌های غیر خوراکی، مسکن بیشترین سهم را در اختیار دارد و پس از آن به ترتیب بهداشت و درمان، حمل‌ونقل و ارتباطات، لوازم و اثاث و خدمات، پوشاک و کفش و در انتها تفریحات و سرگرمی قرار دارد.
متوسط هزینه سالانه مسکن در این سبد در حالی که در سال ۱۳۹۶ حدود ۱۰.۸ میلیون تومان بوده است در سال ۱۳۹۷ به ۱۳.۳ میلیون تومان، در سال ۱۳۹۸ به ۱۷.۲ میلیون تومان، در سال ۱۳۹۹ به ۲۲.۹ میلیون تومان و در سال گذشته به ۳۳.۲ میلیون تومان رسیده است. با این حال از نظر سهم شاهد کاهش سهم بخش مسکن در سال گذشته هستیم. در واقع در سال ۱۳۹۶ سهم مسکن از هزینه‌های غیر خوراکی خانوارهای شهری ۳۳ درصد بوده که با روند صعودی در سال‌های بعد مواجه شده است؛ به طوری که در سال ۱۳۹۷ به ۳۳.۹ درصد، در سال ۱۳۹۸ به ۳۶.۴ درصد و در سال ۱۳۹۹ با ۳۷ درصد به بالاترین رقم درمیان این سال‌ها رسیده است، اما در سال گذشته این سهم به ۳۶ درصد افت کرده است.
سهم بهداشت و درمان به ۱۰ درصد رسید
دومین گروه پرهزینه در بخش غیر خوراکی‌ها برای خانوارهای شهری بهداشت و درمان است؛ به گونه‌ای که متوسط هزینه‌های سالانه این گروه از ۳.۴ میلیون تومان در سال ۱۳۹۶ به ۹.۲ میلیون تومان در سال گذشته رسیده است. با این حال سهم گروه بهداشت و درمان از هزینه‌های غیر خوراکی خانوارها در طول این سال‌ها کاهش یافته است. در سال ۱۳۹۶ سهم این گروه ۱۰.۶ درصد بوده است که با وجود افزایش به ۱۰.۹ درصد در سال بعد، از سال ۱۳۹۸ روند نزولی به خود گرفته و به ۱۰.۵ درصد در این سال و ۹.۸ درصد در سال ۱۳۹۹ کاهش یافته است اما در سال گذشته این سهم به ۱۰ درصد افزایش یافت.
۸.۸ میلیون تومان متوسط هزینه حمل‌ونقل و ارتباطات
در گروه حمل‌ونقل و ارتباطات نیز شاهد نوسانات زیادی هستیم. در حالی که متوسط هزینه سالانه این گروه برای خانوارهای شهری در سال ۱۳۹۶ بالغ بر چهار میلیون تومان بود، در سال ۱۳۹۹ به ۶.۱ میلیون تومان و در سال گذشته به ۸.۸ میلیون تومان رسیده است. بر همین اساس سهم این گروه در هزینه‌های خانوار نیز رو به کاهش گذاشته است. در سال ۱۳۹۶ سهم این گروه ۱۲.۴ درصد بود که در سال ۱۳۹۷ به ۱۱.۸ درصد و در سال ۱۳۹۸ به ۱۰ درصد رسید. همچنین در سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ این سهم به ترتیب به ۹.۹ و ۹.۵ درصد کاهش یافت.
سهم چهار درصدی لوازم و اثاث
به طور متوسط حدود چهار درصد از هزینه‌های غیر خوراکی خانوارهای شهری به لوازم، اثاث و خدمات خانوار مربوط می‌شود. متوسط هزینه این گروه در سال ۱۳۹۶ حدود ۱.۳ میلیون تومان بود که در سال‌های بعد افزایش یافت؛ به طوری که در سال ۱۳۹۹ به ۲.۶ میلیون تومان و در سال گذشته به ۳.۹ میلیون تومان رسیده است. با این حال سهم این گروه از هزینه‌های خانوار در طول سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۹ روی چهار درصد ثابت مانده اما در سال گذشته این سهم به ۴.۳ درصد افزایش یافته است.
۳.۶ میلیون تومان هزینه سالانه پوشاک و کفش خانوارها
بر اساس این گزارش، در گروه پوشاک و کفش نیز شاهد کاهش سهم این بخش نسبت به هزینه‌های غیر خوراکی خانوارها هستیم. در حالی که در سال ۱۳۹۶ سهم این گروه از هزینه‌ها چهار درصد بوده است، در سال ۱۳۹۷ به ۳.۵ درصد افت کرده است؛ روندی که در سال بعد نیز ادامه داشته و به ۳.۱ درصد رسیده است اما در سال ۱۳۹۹ این سهم به ۳.۳ درصد و در سال گذشته به ۳.۹ درصد رسیده است. متوسط هزینه خانوارهای شهری برای پوشاک و کفش در سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ با اندکی اختلاف بیش از ۱.۳ میلیون تومان بوده است؛ رقمی که در سال ۱۳۹۸ به ۱.۴ میلیون تومان رسیده است اما از سال ۱۳۹۹ با افزایش قیمت‌ها این سهم بیش از دو برابر شده و به سه درصد رسیده است. در سال گذشته نیز این سهم بر ۳.۶ درصد بالغ شده است.
روند نزولی تفریحات و سرگرمی
همانگونه که اشاره شد در میان گروه‌های شش‌گانه کالاهای غیر خوراکی، کمترین سهم و هزینه به گروه تفریحات، سرگرمی‌ها و خدمات فرهنگی اختصاص دارد. با اینکه این گروه طیف گسترده‌ای از کالاها و خدمات را دربرمی‌گیرد اما در شرایط تورمی مردم سعی می‌کنند هزینه‌های این بخش را محدود و درآمد خود را صرف بخش‌های ضروری‌تر کنند. طبق اعلام مرکز آمار ایران متوسط هزینه خانوارهای شهری در سال ۱۳۹۶ برای این گروه اندکی بیش از ۹۵۰ هزار تومان بوده است و با قدری افزایش در سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۳۹۹ این رقم به بالای یک میلیون تومان در سال افزایش یافته است. با این حال در سال گذشته متوسط هزینه خانوارها برای این بخش به بیش از ۱.۴ میلیون تومان رسیده است. در همین راستا، سهم این گروه از سال ۱۳۹۶ تا سال گذشته رفته‌رفته کاهش یافته است؛ به طوری که در سال ۱۳۹۶ این سهم ۲.۹ درصد بوده ولی در سال ۱۳۹۷ به ۲.۷ درصد و در سال ۱۳۹۸ به ۲.۲ درصد رسیده است. همچنین از سال ۱۳۹۹ این سهم با ۱.۷ درصد به زیر دو درصد رسید و در سال گذشته به ۱.۶ درصد رسید.»
