به موجب ماده 13 قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز استقرار سامانه‌هایی برای مبارزه با قاچاق کالا در حوزه سلامت در دستور کار نهادهای مختلف از جمله وزارت بهداشت و به طور مشخص سازمان غذا و دارو قرار گرفت.
اخبار اجتماعی- به همین منظور از سال 94 یعنی دو سال بعد از تصویب و ابلاغ قانون، فعالیت سامانه‌ای با نام اختصاری «تی‌تک» آغاز شد. در این سامانه اصالت کلیه فرآورده‌های سلامت‌محور شامل داروها و تجهیزات پزشکی، غذا و آشامیدنی، مکمل و فرآورده‌های آرایشی و بهداشتی وارداتی و تولید داخل، ثبت شده و اقداماتی نظیر «ثبت»، «ثبت سفارش»، «ترخیص» و «شناسه‌گذاری کنترل و اصالت کالاها» را نیز در آن انجام می‌شود.
طی ماه‌های اخیر برخی انتقادات به عملکرد این سامانه وارد شد و وزیر بهداشت نیز بر اصلاح برخی مشکلات این سامانه تاکید کرد.اخیرا نیز رئیس‌جمهور در جلسه با ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز، اجرای کامل این سامانه را نیازمند همکاری بیشتر دستگاه‌های مسؤول دانست.
برای آشنایی و بررسی این سامانه با مونا جابری دوست، مدیر کل سابق اداره آمار و فناوری اطلاعات سازمان غذا و دارو به گفت‌وگو نشستیم که در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید:
*با توجه به اینکه اخیراً درباره سامانه تی‌تک در رسانه‌ها مطالب مختلفی مطرح می‌شود، بفرمایید که از ابتدای فعالیت این سامانه تا امروز، تی‌تک چه روندی را پشت سر گذاشته است؟
جابری دوست: اجازه می‌خواهم ابتدا در خصوص مطلب مغفول مانده‌ای که در میان انبوه اخبار پیرامون این سامانه مطرح نمی‌شود، به نکته‌ای قابل تامل بپردازم، سپس به روند فعالیت این سامانه در داخل اشاره‌ای داشته باشم؛ در سازمان بهداشت جهانی کمیته‌ای به نام «Good governance of medicine» یا «حاکمیت صحیح نظام دارو» وجود دارد که در آن، حاکمیت صحیح در حوزه دارو و سلامت در کشورهای مختلف مورد بررسی قرار می‌گیرد و راهکارهایی ارائه می‌شود؛ همچنین رسالت این کمیته، رصد کشورها در سه زمینه «ریشه کن کردن فساد»، «ایجاد شفافیت» و «سیاستگذاری صحیح» در حوزه سلامت و به طور مشخص دارو است.
به همین منظور، از چندسال قبل که این کمیته در WHO یا سازمان بهداشت جهانی شکل گرفت، نمایندگانی از کشورمان در کمیته‌ها شرکت کردند تا در سه فاز تعریف شده برای موضوع شفافیت و مبارزه با فساد، بررسی ها و اقدامات لازم را در ایران پیگیری کنند؛ فاز اول بررسی، ارزیابی و شناسایی وضعیت موجود و نقاط پرخطر بود، فاز دوم طراحی سیستمی و ایجاد پتلفرمی برای ایجاد شفافیت و کاهش ریسک فساد و در نهایت فاز سوم آن نیز استقرار و ارزیابی کارآیی سیستم ارائه شده بوده است.
در سال 2013 عده‌ای از همکاران سازمان غذا و دارو ضمن انجام مطالعه‌ای جهت شناسایی نقاط ضعف در حاکمیت دارو در ایران در این کمیته شرکت کرده و در راستای ارائه گزارش فاز دوم، پلتفرم کلی و برنامه راه‌اندازی سامانه تی‌تک را ارائه کردند. سیستمی که علاوه بر اینکه ایجاد شفافیت می‌کند، نظرات و سلیقه‌های کارشناسی را نیز در این حوزه به حداقل خواهند رساند؛ این سیستم همچنین ارتباط میان کارشناس با ارباب رجوع را کاهش داده و در نهایت این اقدامات منجر به کنترل فساد خواهد شد.
سه سال بعد یعنی در سال 2016، بنده در کمیته‌ای به نام GGM عضو شدم و در جلسه‌ای که در کشور مصر برگزار شد به همراه سه تن دیگر از همکاران سازمان غذا و دارو شرکت کردیم و بنده در مدت زمان 10 دقیقه که به ایران اختصاص داده شده بود تا در راستای فاز سوم، گزارش پیشرفت و اجرایی شدن سامانه‌ها را ارائه کند، قابلیت‌های سامانه «تی‌تک» را برای حضار ارائه کردم؛ جالب است که این سامانه آنقدر برای اعضای این جلسه جذاب بود که در روز دوم این جلسه، برای اینکه بیشتر راجع به این سامانه بدانند 45 دقیقه وقت به ایران اختصاص داده شد و پس از پایان ارائه، دبیر کمیته GGM پرسید «چطور این معجزه را انجام دادید؟»
در واقع در آن جلسه سامانه تی‌تک به عنوان best practice یا بهترین الگو، در سازمان WHO شناخته شد و در این باره نیز مستنداتی در سایت سازمان بهداشت جهانی و صورتجلسات کمیته GGM وجود دارد. از این مطلب جالب‌تر آنکه، مشاور آقای «بیل گیتس» رئیس ماکروسافت که مشاور رئیس سازمان جهانی بهداشت نیز بودند در این جلسه حضور داشت و طی مذاکراتی که میان ما و ایشان صورت پذیرفت، گفت آقای بیل گیتس حاضر است تامین هزینه‌های مالی تی‌تک جهت راه اندازی در کشورهایی که از لحاظ درآمدی در سطح پایینی قرار دارند را بر عهده بگیرند و بنا شد تیمی از سوی WHO جهت بازدید از نزدیک و ارزیابی تی‌تک به ایران بیایند که متاسفانه همزمان با تغییر و تحولات مدیریتی شد و از سوی سازمان پیگیری نشد.
این مطالب گویای آن است که دنیا سامانه تی‌تک را تحسین کرده و در این در حالیست که در داخل به جای رفع عیوب احتمالی آن، عده ای دائما به دنبال تخریب هستند که باید اذعان داشت این اظهارنظرها در خصوص سامانه تی تک قطعا از روی ناآگاهی نسبت به قابلیت های این سامانه است.
*با توجه به اینکه استقرار سامانه تی‌تک در زمان مسؤولیت شما انجام شد آیا این ادعا که سرورهای سامانه تی‌تک خارج از کشور هستند؛ صحت دارد یا خیر؟
جابری دوست: در سال 93 که بنده مدیرکل فناوری اطلاعات و سامانه‌های سلامت سازمان غذا و دارو بودم، 55 سیستم کامپیوتری در سازمان وجود داشت به دلیل نداشتن سرورهای به روز و عدم پیش بینی شدن بودجه در این حوزه، دیتاهای مهم سازمان با شرایط امنیتی پایینی نگهداری می‌شد؛ شرایط سازمان غذا و دارو نیز در آن زمان طوری بود که حتی یک سرور مناسب و مطلوب جهت نگداری دیتای سامانه تی‌تک وجود نداشت.
به همین منظور برای ایجاد یک پایگاه داده پیشرفته در سازمان غذا و دارو هزینه‌های زیادی صورت گرفت و در نهایت سروری پیشرفته آماده شد و سرور دیگری نیز در یکی دیگر از ساختمان‌های سازمان غذا و دارو به عنوان پشتیبان مهیا شد؛ در زمان مسؤولیت بنده تمام اطلاعات سازمان غذا و دارو به این سرور منتقل شد به همین دلیل ادعاهایی مبنی بر اینکه سرورهای سازمان غذا و دارو در خارج از کشور و یا سازمان غذا و داروست، صحیح نیست و اگر افرادی در این باره مستنداتی دارند حتماً این مستندات را ارائه کنند.
*این سامانه چگونه به بخش خصوصی واگذار شد؟
جابری دوست: در خصوص واگذاری این سامانه به بخش خصوصی باید گفت مواردی مانند صدرو گذرنامه، شناسنامه و کارت ملی، گمرک و غیره که شاید بسیار حاکمیتی‌تر از موضوعات سازمان غذا و دارو است، توسط بخش خصوصی تولید و راه‌اندازی شد، پس این مطلب که چرا سامانه تی‌تک به عنوان سامانه حاکمیتی توسط بخش خصوصی تولید و پشتیبانی شده، صحیح نیست. علاوه بر این قطعاً سیستم‌های دولتی توان، دانش فنی و نیروهای متخصص مربوطه را ندارند که بتوانند سیستم‌هایی مانند سامانه تی‌تک را طراحی کنند در نتیجه باید از شرکت‌های خصوصی کمک بگیرند؛ البته در نحوه انعقاد قرارداد با این شرکت‌ها نیز باید نهایت دقت از سوی بخش دولتی صورت پذیرد.
شرکت خصوصی پشتیبان سامانه تی‌تک نیز در سال 92 از طریق فراخوان که تمام مستندات آن در سازمان غذا و دارو موجود است، برای تولید و پشتیبانی این سامانه انتخاب شد؛ همچنین تمام صورت جلسه‌ها با نظارت ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز و وزارت اطلاعات تنظیم شد و تمامی مراحل انتخاب شرکت پشتیبان، شناسایی فرآیندها، راه‌اندازی سامانه‌ها و غیره با نظارت این دونهاد انجام شد. ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز جهت نظارت بر فرآیند تولید تعدادی نیروی مستقر در سازمان غذا و دارو داشتند و بر طراحی و پیاده‌سازی این سامانه نظارت داشتند.
*نقش سامانه تی‌تک در توزیع و مشخص کردن داروهای کمیاب چگونه است؟
جابری دوست: سازوکار سامانه تی‌تک به این شکل است که اقلام دارویی وارداتی و داروهای تولید داخل بالای 50 هزار تومان، کد یونیک دریافت میکنند و در سامانه اطلاعات هویتی کالا و حتی اینکه دارو در کدام شرکت توزیع خواهد شد نیز مشخص است؛ البته این بخش سامانه تا زمان مسئولیت بنده تکمیل نشده بود و هنوز هم کامل نشده است.
عدم همکاری شرکت‌های پخش و تغییر و تحولات مدیریتی سازمان غذا و دارو باعث کندی در روند تکمیل تی‌تک در این بخش شد چراکه از هنگام ورود کالا به شرکت‌های پخش، این شرکت‌ها باید کد کالاها را در سیستم بخوانند و در تی‌تک نیز تاییدیه دریافت کالا ثبت شود؛ این چرخه تا هنگامی که کالا وارد داروخانه می‌شود ادامه‌دار بوده و از طریق سیستم رهگیری تی تک شفاف می‌شود که دارو از کدام مسیر عبور کرده است.
در همین راستا اگر در یک زمانی دارو به هردلیلی در داروخانه‌ای دچار کمبود شود و در داروخانه دیگری وجود داشته باشد، یا در شهری کمبود و در شهر دیگری انباشته شده باشد، فعالیت این سامانه قابلیت کنترل توزیع دارو را به سازمان غذا و دارو می‌دهد.
*ماجرای اتفاقاتی که برای داروهای وارداتی سرطانی در سال 93 رخ داده بود، چیست؟
جابری دوست: سال 93 به تعدادی از داروهای گران قیمت سرطانی مجوز واردات داده شده بود و بعداً مشخص شد که به میزان سه برابر داروهای وارداتی بیمه‌ها هزینه پرداخته بودند. این یعنی علی‌رغم اینکه بیمه هزینه‌های تامین آن دارو را تامین کرده بودند یا دارو به فروش نرسیده بود، یا بابت تهیه آن نسخه سفیدی جا به جا شده یا اینکه دارو قاچاق وارد شده است. با اتصال سامانه بیمه به سامانه «تی تک» ، تمام اقلام دارویی که قرار است به فروش برسند، اگر کد آن‌ها وارد سیستم شود و تی‌تک پاسخی در تاییده کد ارسالی ندهد، داروخانه‌ها نمی‌توانند آن دارو را به فروش برسانند.
در روزهایی ابتدایی راه‌اندازی این سیستم آمار عجیبی مبنی براینکه برخی از داروخانه‌ها کالاهای قاچاق که سلامت آن‌ها تایید شده نیست عرضه میکنند، منتشر شد که متاسفانه بیمه‌ها بابت آن‌ها بر اساس نسخه و تاییدیه مستندات در سامانه بیمه ملزم به پرداخت بوده‌اند. در حال حاضر با استقرار و فعالیت سامانه تی‌تک، بیمه بابت کالایی هزینه پرداخت می‌کند که اصیل بوده و این درواقع یک تضمین برای مصرف‌کننده است که از اصالت کالایی که از داروخانه تهیه می کند مطمئن شود.
*در پایان در خصوص نقش دولت الکترونیک در حوزه سلامت و به طور مشخص سازمان غذا و دارو توضیحاتی بفرمایید؟
جابری دوست: در گذشته هنگامی که شرکتی برای واردات دارو ثبت سفارش انجام می‌داد، فرآیند دریافت مجوزهای 45 روز کاری زمان می‌برد و این درحالیست که امروز بدون اینکه لازم باشد فردی به سازمان غذا و دارو مراجعه کند یا برخوردی با کارشناس داشته باشد ثبت سفارش خود را در سامانه صمت انجام می‌دهد و سپس به صورت سیستمی بدون اینکه متوجه شود دو سیستم با یکدیگر ارتباط برقرار میکنند و درخواست واردکننده تایید یا رد می شود. در حال‌حاضر نیز سامانه گمرک به سامانه سازمان غذا و دارو وصل است و بدون حضور فرد مجوزها صادر یا رد می شوند که این موضوع در راستای دولت الکترونیک قابل ستایش است.
