تا حالا به این مطلب دقت کردید وقتی که در حین رانندگی متوجه می شوید که ماشین شما جوش آورده دیگر نمی‌توانید تخته گاز رفته و توجهی به اعلام خطر آمپر ماشین نداشته باشید، چرا که این بی توجهی موجب می شود وسیله نقلیه شما به طور کامل از کار افتاده و شما را در یک دردسر ناگوار گرفتار کند. گاهی اوقات ما انسانها در زندگی حال روز همین وسیله های آهنین را پیدا می کنیم، چرا که در مواجه با یک صحنه و یا یک اتفاق غیر منتظره آنچنان جوش می آوریم که قدرت کنترل و مهار نفس خود را از دست می دهیم و همین امر ما را در یک دردسرهای جبران ناپذیر و خطرناکی قرار می دهد.
خشم غریزه‌ای مهم با دو کارکرد متفاوت و مختلف
انسان موجودی است که سرزمین وجود او را غریزه های مختلف و پیچیده ای در بر گرفته است، یکی از این غریزه های مهم غریزه خشم و غضب است. قوه ی بسیار بااهمیتی که اگر تحت تدبیر و مدیریت عقل و شرع قرار داشته باشد، می تواند انسان را در جاده سعادت و آرامش نگهدارد. در واقع اگر از نگاه زیبابینانه به این غریزه ی الهی نگریسته شود اقرار خواهیم کرد که با وجود این نیروی درونی است که انسان در برابر خطر خود را از خمودگی و سستی می رهاند و حالت تدافعی به خود می گیرد. نیروی که اگر تحت مدیریت ربانی و الهی باشد، نه تنها زمینه نجات خود را بلکه انگیزه دفاع از دیگران را نیز در وجود انسان تقویت می کند. در فرهنگ اخلاق هرگاه خشم تحت تدبیر و مدیریت عقل و شرع بوده و در مسیر حق مشتعل شود از آن به عنوان «خشم مقدس» یاد می کند،[1] و اگر کنترل و مدیریت آن را هوای نفسانی و خواهش های شیطانی به عهده بگیرند از آن به عنوان نیروی اهریمی یاد می شود که آتش آن ویران گر و خطرناک خواهد بود؛ چرا که اگر بى‌قیدوبند، رها شد و آزادانه اعمال گردید، ریشه‌‌هاى سعادت فرد و جامعه را مى‌سوزاند و دین و دنیاى آدمى را بر باد مى‌دهد. منابع روایی از امام علی(علیه السلام) این چنین نقل قول کرده اند: «احْذَرُوا الْغَضَبَ فَانَّهُ نارٌ مُحْتَرِقَةٌ؛[2] از خشم بپرهیزید که آن آتشى سوزاننده است.
منابع روایی از امام علی(علیه السلام) این چنین نقل قول کرده اند: «احْذَرُوا الْغَضَبَ فَانَّهُ نارٌ مُحْتَرِقَةٌ؛[2] از خشم بپرهیزید که آن آتشى سوزاننده است.
فتیله خشم را پایین بیاوریم تاشیشه قلبمان دودی نشود:
برای شناسایی و تشخیص خشم مذموم از خشم مقدس منابع دینی و اسلامی، ویژگی‌های مشخصی را برای هریک برشمرده است، ولی به طور خلاصه در خصوص خشم مذموم می توان این چنین بیان کرد که خشم ناپسند و اهریمنی، ریشه در آتش شهوت و خواهش های شیطانی دارد، به طوری که عواملی همچون بدخلقی، جهل و نادانی، تکبر، خودخواهی، دنیا طلبی، شهرت، کینه توزی و حسادت، آتش آن را شعله ور می کند. و البته ثمره ی آن چیزی جز مختل کردن قوه تعقل و خردورزی و از بین بردن روح ایمان و خیر خواهی نیست. در منابع روایی از امام علی(ع) نقل شده است غضب عقل انسان را فاسد می کند و انسان را از کار صحیح باز می دارد.[3] در روایات دیگر نیز نقل شده است که این خشم مذموم ایمان را آنچنان فاسد می کند که سرکه عسل را. «الغَضَبُ یفسِدُ الإِیمَانَ کمَا یفسِدُ الخَلُّ العَسَلَ.[4] خشم، ایمان را تباه مى‌کند، همان‌گونه که سرکه عسل را.»
چند راهکار اساسی برای کشیدن ترمز غضب
1-مجهز شدن به سلاح صبر
مفهوم صبر و شکیبایی از جمله مهمترین و اساسی ترین مفاهیم اخلاق اسلامی به شمار می آید که نقش فراگیر و مهمی در زندگی فردی و اجتماعی انسان ایفا می کند، به طوری که لحظه ای از زندگی انسان نیست که بی نیاز از شکیبایی و صبر باشد. صبر نوعی ویژگی روانی و ثبات درونی است که نتیجه آن مدیریت احساسات و هیجانات درونی است، این ویژگی اخلاقی انسان را در مقابله با تنیدگی ها یاری می رساند و انسان را در برخورد با هیجانات و احساسات درونی توانمند می سازد. در منابع روایی شاهد هستیم که امام علی(ع) مهار خشم را مستقیماً در تعریف صبر داخل می کند از بیان حضرت این چنین استفاده می شود که صبر با مهار خشم رابطه ماهوی دارد: الصَّبرُ أَن یحتَمِلَ الرَّجُلُ مَا ینُوبُهُ، وَ یکظِمَ مَا یغضِبُهُ ؛[5] صبر، یعنى اینکه آدمى مصیبتى را که به او مى‌رسد، تحمل کند و آنچه وى را به خشم مى‌آوَرَد فرو خورد.»
در منابع روایی از امام علی(ع) به نقش مهم تغافل برای آرامش در زندگی این چنین اشاره شده است: مَن لَم یَتَغافَل و لا یَغُضُ عَن کَثیرٍ مِنَ الامورِ، تَنَغَّصَت عیشَتُهُ؛[6]هر که از بسیارى امور، تغافل و چشم‌پوشى نکند، زندگى‌اش تیره مى‌شود.»
2-بهره مندی از مهارت تغافل و چشم پوشی:
تغافل در فرهنگ اخلاق یعنی اینکه انسان خود را به بی خبری و غفلت بزند، گویی او شاهد هیچ ماجرای تنش زایی نبوده است. در این شیوه تربیتی و اخلاقی برخی خطاهایی که طرف مقابل مخفیانه انجام داده یا فکر می کند که شما از آن بی خبر هستید خردمندانه مورد چشم پوشی قرار می گیرد. در منابع روایی از امام علی(ع) به نقش مهم تغافل برای آرامش در زندگی این چنین اشاره شده است: مَن لَم یَتَغافَل و لا یَغُضُ عَن کَثیرٍ مِنَ الامورِ، تَنَغَّصَت عیشَتُهُ؛[6]هر که از بسیارى امور، تغافل و چشم‌پوشى نکند، زندگى‌اش تیره مى‌شود.» در زندگى خانوادگى، به وفور، مسائلى پیش مى آید که اعضاى خانواده، از آن، چشم پوشى نمى کنند و آن را به رخ یکدیگر مى کشند. در این صورت، زندگى براى آنان تلخ و غیر قابل تحمّل مى شود و درمواردی به دعوا و غضب هم کشیده می شود.[7]
3- پرهیز از عجله و شتابزدگی:
گاهی اوقات اگر انسان در یک مشاجره و دعوای خانوادگی و اجتماعی، چند دقیقه صبر کند و اجازه شعله ور شدن خشم و تصمیم گیری را به خود ندهد تنها برای چند دقیقه عجله ننماید و هیچ گونه تصمیمی نگیرد آتش خشم و غضبش به خاموشی خواهد گرایید. نوعاً وقتی غضب در وجود انسان افروخته می شود با عجله و تصمیم غیر عقلانی همراه می شود در این چنین صحنه ای بهترین کار پرهیز از عجله و شتابزدگی است: در روایتی از امام علی(ع) نقل شده است: «لا تَسرَعَنَّ إلَی الغَضَبِ فَیَتَسَلَّطَ عَلَیکَ بِالعِبادَةِ؛[8] هرگز در خشم گرفتن شتاب مکن چرا که به صورت عادت بر تو مسلّط می شود.»
4-مهارت سکوت و خاموشی:
انسان باید تمرین کند که در هنگام غلیان خشم، سکوت کند، به جای اینکه پرخاشگری نماید و سخنان نامناسبی از دهان خود خارج کند از مهارت سکوت استفاده نماید و چند دقیقه بنشیند و یا محل حادثه را ترک کند. این سکوت و سخن نگفتن تأثیر مستقیمی در فروکش کردن آتش خشم و غضب دارد. سکوت، مثل یک دارو آرامش بخش درد روانی انسان را التیام می بخشد. حضرت على (علیه السلام) در کلمات گهربار خود، این تشبیه منطقى را انجام داده‌اند: دَاوُوا الغَضَبَ بِالصَّمتِ، وَ الشَّهوَةَ بِالعَقلِ.[9] خشم را با خاموشى درمان کنید و خواهش نفس را با خرد. »توضیح مختصر ارزش ذاتى سکوت، به طور مطلق و توصیفى در روایات آمده است. سکوت چیزى از مایه حلم است؛ زیرا در آن کنترل، فروخوردن، تعقل، تفکر و ... وجود دارد.[10]
روان شناسان اسلامی بر این باورند، آموزه های دینی نیز بر اثر گذاری شناخت و علم در مهار عواطف تأکید دارند، کمااینکه در منابع روایی از امام علی(ع) نقل شده است «رَدُّ الغَضَبِ بِالحِلمِ ثَمَرَةُ العِلمِ؛ از ثمرات علم، کنارزدن خشم به وسیله بردبارى است».
5-تصحیح نگرش و ارزیابی های غلط
وقتی رویدادی را تجربه می کنید به تفسیر موقعیت دست می زنید، مثلاً اگر هنگام رانندگی ماشین جلویی شما ناگهان متوقف شود در صورتی که فکر کنید«معلوم نیست چرا این کار را کرده، شاید تازه کار باشد!» خشمگین نمی شوید به راحتی از کنار این رویداد می گذرید. ولی اگر این فکر به ذهنتان برسد که «فقط به خودش فکر می کند و بدون اینکه دیگران را در نظر بگیرد ترمز می کند، و یا شاید قصد مزاحمت داشته» ممکن است این فکر علاوه بر اینکه شما را ناراحت و عصبانی کرده، تصمیم به رفتاری پرخطر همراه با خشونت و غضب نماید. این گونه تفسیر ها را ارزش یابی شناختی می گویند، به علت خطاهای شناختی این ارزیابی ها و تفاسیر ممکن است غلط باشد، و در نهایت منجر به خشونت و غضب شود. روان شناسان اسلامی بر این باورند، آموزه های دینی نیز بر اثر گذاری شناخت و علم در مهار عواطف تأکید دارند، کمااینکه در منابع روایی از امام علی(ع) نقل شده است «رَدُّ الغَضَبِ بِالحِلمِ ثَمَرَةُ العِلمِ؛[11] از ثمرات علم، کنارزدن خشم به وسیله بردبارى است».
به طور طبیعى، اگر دانش انسان افزایش یابد، از سوى دیگر علم او ثمره اى، مانند حلم داشته باشد، چنین ثمره اى قطعاً در کنترل عواطف و احساسات به انسان کمک خواهد کرد.
