مادر در حالی که دست بچه 5 ساله خود را می‌کشید دائم به او می‌گفت: "یه کمی دیگه خودت رو نگهدار الان یه جایی پیدا می‌کنم."
او با شرمندگی و حیای مادرانه‌اش به چند مغازه و رستوران مراجعه کرد، اما با جواب منفی روبرو شد و سرانجام باغچه کنار پیاده رو تنها راه قضای حاجت کودک 5 ساله شد.
این حکایت بارها و بارها در شهرهای ما رخ می‌دهد و اضافه کنید به این داستان پر تکرار حکایت مردان و زنان مسنی که توان جستجو برای یافتن سرویس‌های بهداشتی را ندارند و یا کسانی که از بیماری دیابت رنج می‌برند و توان مقاومت و امکان آن را ندارند.
سرویس های بهداشتی استاندارد این روزها از مهمترین بخش‌های معماری مبلمان شهری است و به اساسی ترین نیاز زندگی شهری تبدیل شده است، چراکه بر اساس نظر کارشناسان هر انسان به طور متوسط 3 سال از عمر خود را در دستشویی سپری می‌کند و این امر بیانگر لزوم توجه به این فضاها برای تامین رفاه حال شهروندان است.
نخستین سرویس بهداشتی عمومی 85 سال پیش در خیابان ناصر خسرو تهران احداث شد و از آن پس شهرداری‌ها به فکر ساخت سرویس‌های بهداشتی عمومی برای شهروندان افتادند و این سازه حیاتی هرچند متناسب با رشد جمعیت شهری گسترش نیافت، اما در دستور کار شهرداری‌ها قرار گرفت .
سرویس بهداشتی از مهمترین و اساسی ترین عوامل حفظ بهداشت در سطح عمومی است و دسترسی به این مکان ارتباط مستقیمی با منحنی سطح بهداشت و انتشار و شیوع بیماری‌ها دارد.
امروزه در بیشتر کشورهای دنیا به ویژه در جهان سوم به موضوع کمبود سرویس‌های بهداشتی به عنوان یک معضل مهم بهداشتی، توجه شده و برنامه‌ریزی‌های گسترده‌ای در دستور کار قرار گرفته است.
در کشوری مانند هند با جمعیتی بیش از یک میلیارد نفر معضل نبود سرویس‌های بهداشتی باعث شده تا سطح بهداشت در معابر و شهرهای این کشور در نازل ترین سطح ممکن باشد و در پی انواع بیماری‌های مهلک سالانه جان هزاران نفر را در این کشور می‌گیرد.
توجه به موضوع سرویس بهداشتی در کلانشهرهای کشور
شورای شهر تهران برای اولین بار در اردیبهشت سال 83، موضوع احداث سرویس‌های بهداشتی شهر را مطرح کرده و بر این اساس شهرداری تهران موظف شد برنامه بازسازی و احداث سرویس‌های بهداشتی را به همراه مکان‌یابی آن‌ها با توجه به نقاط پرتراکم شهر در دستور کار خود قرار دهد.
بر این اساس در مناطق مختلف تهران 60 سرویس بهداشتی مکانیزه احداث شد که نمونه آن را در میادین شهر می توان دید و البته حدود 60 سرویس بهداشتی مکانیزه نیز در دیگر مناطق شهر تهران نیز ساخته و نصب شده است.
همچنین تعداد 60 سرویس بهداشتی هم در پارک‌های شهر تهران وجود دارد، اما این تعداد سرویس بهداشتی به هیچ عنوان جوابگوی نیازهای موجود نیست و باید مکان‌یابی سرویس‌های بهداشتی در سطح شهر بر اساس یک برنامه و الگوی مشخص انجام شود.
بر اساس مطالعات صورت گرفته بالا رفتن قیمت زمین و املاک به مانعی برای گسترش سرویس‌های بهداشتی عمومی در سطح شهر تبدیل شده است، به همین دلیل مدیریت شهری باید از اراضی ذخیره شهر و سایر اراضی که قابلیت استفاده عمومی را دارند هم در مناطق گران و هم در مناطق ارزان‌قیمت برای گسترش سرویس‌های بهداشتی عمومی استفاده کند.
متاسفانه آنچه که امروزه در اذهان شهروندان تهرانی از سرویس‌های بهداشتی عمومی شکل گرفته فضایی کثیف، بدبو، غیرقابل استفاده و محلی برای رفتارهای بزهکارانه از جمله معتادان است، در حالی که بر اساس معیارهای استاندارد شهرهای بزرگ و پیشرفته سرویس‌های بهداشتی باید دارای استانداردهای ویژه با تجهیزات کامل باشند.
بر اساس آخرین مطالعات صورت گرفته در سال‌های گذشته کلانشهر تهران با جمعیت بیش از 12 میلیون نفر به حدود 12 هزار چشمه توالت نیاز دارد که با در نظر گرفتن میانگین 8 چشمه برای هر ساختمان سرویس بهداشتی، باید 1500 سرویس بهداشتی عمومی مجهز و کامل احداث شود تا نیاز شهروندان تهرانی برای دسترسی آسان و سریع به سرویس‌های بهداشتی عمومی برطرف می شود.
این در حالیست که هم اکنون تنها حدود 200 سرویس بهداشتی عمومی در تهران وجود دارد و این نشان‌دهنده این است که وضعیت موجود با وضعیت ایده‌آل فاصله بسیار زیادی دارد و دستگاه‌های ذی‌ربط از جمله شورای شهر و شهرداری باید برای رفع این معضل برنامه ریزی دقیق داشته و به سرعت آن را اجرایی کنند.
زهرا صدر اعظم نوری عضو شورای شهر تهران؛ با بیان اینکه تمهیداتی برای احداث سرویس های بهداشتی برای مسافران نوروزی در نظر گرفته شده است، گفت: کمبود سرویس بهداشتی موضوع مطرحی است که رسیدگی به آن نه تنها برای ایام نوروز بلکه برای تمام روزهای سال ضروری است.
وی در پایان گفت: تجهیز مکان‌های پرتردد به سرویس بهداشتی در دستور کار است.
در این زمینه با مسئولان شهرداری برای گفتگو درباره وضعیت موجود در تهران و فاصله با استانداردهای جهانی تماس حاصل شد، اما آن‌ها پاسخگو نبودند.
ساخت سرویس های بهداشتی غیر استاندارد
ساخت و تجهیز سرویس‌های بهداشتی خود دارای مزیت چند جانبه است، اما متاسفانه الگوی فعلی ساخت سرویس‌های بهداشتی در ایران نه تنها استاندارد نبوده، بلکه به ندرت دارای تجهیزات لازم و ایمن است.
صرف وجود ساختمان و تاسیسات سرویس بهداشتی به طور حتم نمی تواند معضل ناشی از نبود آن را رفع کند. در حال حاضر با نگاهی اجمالی و غیر تخصصی می‌توان به مواردی از ایرادات و اشکالات موجود در این تاسیسات اشاره کرد.
هم اکنون بیشتر سرویس‌های بهداشتی و چشمه‌های توالت دارای درب‌های ناایمن و به شدت آلوده و کثیف است. همچنین برخی از سرویس‌های بهداشتی فاقد هر گونه مایع دستشویی که از الزامی ترین نیاز در چنین فضاهایی است؛ هستند و در کنار این معضلات می‌توان به رفع تکلیفی بودن مهندسی این سازه‌ها اشاره کرد. متاسفانه در بیشتر موارد اغلب این تاسیسات بهداشتی دارای بوی بسیار نا مطلوب هستند.
یکی دیگر از جدی ترین مشکلات سرویس‌های بهداشتی نبود توالت‌های فرنگی در این اماکن است که نه تنها امکان استفاده توریست‌ها را از این امکان با مشکل جدی روبرو می‌کند، بلکه بسیاری از افراد مسن و معلول عملا امکان استفاده از این تاسیسات را نخواهند داشت.
همه این موارد در کنار نبود نظارت دقیق و دلسوزانه، این اماکن را نه تنها بلا استفاده کرده، بلکه به محل امنی برای بسیاری از بزهکاران اجتماعی و رفتارهای پرخطر کرده است.
شاید اگر بدانیم در سرویس‌های بهداشتی عمومی بسیاری از کشورهای جهان، وجود آب گرم و محلی برای شستشوی کامل نوزاد و استفاده راحت افراد مسن، از استاندارهای اجباری و الزامات حتمی آن است، تازه به فاصله وضعیت فعلی تا وضع مطلوب پی می‌بریم .
ارتباط سرویس های بهداشتی با امنیت روانی و اجتماعی
جالب است اگر بدانید یکی از بندهای مربوط به تامین امنیت پایدار در مواقع بحرانی وجود سرویس‌های بهداشتی به تعداد مورد نیاز است.
در آخرین رویداد و بحران ملی که روی داد مردم زلزله زده کرمانشاه و سر پل ذهاب پس از کانکس برای اسکان، ایجاد سرویس‌های بهداشتی را به عنوان دومین نیاز عمومی خود مطرح می‌کردند، همین معضل علاوه بر تخریب امنیت روانی خانواده‌ها باعث ایجاد آلودگی‌های بهداشتی و اجتماعی در منطقه شده است و تاکنون نیز این معضل به عنوان یکی از خواسته‌های اصلی مردم مناطق زلزله زده مطرح است.
متاسفانه در برنا مه ریزی‌های شهری در سال‌های پیش چندان توجهی به این مهم نشده است و شهرداری‌ها می‌توانستند هر یک از پیمانکارن ساخت مجتمع عریض و طویل تجاری را ملزم به احداث سرویس‌های بهداشتی عمومی در مجتمع‌های تجاری کنند. این موضوع که صاحبان مراکز تجاری نگاهی کاملا سودجویانه به مشتریان خود دارند می‌تواند این سئوال را مطرح کند که آیا هر مشتری که از این مغازه‌های لوکس خرید می‌کند حق استفاده از سرویس‌های بهداشتی را هم دارد؟
همچنین در سال‌های پیش وقتی سازههای عظیم ایستگاه‌های مترو در حال احداث بود، آیا کسی به فکر احداث سرویس‌های بهداشتی در این تاسیسات شهری نبود.
شاید بهانه طراحان این باشد که میانگین حضور هر مسافر در ایستگاه‌های مترو حداکثر 15 دقیقه باشد، اما وقتی در همه ایستگاه‌ها مراکز تجاری و مغازه‌های متعدد احداث می‌شود، نبود سرویس‌های بهداشتی نه تنها غیر منطقی، بلکه در تضاد آشکار با بندهای پدافند غیر عامل است.
فرنوش نوبخت مدیرشرکت بهره برداری مترو تهران و حومه ؛ عمق ایستگاه‌ها را عامل اصلی مجهز نبودن ایستگاه‌ها به سرویس های بهداشتی دانست و گفت: ایستگاه‌های مترو عمیق هستند و در این عمق نمی‌توانیم سرویس بهداشتی بسازیم.
وی با بیان اینکه تنها در ایستگاه‌هایی مثل صادقه، حقانی و علی آباد سرویس‌های بهداشتی موجود است، تاکید کرد: در ایستگاه‌های نام برده سرویس‌های بهداشتی خارج از ایستگاه ساخته شده است.
نوبخت تنها هدف ساخت مترو را جابه جایی دانست و گفت: ما مسئولیت حمل و نقل را برعهده داریم و آن را هم انجام می‌دهیم.
این در حالی است که بر اساس مفاد پدافند غیرعامل و تجربه‌های جهانی، مترو علاوه بر جابه جایی افراد مترو به عنوان سرپناهی برای مواقع بحرانی محسوب می‌شود و کمبود سرویس بهداشتی در مترو این کارکرد مهم را زیرسوال می برد.
همچنین گاهی مشاهده شده که در ایستگاه‌های مترو وقتی از پرسنل درخواست می‌کنیم تا از سرویس بهداشتی استفاده کنیم، کلیدی تحویل ما می‌دهند و ما را به سمت دری هدایت می‌کنند که سرویس بهداشتی است و تنها مخصوص کارمندان مترو!! یعنی در همان عمق سرویس بهداشتی نه برای استفاده عموم مردم، بلکه برای استفاده کارمندان ساخته شده است.
با نگاه اجمالی به سطح شهر تهران، متوجه این نکته می‌شویم که باید مکان‌یابی سرویس‌های بهداشتی در سطح شهر بر اساس یک برنامه و یک الگوی مشخص انجام شود و به عنوان کشوری اسلامی، باید توجه ویژه‌ای به مقوله نظافت داشته باشیم.
