حسین انتظامی که در نشست تخصصی «مطبوعات ایران در دوره قاجار» سخن می‌گفت، اظهار کرد: توسعه کشور در سایه مطبوعات آزاد است که البته این موضوع هزینه‌هایی هم دارد. ما وقتی مطبوعات را محدود می‌کنیم اعتماد عمومی و انسجام اجتماعی نیز کاهش پیدا خواهد کرد. طبیعی است که اگر دست مطبوعات باز باشد مردم می‌توانند بهتر با مطبوعات ارتباط برقرار کنند.
نشست تخصصی «مطبوعات ایران در دوره قاجار» عصر شنبه (۱۴ بهمن ماه) با حضور حسین انتظامی (مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و معاون سابق امور مطبوعاتی)، فرید قاسمی (روزنامه‌نگار پیشکسوت و پژوهشگر تاریخ مطبوعات) و منصور اتحادیه ( پژوهشگر تاریخ قاجار) در مرکز اسناد دانشگاه تهران برگزار شد.
حسین انتظامی در ابتدای سخنان خود ضمن گرامیداشت یاد و خاطر زنده‌یاد رضا مقدسی، اظهار کرد: معمولا هرگاه در رژیم‌های مطبوعاتی آزادی مفرط می‌شود، نوعی هرج و مرج از دل آن بیرون می‌آید. همان‌طور که می‌دانید عمدتا تاریخ مطبوعات ما تابع دو رژیم بوده است. یکی دوره‌هایی که معمولا آزادی بیشتر بوده و بلافاصله اثر عکس داشته و باعث بیشتر شدن خفقان شده است. معمولا بعد از دوران آزادی مطبوعات دوره‌هایی ایجاد می‌شود که محدودیت مطبوعات بیشتر است.
او با طرح این پرسش که «چه باید کرد که ما تحت تاثیر این دو رژیم متضاد و دو قطب متفاوت نباشیم»، ادامه داد: مفهومی به نان آزادی مسئولانه در رسانه‌ها وجود دارد که اتفاقا شعار چند دوره میش نمایشگاه مطبوعات هم بود. طبیعتا در سایه رژیم آزادی مسئولانه است که هم می‌توان رسانه‌های آزاد داشت که افکار عمومی را نمایندگی کنند و در عین حال مسئولانه رفتار کنند.
معاون سابق امور مطبوعاتی گفت: این رفتار مسئولانه دو جلوه دارد؛ بخشی در حوزه حقوق است که تدوین آن وظیفه مسئولین و صاحب‌نظران است و بخشی هم به اخلاق حرفه‌ای مربوط می‌شود که جای آن در میان رسانه‌های ما خالی است که حتی می‌توان گفت متغییر بحرانی فضای رسانه‌ای کشور هم به حساب می‌آید.
انتظامی با بیان اینکه «برای حوزه حقوق قانون مطبوعات وجود دارد»، یادآور شد: لازم به ذکر است که دولت پیش‌نویس لایحه قانون مطبوعات و خبرگزاری‌ها را آماده کرده است و مراحل تصویب را پشت سر می‌گذارد. متن این لایحه منتشر شده است و در همین راستا از صاحب‌نظران، کارشناسان و روزنامه‌نگاران خواهش می‌کنم با توجه به اینکه این لایحه هنوز تقدیم مجلس نشده و همچنان فرصت اصلاح وجود دارد، با مطالعه این لایحه نظراتشان را با ما در میان بگذارند.
او افزود: در قانون مطبوعات موجود که مصوبه سال ۱۳۶۴ است ما عملا با سه حقوق مطبوعات، ملی و شهرواندان موجه هستیم. به عنوان مثال در ماده ۲۳ ذکر شده که اگر رسانه‌ای به کسی افترا بست، او می‌تواند پاسخ بدهد؛ این قانون در حمایت از حقوق شهروندان تدوین شده است یا در بحث حقوق مطبوعات عنوان شده که هیچ مقام دولتی نمی‌تواند اعمال سانسور کند و به مطبوعات بگوید چه بنویسید. در هر صورت به هر سه این حقوق‌ها باید بصورت همزمان توجه شود.
مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، با بیان اینکه قانون مطبوعات موجود دامنه وسیعی از جرایم را شامل می‌شود، خاطرنشان کرد: خوشبختانه در این قانون مطبوعاتی که تدوین شده عنواین مجرمانه مطبوعات فقط به پنج عنوان فرو کاهیده شده است که نمی‌شود از قوانین دیگر هم به آن ورود کرد. هتک حرمت، نقض حریم خصوصی، نقض امنیت ملی، افشای اسناد محرمانه دولتی و توهین به مقدسات پنج عنوان جرایم مطبوعاتی در این قانون تدوین شده است.
او در ادامه ضمن بیان توضیحاتی درباره شرایط و تبصره‌های جرایم مطبوعاتی در قانون مطبوعات تدوین شده، سخنان خود را در این باره اینگونه جمبع‌بندی کرد که «در نهایت اگر دو بال اخلاق و حقوق را کنار هم قرار بدهیم، می‌توانیم به مفهوم آزادی مسئولانه نزدیک شویم».
معاون سابق مطبوعاتی همچنین در بخش دیگری از سخنان خود با بیان اینکه «با توجه به خاستگاه مطبوعاتی که دارم، طرفدار آزادی مطبوعات هست»، گفت: توسعه کشور در سایه مطبوعات آزاد است که البته این موضوع هزینه‌هایی هم دارد. ما وقتی مطبوعات را محدود می‌کنیم اعتماد عمومی و انسجام اجتماعی نیز کاهش پیدا خواهد کرد. طبیعی است که اگر دست مطبوعات باز باشد مردم می‌توانند بهتر با مطبوعات ارتباط برقرار کنند.
فرید قاسمی نیز که از او با عنوان حافظه گویای مطبوعات ایران یاد می‌شود در سخنانی درباره شرایط مطبوعات و نشریات در کتابخانه‌های کشور، گفت: البته این گزارش‌ها را باید کتابخانه ملی سالانه به اطلاع ملت ایران برسانند.
او با اشاره مطبوعات دوره قاجار، اظهار کرد: تاریخ‌هایی که می‌گویم بر اساس مدرک‌هایی است که تا امروز به دست آمده و ممکن است در آینده مدارکی به دست بیاید که برخی از این تاریخ‌ها را جابه‌جا کند. ما تا انقراض دوره قاجار ۱۵۴ سال فارسی‌نویسی مطبوعاتی در جهان و ۹۰ سال انتشار روزنامه و مجله در ایران داریم. در ۱۵۴ سال اول فارسی‌نویسی مطبوعاتی در جهان ۲۳۸ عنوان نشریه فارسی در ۱۸ کشور به جز ایران منتشر شد (بنا بر تقسیم‌بندی جغرافیایی امروز) که از این تعداد نام ۲۸ عنوان را فقط در میان منابع اصلی همچون سفرنامه‌ها و خاطرات و روزنامه‌های دوره قاجار پیدا کرده‌ام. اما در این میان نشر ۲۱۰ عنوان در ۱۸ کشور جهان برایم مسجل است که ۱۳۴ عنوان آنها در هیچ از کتابخانه‌های ایران موجود نیست و ۷۶ عنوان در کتابخانه‌های کشور داریم که بیشتر آنها دوره‌های ناقص است.
این پژوهشگر تاریخ مطبوعات با اشاره به شب‌نامه‌ها و نشریه‌های زیرزمینی و پنهانی که در دوران قاجار منتشر می‌شد، یادآور شد: عدد موجودی کتابخانه‌های ایران نیز در این زمینه عدد شرم‌آوری است. معدودی هم شبه‌نشریه وجود دارد که به دلیل نادانستگی برخی فهرست‌نویس‌ها در میان کتاب‌های چاپ سنگی در بخش کتاب نگه‌داری می‌شود. در همین کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران یک نشریه هست که اولین نشریه فارسی اسلامی در جهان محسوب می‌شود و تنها نسخه موجود در ایران است، ولی در بخش کتاب‌ها نگه داشته می‌شود و بخش نشریات اصلا در این باره اطلاع ندارد.
قاسمی گفت: روزنامه‌ها و مجلات دوره قاجار در کشور ما ۱۲۱۵ عنوان است که برای ۱۰۰۷ عنوان شناسنامه تهیه کرده‌ام و در جست‌وجوی ۲۰۸ عنوان دیگر هستم. از این ۱۰۰۷ عنوان که نشر آنها در ایران قطعی است، ۴۰۶ عنوان در هیچ یک از کتابخانه‌های ایران موجود نیست. در میان نشریات موجود ۱۸۲ عنوان فقط در یک کتابخانه و ۱۱۲ عنوان هم در دو کتابخانه نگه داشته می‌شود. در مجموع ۲۹۴ عنوان نشریه دوره قاجار در کشوری که بیشتر خاک آن زلزله‌خیز است و سوانح طبیعی بخش زیادی از اخبار آن را در برمی‌گیرد، تنها در سه کتابخانه نگه داشته می‌شوند. امیدواریم تمام کتابخانه‌های کشور به هم وصل شوند و تصاویر مبادله شوند تا اگر به هر دلیلی اصل این اسناد از بین رفت، حداقل تصویر آنها موجود باشد.
این روزنامه‌نگار باسابقه با بیان اینکه «در مجموع ۷۰۰ عنوان نشریه دوره قاجار وجود دارد که برخی از آنها را اصلا نداریم یا اینکه بدسرپرست هستند»، افزود: بنابراین ۵۷.۶۱ درصد نشریه دوران قاجار را یا نداریم یا در معرض نابودی هستند و ۴۲.۳۸ درصد از نشریات را هم در اختیار داریم که بعضا دوره‌های آنها کامل نیست.
او با طرح این پرسش‌ها که «آیا ما از داشته‌هایمان بدرستی مراقبت کرده‌ایم؟»، «آیا مبادله تصویر نسخه‌های موجود بین کتابخانه‌های کشور جز زمان شواری ساماندهی میراث مطبوعات، انجام گرفت؟» و «آیا کل داشته‌های کشورمان اطلاع‌رسانی شده‌اند؟»، بیان کرد: پاسخ همه این پرسش‌ها خیر است. ما داشته‌هایی در کشورمان داریم که اساسا هیچ کسی از آنها اطلاعی ندارد. کاخ موزه‌ای در تهران هست که منابع دوره قاجار به خصوص قبل از مشروطه را سالیان سال است که در دسترس پژوهشگران قرار نمی‌دهد. در دوره قاجار روزنامه‌ها سه نوع چاپ می‌شدند؛ یک نسخه برای شاه که منحصر بود، نسخه‌هایی برای صدراعظم، وزرا و حکام ولایات و سپس برای بدنه جامعه و در این میان بیشتر نسخه‌هایی که برای شاه منتشر می‌شد در آن مجموعه نگه‌داری می‌شود، ولی دور از دسترس جامعه پژوهشی.
قاسمی اظهار کرد: برخی اجازه نمی‌دهند پژوهشگرانی که مستقل و در دفتر خودشان مشغول به کار هستند به اسناد دست پیدا و کارشان را تکمیل کنند. روزنامه‌ها و مجله‌ها در کتابخانه‌ها میراث بی‌مانندی است که به آن توجهی سزاوارانه‌ای نمی‌شود که البته شرایط نسبت به سی سال پیش بهتر است. سی سال پیش اگر برای دایره‌المعارفی مقاله‌ای می‌نوشتید و منبع را به روزنامه ارجاع می‌دادید، آن مقاله رد می‌شد، ولی الان دیگر این اتفاق نمی‌افتد، ولی باز مرتبه شایسته و بایسته روزنامه مجلات رعایت نمی‌شود. امروز هم بین کتاب و روزنامه به کتاب ارجاع می‌دهند و این درحالی است که برخی از کتاب‌های دوران قاجار برگرفته از روزنامه‌هاست.
نویسنده کتاب «تاریخ مطبوعات ایران» با بیان اینکه «پایه دانشنامه‌نگاری پژوهش است»، یادآور شد: ما چون در کشور دانشنامه‌های به ی نرسیده هستیم این نکته را عرض می‌کنیم که این منبع بی‌بدیل است. در دانشنامه‌ها و کتاب‌های مرجع در بیشتر زندگی‌نامه‌ها تاریخ فوت ذکر نشده است. در حالی که طبیعی است وقتی زیر ساخت فراهم‌نشده نمی‌توان دانشنامه نوشت. به باور من یکی از این زیرساخت‌ها همان صفحات ترحیم و تسلیت روزنامه‌هاست که اصلا به نظر برخی از پژوهشگران نمی‌آید که اگر می‌آمد امروز به یقین دانشنامه‌های ما کامل‌تر می‌شد. سال آینده پنجاهمین سال تاسیس بهشت زهراست و امیدواریم یک بانک اطلاعاتی برای آن درست کنند تا دانشنامه‌ها ما کامل شوند.
قاسمی افزود: امروز هر کسی بخواهد تاریخ سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، ورزشی، مذهبی و ... را بنویسد باید یکی از منابع او حتما روزنامه‌ها باشد. بسیاری کتاب‌ها را دیده‌ام که در منابع آنها نام هیج روزنامه یا نشریه‌ای دیده نمی‌شود.
او با اشاره به تفاهم‌نامه‌هایی که میان کتابخانه‌های ایران و سایر کشورهای جهان امضا شده است، خاطرنشان کرد: این تفاهم‌نامه‌ها اغلب در چهار و پنج دهه اخیر یک طرفه بوده است و طرف مقابل ما بخوبی می‌دانسته که چه می‌خواهد ولی ما نمی‌دانستیم. ما تا متوجه نشویم که را توسعه از کتابخانه‌های ساماندهی و مستندسازی درست شده می‌گذرد، در این زمینه‌ها پیشرفت نخواهیم کرد.
منصور اتحادیه، پژوهشگر تاریخ قاجار و استاد بازنشسته دانشگاه تهران نیز نیز دیگر سخنرانان این مراسم بود که در سخنانی دو نشریه «پند» و «ایران جوان» به سردبیری حسن مشرف نفیسی در دوران سلطنت پهلوی اول معرفی کرد و به بیان توضیحاتی درباره چالش‌هایی که این دو نشریه با آنها مواجه بودند پراخت.
او در بخشی از سخنان خود به تغییر فضای رسانه‌ای در آغاز سلطنت پهلوی دوم اشاره کرد و گفت: با سقوط رضاشاه فضای روزنامه‌نگاری در آن دوران تا اندازه‌ای باز می شود. در تاریخ نشان داده شده که هر زمان که فضای روزنامه‌نگاری باز می‌شود فضای فحاشی و ادبیات تند نیز باز می‌شود که این اتفاق اصلا خوب نیست؛ چراکه اثرات مثبتی به همراه نخواهد داشت.
این پژوهشگر تاریخ قاجار با بیان اینکه «ما به یک رشد اقتصادی نیاز داریم»، افزود: رشد سیاسی با مطبوعات آزاد امکان پذیر است، ولی از سوی دیگر هم باید آنقدر رشد سیاسی داشته باشیم که کسی دست به توهین و افترا نزند.
