آخرین بار که صورت گرفته ماه را دیدید یادتان هست کی بود؟ بگذارید کمکتان کنم! اگر برای پاسخ به این پرسش بخواهیم هر نوع خسوف قابل مشاهده در ایران را در نظر بگیریم، پاسخ 16 مرداد امسال است که خسوفی جزئی در ساعات نزدیک به نیمه شب رخ داد و خیلی‌ها آن را دیدند و عکسش را در شبکه‌های اجتماعی گذاشتند.
اما اگر قرار باشد خسوف کلی را مدنظر قرار دهیم، به‌گونه‌ای که تمام رخ ماه آجری‌رنگ شود، در این صورت پاسخ این پرسش ماه‌گرفتگی سحرگاه ششم مهر 94 خواهد بود. امشب قرار است ماه بدر با رخی مسی‌رنگ از افق مشرق طلوع کند. رویدادی که دست کم از آخرین نمونه مشابه آن در ایران 2 سال و 4 ماه و 5 روز گذشته است. بیایید ببینیم امشب در آسمان چه اتفاقی می‌افتد که ماه این‌گونه رخش سرخ می‌شود.
چرا ماه می‌گیرد؟
معمولا وقتی می‌گوییم فلانی گرفته، منظورمان این است که غمگین است و به قول قدیمی‌ها سر به گریبان برده است. اگر هم بگوییم فلانی خودش را گرفته که خب معلوم است کلاس‌گذاشتن فرد مورد نظر است! اما وقتی ماه می‌گیرد، نه غمگین است و نه برای ما کلاس گذاشته است! علتش فقط این است که در مسیر چرخیدن به دور کره زمین، برای دقایقی در سایه زمین در فضا قرار گرفته است. همان‌طور که هر چیزی روی زمین در مقابل نور خورشید سایه‌ای پشت خودش ایجاد می‌کند، کره زمین هم در فضای بی‌انتها سایه مخروطی‌شکل عظیمی پشت خود در مقابل نور خورشید ایجاد می‌کند. وقتی می‌گوییم ماه دور زمین می‌چرخد، می‌شود تصور کرد اوقاتی پیش می‌آید که ماه ازدرون سایه زمین در فضا عبور کند. طبیعی است در چنین شرایطی بخاطر افتادن سایه زمین روی رخ ماه، قرص ماه تیره و تاریک شود. اما از آنجا که ماه از خودش نوری ندارد و درخشش قرصش را مدیون بازتاب نور خورشید از سطح خود است، آجری‌رنگ بودن قرص ماه در زمان خسوف، سوالی مهم را ایجاد می‌کند: اگر ماه هنگام خسوف کلی در سایه زمین قرار می‌گیرد و نور خورشید به سطح آن نمی‌رسد، پس منشأ رنگ مسی قرص ماه از کجاست؟
علت رنگ سرخ ماه
حتی اگر درس‌های مدرسه را فراموش کرده باشید که می‌گفت نور سفیدخورشید از طیف‌های مختلف رنگ‌ها تشکیل شده، دست‌کم خودکار بیک که دور و برتان هست! همین الان یک خودکار بیک یا هر خودکاری که لوله شفاف شیشه‌ای و چند ضلعی مشابهی را دارد بردارید و جلوی کاغذ سفید زیر نور خورشید بچرخانید و ببینید چطور رنگ‌های رنگین‌کمانی متنوعی از نور خورشید روی کاغذ نقش می‌بندد. علت رنگ آبی آسمان در روز، پخش شدن بخش آبی طیف سفید خورشید در نتیجه مولکول‌های موجود در جو زمین است که عمدتا از نیتروژن و اکسیژن تشکیل شده است. در روزهایی که هوا آلوده است در نتیجه بالابودن حجم ذرات معلق در هوا می‌بینید که رنگ آبی آسمان به سفید و خاکستری تغییر می‌کند. در حالی که اگر همان روز با هواپیما ارتفاع بگیرید و از لایه هوای آلوده بالاتر بروید، می‌بینید کماکان آسمان آبی است. هنگام ماه‌گرفتگی کلی، کره زمین در فضا درست سر راه خط واصل خورشید به ماه قرار می‌گیرد و در نتیجه سایه‌اش روی قرص ماه می‌افتد. اگر کره زمین جو نداشت و مثل سیاره‌ای مانند عطارد بود، هنگام خسوف کلی، هیچ اثری از ماه در آسمان دیده نمی‌شد. اما از آنجا که جو زمین از مولکول‌های مختلفی تشکیل شده وقتی ماه وارد سایه زمین می‌شود، آن بخش از طیف نور خورشید که طول موج بلندتری دارد و عمدتا شامل نورهای نارنجی، قرمز و سرخ است و در بخش انتهایی سایه زمین در فضا بیشتر پخش می‌شود روی رخ ماه می‌افتد و نتیجه آن رنگ آجری زیبای ماه هنگام خسوف می‌شود. در این میان این‌که چقدر جو زمین با ابر و غبار پوشیده باشد در شدت سرخی و تاریک‌شدن ماه هنگام خسوف موثر است.
ماجرای ابرماه خونین آبی
این روزها رسانه‌های مختلف جهان و همین‌طور در فضای مجازی از خسوف 11 بهمن 96 با عنوان «ابرماه خونین آبی2018» (Super Blue Blood Moon) یاد می‌کنند. در این بخش می‌خواهم این عنوان طولانی را برایتان کالبدشکافی کنم.
کره ماه در مداری بیضوی هر 27/3 روز یک بار به دور زمین می‌چرخد. از آنجایی که زمین در یکی از کانون‌های این بیضی قرار دارد، فاصله ماه در حین گردش مداری نسبت به زمین کم و زیاد می‌شود. در نزدیک‌ترین فاصله (حضیض مداری) حدود 355هزار کیلومتر از زمین فاصله دارد و در دورترین فاصله (اوج مداری) تا 406هزار کیلومتر از زمین دور می‌شود. روشن است که این دور و نزدیک شدن موجب ایجاد تفاوت اندکی در اندازه قرص ماه از دید ما در زمین می‌شود و به این ترتیب وقتی ماه در حضیض مداری است تا حدود 14درصد بزرگ‌تر از حالتی دیده می‌شود که در اوج مداری قرار دارد. با این حال این تغییر اندازه ظاهری آنقدر چشمگیر نیست که با چشم غیرمسلح قابل تشخیص باشد. اگر از ماه بدر در حالتی که در اوج و همین‌طور در حضیض قرار دارد با دوربین عکاسی با لنزی یکسان عکاسی کنیم، تفاوت اندازه این دو هلال را در تصویر بالا مشاهده می‌کنید.
از طرفی این‌گونه هم نیست که همیشه حالت بخصوصی از ماه (فاز ماه) مانند ماه بدر یا مثلا هلال ماه همیشه در نزدیک‌ترین یا دورترین فاصله از زمین قرار بگیرد. با این حالت از صفت اَبَرماه (Supermoon) برای اشاره به نزدیک‌ترین هلال ماه بدر به زمین در طول یک سال استفاده می‌کنند. هلال ماه امشب ساعت 17:29 هنگام طلوع در تهران در فاصله 360هزار و 246 کیلومتری زمین قرار دارد. این در حالی است که ماه ساعت 13:28 دیروز از نزدیک‌ترین فاصله مداری خود نسبت به زمین عبور کرد و آن زمان 358هزار و 994 کیلومتر از زمین فاصله داشت. 12 دی نیز ماه بدر در وضعیت ابرماه مشاهده شده بود و در نزدیک‌ترین فاصله 356هزار و 565 کیلومتر از زمین فاصله داشت. حالا وقتی قرار است امشب این ابرماه در نتیجه خسوف چهره سرخی به خود بگیرد، ژورنالیست‌ها از صفت «ابرماه خونین» برای آن استفاده کرده‌اند. اما چرا آبی؟!
در فرهنگ عامه اروپا، وقتی در یک ماه میلادی می‌توانند دو مرتبه شاهد ماه بدر (ماه کامل) باشند، به ماه بدر دوم «ماه آبی» (Blue moon) می‌گویند. صفت آبی ارتباطی با رنگ ماه ندارد و صرفا نوعی نامگذاری است. دوم ژانویه 2018 مطابق با 12 دی 96 مردم جهان شاهد ماه بدر بودند و امروز 31 ژانویه نیز دومین ماه بدر رخ می‌دهد و بنابراین از نظر غربی‌ها «ماه آبی» است. همزمانی ماه آبی با ابرماه و همزمانی این دو با رخداد خسوف، موجب شکل‌گیری پدیده‌ای خاص برای عموم مردم به نام «ابرماه خونین آبی» شده است. هرچند از نظر منجمان این خسوف، با دیگر خسوف‌ها تفاوت علمی خاصی ندارد.
زمان‌بندی مراحل خسوف 11 بهمن 96 در ایران
امشب عبور ماه از نیمسایه زمین یک ساعت و 54 دقیقه و 28 ثانیه طول می‌کشد. حدود 2 ساعت و 6 دقیقه و 40 ثانیه بخشی از سایه ماه روی قرص ماه در فرم ماه‌گرفتگی نیمسایهای قابل مشاهده است و ماه‌گرفتگی کلی که در جریان آن همه قرص ماه آجری‌رنگ می‌شود 76 دقیقه و 4 ثانیه رخ خواهد داد. در اوج ماه‌گرفتگی، قطر سایه زمین 9323 کیلومتر قطر نیمسایه زمین 3402 خواهد بود. آن زمان ماه 360هزار و 203 کیلومتر از زمین فاصله دارد و حدود 27 ساعت از نزدیک‌ترین فاصله ماه از زمین (حضیض) گذشته است. این سومین ابرماه در سال 1396 است.
امشب ماه‌گرفتگی وقتی آغاز می‌شود که ماه در پهنه ایران هنوز طلوع نکرده است. تقریبا زمانی که ماه‌گرفتگی در ساعت 17به اوج خود می‌رسد ماه در ایران طلوع می‌کند و به این ترتیب مناطق شرق کشور بخش بیشتری از خسوف را تماشا خواهند کرد. بهترین نقطه برای دیدن این ماه‌گرفتگی، سرخس در استان خراسان رضوی است. ماه در این شهر ساعت 16:46:28 طلوع می‌کند و 52 دقیقه خسوف کلی در افق باز و عاری از ابر و غبار قابل مشاهده خواهد بود. مشهد و زابل و زاهدان نیز وضع خوبی برای دیدن خسوف کلی دارند. تقریبا هموطنان تا نیمه مرکزی ایران می‌توانند بخش‌هایی از ماه‌گرفتگی کلی را ببینند. اما در نیمه غربی کشور بخش‌هایی از خسوف به صورت جزئی و نهایتا نیمسایهای دیده خواهد شد. در تهران 9دقیقه پس از طلوع ماه، خسوف کلی به پایان می‌رسد. بهتر است منظره زمینی خوبی را برای عکاسی درنظر بگیرید. برای مثال در شمال شهر تهران در صورت شرایط جوی خوب و هوایی تمیز از روی قله دماوند طلوعی زیبا خواهد داشت!
فرصت تماشای کروی بودن سایه زمین
بابِلی‌ها حدود 2700 سال پیش برای اولین بار توانستند به الگوریتم تکرارپذیری خسوف‌ها پی ببرند و رخ‌دادن ماه‌گرفتگی‌ها را پیش‌بینی کنند. اخترشناسان بابِل با مشاهده لبه گرد تاریکی که روی قرص ماه هنگام خسوف شکل می‌گرفت، پیش از اراتوستن و آزمایش معروفش برای اندازه‌گیری محیط زمین به کروی‌بودن زمین پی بردند. پیشنهاد می‌کنم امروز عصر دست کودک یا نوه خود را بگیرید و در غروب این روزهای برفی زمستانی با هم به پارک بروید و خسوف را تماشا کرده و در حین دیدن خسوف سعی کنید مشاهده بابلی‌ها را همراه با کودکتان تجربه کنید. کافی است هوا صاف باشد و بلافاصله به قرص ماه پس از طلوع دقت کنید تا گردی سایه زمین را با چشم غیرمسلح روی قرص ماه ببینید. استفاده از یک دوربین دوچشمی کار شما را آسان‌تر خواهد کرد. طبیعتا به علت سایه و نیمسایه بزرگ زمین در فضا و همین‌طور پخش شدن نور خورشید در جو زمین، لبه سایه گرد زمین مرز محوی دارد و مثل لبه سایه سر شما روی زمین دیده نمی‌شود. کافی است کمی دقت کنید.
انواع ماه‌گرفتگی
1ـ خسوف کلی
اگر مدار ماه به گونه‌ای باشد که از درون سایه زمین در فضا عبور کند در این صورت شاهد ماه‌گرفتگی کلی خواهیم بود. مدت این نوع خسوف حداکثر به 107 دقیقه می‌تواند برسد.
2ـ خسوف جزئی
اگر قرص ماه از لبه سایه زمین در فضا عبور کند، فقط قسمتی از ماه تاریک می‌شود و به این ترتیب شاهد ماه‌گرفتگی جزئی خواهیم بود. هر چه ماه بیشتر وارد سایه زمین شود، این نوع ماه‌گرفتگی طولانی‌تر رخ خواهد داد.
3ـ خسوف نیمسایهای
در این حالت ماه فقط از درون نیمسایه زمین در فضا عبور می‌کند. ناظران زمینی فقط شاهد کاهش نور قسمتی از ماه هستند که معمولا با چشم غیرمسلح قابل تشخیص نیست و معمولا در جریان عکاسی افت نور ماه عیان می‌شود. این کاهش نور رنگ خاکستری از سمتی از ماه که به سایه زمین نزدیک‌تر است بهتر تشخیص داده می‌شود.
چرا هر ماه خسوف رخ نمی‌دهد؟
وقتی می‌گوییم حرکت مداری ماه و عبورش از دل سایه زمین در فضا به ماه‌گرفتگی می‌انجامد، چرا کره ماه در هر ماه که به دور زمین می‌گذرد دچار خسوف نمی‌شود؟ بگذارید به قول امروزی‌ها ویدئو چک را ببینیم تا متوجه شویم دقیقا چه شروطی برای رخ دادن خسوف لازم است؛ باید زمین بین ماه و خورشید قرار بگیرد و از نظر نجومی ماه در وضعیت کامل یا بدر (ماه شب چهاردهم) باشد. ولی در هر ماه بدر شرایط رویداد ماه‌گرفتگی مهیا نمی‌شود. زیرا صفحه مداری گردش ماه به دور زمین و صفحه مداری گردش زمین به دور خورشید کاملا بر هم منطبق نیستند و به میزان ناچیزی در حدود 2/5 درجه با یکدیگر زاویه دارند. بنابراین در بیشتر ماه‌ها، کره ماه در حالی به دور زمین می‌چرخد که از بالا یا پایین سایه مخروطی بزرگ زمین در فضا عبور می‌کند و اصلا وارد سایه زمین نمی‌شود. برای بوجود آمدن خسوف کلی ماه همزمان باید در حالت بدر یا کامل قرار داشته باشد و مرکزش با مرکز زمین و خورشید تقریبا روی یک خط واقع شود. در غیر این صورت خسوف بوجود نمی‌آید یا این‌که ممکن است ماه از قسمت‌های مختلف نیمسایه یا سایه زمین عبور کند و در این صورت شاهد ماه‌گرفتگی جزئی یا نیمسایهای خواهیم بود.
خسوف بعدی کی است؟
پس از دیدن ماه‌گرفتگی امشب، کم‌کم باید خود را مهیای تماشای طولانی‌ترین ماه‌گرفتگی کلی قرن بیست و یکم کنیم که 5مرداد 97 رخ می‌دهد. آن خسوف 103 دقیقه طول می‌کشد و پس از ماه‌گرفتگی 100دقیقه‌ای 25خرداد 90 نمونه‌ای بی‌نظیر و جذاب خواهد بود. ماه‌گرفتگی امشب و ماه‌گرفتگی 5 مرداد سال آینده را حتما ببینید و به کودکانتان نشان دهید. زیرا برای رصد ماه‌گرفتگی کلی بعدی در ایران ناچارید تا 16 شهریور 1404 منتظر بمانید!
چطور از خسوف امشب عکس بگیریم؟
خیلی وقت‌ها علاقه‌مندانی را دیده‌ام که برای عکاسی از خسوف یا کسوف با دوربین موبایل یا دوربین کامپکت خانگی‌شان تلاش می‌کنند و از این‌که نتیجه نمی‌گیرند گلایه می‌کنند. طبیعی هم هست! دوربین‌های ساده و خانگی برای عکاسی از پدیده‌ای در آسمان طراحی نشده است. پیشنهاد من این است سعی کنید تا غروب یک دوربین حرفه‌ای DSLR با لنز تله 400، 600 یا 1000 پیدا کنید روی سه‌پایه عکاسی نصبش کنید و سپس با استفاده از دیافراگم حدود 4 تا 11 و تنظیم سرعت روی یک پانصدم تا یک دوهزارم ثانیه با ISO حدود 100 از خسوف عکسبرداری کنید. اما اگر دسترسی به تلسکوپ یا دوربین دوچشمی نصب شده روی سه‌پایه داشته باشید و آن را هنگام خسوف رو به ماه تنظیم کنید، در این صورت می‌توانید با دوربین موبایل یا دوربین کامپکت از پشت چشمی آن ابزار عکس‌های خوبی بگیرید و در شبکه‌های اجتماعی با دوستانتان به اشتراک بگذارید.
