یک سگ ولگرد با نام «لایکا» نخستین موجود زنده زمینی بود که برای گردش در مدار زمین، به فضا پرتاب شد. آخرین لحظات زندگی این حیوان در زمین، در یک موشک بدون پنجره متعلق به شوروی سابق گذشت.
این سگ ولگرد که در سال 1957 به شهرت جهانی رسید، از یکی از خیابان‌های مسکو انتخاب شد و به سرعت آموزش‌های ابتدایی دید و به فضا پرتاب شد. با این‌حال، 5 ساعت پس از پرتاب این موشک، محفظه نگهدارنده لایکا بیش از حد گرم شد و مرگ این حیوان را رقم زد.
اما پرتاب فضاپیمای اسپوتنیک2 در 60 سال پیش در چنین روزی، لحظه‌ای مهم در تاریخ فضانوردی شناخته می‌شود. با این‌که ماموریت این فضاپیما با موفقیت انجام نشد، این دومین باری بود که یک فضاپیما برای گردش در مدار زمین به فضا پرتاب شده بود و نخستین‌باری بود که یک موجود زنده در آن حضور داشت.
دانشمندان آمریکایی و روسی برای مدتی طولانی برای آزمایش محدودیت‌های ارسال موجودات زنده به فضا از حیوانات استفاده کرده اند و آنها را زنده به زمین برگردانده اند.
نخستین موجوداتی که به فضا پرتاب شدند حشراتی بودند که در سال 1947 در موشک بازسازی شده وی2 (V2) به فضا پرتاب شده و در ارتفاع 68 مایلی (110 کیلومتری) از سطح زمین، منفجر شدند.
در سال‌های پس از آن، اداره کل ملی هوانوردی و فضای آمریکا (ناسا) چندین میمون به نام‌های آلبرت4،3،2،1 را همراه با تجهیزات نظارتی به فضا فرستاندند. با این‌حال، تمامی این حیوانات کشته شدند.
در سپتامبر سال 1951، دانشمندان موفق شدند یک میمون به نام یوریک را همراه با 11 موش به فضا بفرستند و آن را زنده به زمین بازگردانند.
پس از موفقیت این پرواز، آزمایش‌های پیچیده‌تری در این‌باره صورت گرفت. دانشمندان روس، دو موش سفید به نام‌های «میلدرد و آلبرت» را در یک محفظه چرخشی قرار دادند که به آنها اجازه می‌داد در حالت بی‌وزنی در این محفظه جابجا شوند. با این‌حال، این حیوانات به طور معمول سفری یک‌طرفه به مدار‌های کم‌ارتفاع زمین داشته اند.
اما برای به دست آوردن اطلاعات کافی برای طراحی اتاقی که برای فضانوردان مناسب باشد، دانشمندان به سگ‌های ولگرد روی آوردند.
در روز 15 اوت سال 1951، دو سگ به فضا فرستاده شدند و به عنوان نخستین فضانوردان سگ‌سان در زیر مدار زمین شناخته شدند. پیش از فرستادن لایکا به فضا، دانشمندان تلاش کردند چندین سگ دیگر را به زیر مدار زمین بفرستند.
مارتین بارستو، رئیس موسسه فضا و زمین لستر، درباره ماموریت لایکا گفت: «این به زمانی برمی‌گردد که ما اطلاعات بسیار اندکی درباره فضا داشتیم.» وی در مصاحبه با ایندیپندنت گفت: «آنها (دانشمندان) نمی‌دانستند آیا می‌توانیم در فضا زنده بمانیم یا خیر. این ماموریت راه را به ما نشان داد.»
وی افزود: «این ماموریت به پرواز یوری گاگارین (نخستین فضانورد تاریخ) در سال 1961 انجامید. آنها قصد داشتند فناوری ساخت کپسول خود، منبع اکسیژن، و این‌که آیا تشعشعات ممکن است به این حیوان آسیب برساند را آزمایش کنند.»
آدیلیا کوتوسکایا، زیست‌شناس 90 ساله روس که در آموزش دادن به لایکا همکاری کرده بود، در شصتمین سالگرد پرتاب این حیوان به فضا گفت: «لایکا نخستین کیهان‌نورد شد و برای موفقیت ماموریت‌های فضایی آینده قربانی شد.»
نخستین حیواناتی که به خارج از جو زمین ارسال شدند، دو سگ به نام‌های بلکا و استرلکا بودند که در 19 اوت سال 1960 به فضا پرتاب شده و یک روز بعد از آن، زنده به زمین بازگشتند.
در سال 1968، اتحاد جماهیر شوروی یک فضاپیما را برای قرار گرفتن در مدار ماه به فضا پرتاب کردند. دو لاک پشت، و چند حشره و کرم در این فضاپیما حضور داشتند.
پس از آن، دانشمندان به ارسال قورباغه، گربه و عنکبوت به فضا ادامه دادند. اما هنگامی که در سال 1969 انسان‌ها بر ماه پا گذاشتند، نقش حیوانات در فضا کمرنگ شد.
اکنون توجه‌ها به ارسال حیوانات به مریخ جلب شده است که این مسئله جنجال‌هایی را نیز در پی داشته است. یک خطر بزرگ برای فضانوردانی که قصد رسیدن به سیاره سرخ را دارند سطح بالای تشعشعات است. به همین دلیل، آژانس‌های فضایی آمریکایی، اروپایی و روس آزمایش تاثیرات این تشعشات بر میمون‌ها را پیش از ارسال انسان‌ها به این سیاره، در نظر گرفته اند.
بوریس لاپین، رئیس موسسه نخستی‌شناسی پزشکی سوچی گفت میمون‌ها و انسان‌ها «تقریبا حساسیت کاملا یکسانی به سطوح مختلف از تشعشعات دارند. بهتر است در این آزمایش‌ها از ماکاک‌ها (نوعی از میمون‌ها) استفاده شود، و نه سگ یا هر حیوان دیگری.»
یک استاد دانشگاه نیز در این‌باره گفت امکان ندارد برای ماموریت‌های فضایی آینده، از سگ به عنوان نمونه آزمایش استفاده شود. وی افزود اکنون بسیاری از موجودات حاضر در ایستگاه بین‌المللی فضایی را حشرات کوچک تشکیل می‌دهند.
او افزود: «اکنون ما بیشتر نسبت به این‌که آیا باید بر حیوانات آزمایش انجام دهیم یا خیر، حساس شده ایم. فرستادن حیوانات به فضا تفاوت چندانی با آزمایش محصولات بهداشتی و آرایشی بر آنها ندارد. اگر بخواهید چنین آزمایش‌هایی کنید، باید آن را در شرایط تحت کنترل انجام دهید. اکنون زمانه عوض شده است.»
وی در ادامه گفت: «ما اکنون اطلاعات بسیاری درباره تشعشعات و تاثیر آنها بر انسان‌ها و حیوانات داریم. مسئله تشعشعات در سفر به مریخ بیشتر به سطح و مقادیر آن و آزمایش فناوری‌های محافظ برمی‌گردد. اکنون دلیلی وجود ندارد برای آزمایش این مقادیر از حیوانات استفاده کنیم. اکنون ما راه‌های پیچیده‌تر و بهتری برای سنجش و اندازه‌گیری تشعشعات سراغ داریم.»
در حال حاضر، یک کرم که گفته می‌شود سیستم گوارشی، ماهیچه‌ای و عصبی مشابهی با انسان دارد، قرار است به فضا فرستاده شود. این کرم‌ها در مدت یک سال به ایستگاه بین‌المللی فضایی خواهند رسید و در آزمایش ماهیچه مولکولی شرکت خواهند کرد.
لیبی جکسون، محقق آژانس فضایی انگلیس، در گفتگو با ایندیپندنت گفت این آزمایش نشان خواهد داد «این کرم‌ها در فضا چگونه عمر خواهند کرد و ماهیچه‌های آنها چه واکنشی به شرایط بی‌وزنی نشان خواهد داد. این می‌تواند به دانشمندان در درک مکانیزم‌های مولکولی در روند تحلیل‌رفتن ماهیچه‌ها، مانند دیستروفی ماهیچه، کمک کنند که در نهایت به بهبود زندگی مردم روی زمین منجر خواهد شد.»
دکتر جولیا بینز، مشاور سیاست‌گذاری در گروه حمایت از حیوانات «پیتا» در این‌باره گفت: «حیوانات فضانورد نیستند و برخلاف انسان‌های داوطلب، نمی‌توانند برای شرکت در آزمایش‌ها اعلام رضایت کنند و یا زندگی خود را برای ماموریتی در ناشناخته‌ها به خطر اندازند.»
وی افزود: «لایکا، نخستین حیوانی که به مدار زمین فرستاده شد، از گرمای شدید و ترس در یک فضاپیما، تنها و با درد بسیار شدید مرد.»
در سال 2010 و پس از فشارهای فزاینده از جانب فعالان حقوق حیوانات، ناسا اعلام کرد برنامه خود برای انجام آزمایش تشعشعات بر گونه‌ای از میمون‌ها را متوقف خواهد کرد.
ناسا اعلام کرده است در صورتی که در نخستین ماموریت‌های فضایی از حیوانات استفاده نمی‌شد، ممکن بود بسیاری از افراد در برنامه‌های فضایی آمریکا و روسیه جان خود را از دست بدهند.
این آژانس فضایی اعلام کرد: «این حیوانات برای کشورهای خود خدماتی انجام دادند که هیچ انسانی توانایی انجام آن را نداشت. آنها زندگی خود را برای توسعه فناوری دادند و راه را برای ورود بشر به فضا هموار کردند.»
