براساس اطلاعاتی که طی سال‌های گذشته منتشر شده است، تغذیه با شیر مادر کاهش داشته و مسائلی، مانع از امکان شیردهی مادر تا پایان 2 سال به فرزند خود می‌شود.
سال 1990 برای اولین‌بار سازمان جهانی بهداشت و یونیسف ۱ تا ۷ آگوست را با عنوان هفته تغذیه شیر مادر نام‌گذاری کردند تا به اهمیت جوانب سلامت مادر و رشد نوزاد از طریق تغذیه با شیر مادر بپردازند. این دو سازمان شیر مادر را بهترین تغذیه برای کودکان دانسته و شیردهی توسط مادران را حداقل برای ۶ ماه توصیه می‌کنند که البته می‌تواند تا ۲ سال همراه با غذای مکمل تداوم یابد.
ایران نیز همراه با سایر کشورهای دنیا در این هفته به‌طور ویژه‌تری به ترویج و تبلیغ مزایای تغذیه با شیر مادر می‌پردازد. شعار امسال «حمایت همه‌جانبه از مادران برای تداوم شیردهی؛ باهوش و قوی با شیرمادر» انتخاب شده است.
برنامه‌های وزارت بهداشت برای ترویج تغذیه با شیر مادر
چند سالی است که در ایران بر اهمیت تغذیه با شیر مادر تأکید و برنامه‌های مختلفی با این هدف از سوی وزارت بهداشت برگزار می‌شود. از جمله این برنامه‌ها ارزیابی تغذیه در تمام ویزیت‌هاست که در کنار آن آموزش‌هایی نیز به خانواده ارائه می‌شود. به‌طوری‌که آموزش تغذیه با شیر مادر از بدو تولد و در ساعت اول تولد، قبل از زایمان شروع می‌شود. در این برنامه مادر می‌آموزد چه مراقبت‌هایی از خود داشته باشد. چه بخورد و چه چیز را کمتر بخورد تا بتواند شیردهی مؤثرتری داشته باشد تا در ساعت اول تولد به‌ویژه اگر زایمان طبیعی است، به فرزند خود شیر دهد. پرسنل تمام بیمارستان‌های کشور نیز برای این موضوع آموزش دیده‌اند.
پس از آن تغذیه انحصاری تا 6 ماهگی در کلیه ویزیت‌ها دنبال می‌شود. به اعتقاد متخصصان حوزه بهداشت و درمان، پس از 6 ماه، غذای اصلی کودک تا یک سالگی، شیر مادر است و در کنار آن می‌تواند غذاهای کمکی بخورد. بعد از یک سالگی تا 2 سالگی غذای اصلی کودک غذای سفره خواهد بود و شیر مادر هم به‌عنوان غذای کمکی که یک‌سری ریزمغذی‌ها و مواد حیاتی را در خود دارد، باید مصرف شود. پس از آن غذای سفره و مکمل‌هایی براساس ارزیابی تغذیه‌ای کودک پیش‌بینی می‌شود.
خردادماه سال جاری، دکتر سید حامد برکاتی، رییس اداره سلامت کودکان وزارت بهداشت درباره سایر برنامه‌های وزارت بهداشت برای ترویج تغذیه با شیر مادر گفت: در این راستا آموزشی عمومی داریم. سال گذشته برای 120 هزار واحد برنامه نوشتیم که امسال شروع به آموزش شده است. احتمالاً تا آخر سال این واحدها شروع به آموزش خانواده‌ها کنند که آموزش اجتماعی است. 620 بیمارستان دوستدار کودک داریم. تربیت مشاوران شیردهی برای شروع شیردهی مادر در ساعات اول تولد نیز از دیگر اقدامات در راستای این برنامه است.
راه‌اندازی بانک شیر مادر نیز از دیگر برنامه‌هایی است که برای بهبود تغذیه با شیر مادر انجام می‌شود. تیرماه سال گذشته، خبر راه‌اندازی اولین بانک شیر مادر در بیمارستان الزهرا(س) تبریز منتشر شد. عملکرد بانک شیر مادر به این صورت است که اگر مادری نتواند یا نخواهد به فرزند خود شیر بدهد، می‌توان از شیر اهداکننده استفاده کند. شیر مادر اهدایی، شیری است که توسط فرد دیگری غیر از مادر نوزاد، دوشیده، فرآوری و آماده شده، در بانک شیر مادر نگهداری و برای شیرخوار نیازمند استفاده می‌شود.
فواید تغذیه انحصاری با شیر مادر تا 6 ماهگی
تغذیه انحصاری با شیر مادر (تغذیه با شیر مادر در 6 ماه اول زندگی بدون هر نوع ماده غذایی دیگر حتی آب)، به عنوان اولین ایمن‌سازی کودکان، حفاظت در برابر عفونت‌های تنفسی، بیماری اسهال و سایر بیماری‌های بالقوه تهدیدکننده زندگی را فراهم می‌کند. همچنین تغذیه انحصاری با شیر مادر دارای اثر حفاظتی در برابر چاقی و برخی از بیماری‌های غیرواگیر در مراحل بعدی زندگی است که حتی در صورت انجام شیوه‌های ناقص تغذیه با شیرمادر و شیردهی کمتر از حد مطلوب، از مرگ سالانه حدود 650 هزار کودک (11.6 درصد از مرگ و میر دوران کودکی) جلوگیری می‌کند.
وضعیت تغذیه با شیر مادر در ایران
با وجود اهمیت تغذیه با شیر مادر و تلاش‌هایی که برای ترویج آن می‌شود، شاهد روندی کاهشی در تغذیه با شیر مادر تا شش ماهگی هستیم. به‌گونه‌ای که سال گذشته علی‌اکبر سیاری، معاون بهداشتی وزیر بهداشت، درمان و آموزش اعلام کرد که 82 درصد شیرخواران تا 6 ماهگی از شیر مادر تغذیه می‌کنند و فقط 52 درصد این کودکان تا 2 سالگی از شیر مادر تغذیه می‌کنند. البته در این آمار تغذیه انحصاری از شیر مادر مطرح نشده و ممکن است کودک تا 6 ماهگی در کنار شیر مادر، غذای کمکی هم دریافت کرده باشد.
پیش از این نیز حامد برکاتی، رییس اداره سلامت کودکان و ترویج تغذیه با شیر مادر وزارت بهداشت در سال 93 آماری در زمینه تغذیه با شیر مادر ارایه داد؛ به گفته او آمار استفاده از شیر مادر در کشور به چند شاخص طبقه‌بندی می‌شود. 68 درصد زنان در ساعت اول تولد موفق می‌شوند فرزند خود را شیر دهند که با توجه به آمار بالای سزارین، عدد بدی نیست و نسبت به کشورهای دیگر دنیا عدد قابل قبولی است.
براساس گفته‌های برکاتی شاخص دیگر، تغذیه انحصاری تا 6 ماه است؛ زیرا برابر با استانداردها توصیه می‌شود که در 6 ماه اول مادر به جز شیر خود و دارو و مکمل‌های غذایی که شامل ویتامین A و D می‌شود، هیچ چیز دیگری به نوزاد ندهد و به‌طور انحصاری فقط و فقط شیر مادر استفاده کند. شاخص کشور در بخش تغذیه انحصاری با شیر مادر در 6 ماه اول تولد نوزاد 53.1 بوده و برآوردها نشان می‌دهد که بیش از 90 درصد مادران تا 6 ماه به فرزند خود شیر می‌دهند که این 90 درصد انحصاری نیست. 81.4 درصد مادران نیز تا یک‌سالگی کماکان به فرزند خود شیر می‌دهند و در این مورد شدت و ضعف دارد؛ برخی کامل شیر می‌دهند و برخی ممکن است از شیرهای دیگر نیز استفاده کنند. همچنین 51 درصد مادران کشور تا 2 سالگی شیر دادن به کودک خود را ادامه می‌دهند.
کاهش تغذیه با شیر مادر تا 6 ماهگی از 90 درصد به 82 درصد
اما براساس گفته‌های معاون بهداشتی وزیر بهداشت و مقایسه آن با آمارهای ارایه‌شده توسط رییس اداره سلامت کودکان و ترویج تغذیه با شیر مادر وزارت بهداشت، شاهد کاهش تغذیه با شیر مادر تا 6 ماهگی از 90 درصد به 82 درصد هستیم. همچنین تغذیه انحصاری با شیر مادر از 9 درصد در سال 71 به حدود 55 تا 56 درصد در اواخر دهه هفتاد و 53 درصد در سال 93 رسیده و از سال 93 به بعد نیز آماری در این رابطه اعلام نشده است.
رییس اداره سلامت کودکان و ترویج تغذیه با شیر مادر وزارت بهداشت در مورد علت این کاهش معتقد است که در گذشته مرکز آموزش کشوری داشتیم که بسیار فعال بود و در وزارت بهداشت ساختار داشت، اما در انتهای دهه 80 این مرکز منحل و همین امر سبب شد منابع و بودجه‌های ترویج تغذیه با شیر مادر کمتر شود و پرسنل آن مرکز از 11 نفر به یک یا 2 نفر کاهش پیدا کنند. به همین علت از برنامه حمایت کامل صورت نگرفت، اما بعد از آن ما توانستیم برنامه‌ها و آموزش‌ها را احیا کنیم. در چند سال اخیر با اقدامات چهار ارگان، وزارت بهداشت، کمیته تغذیه با شیر مادر، انجمن ترویج تغذیه با شیر و انجمن علمی شیر مادر، تقریباً به بالاترین شاخص موجود نزدیک می‌شویم و سالانه یک درصد افزایش داشته‌ایم.
موانع شیردهی تا 2 سالگی کودک
دکتر خلیل فریور، عضو کمیته کشوری شیر مادر شیر مادر درخصوص موانع امکان شیردهی مادران تا 2 سال کامل، سپردن کودکان به شیرخوارگاه‌ها و عدم امکان استفاده از شیر مادر و از طرفی اشتغال مادران را موانع اصلی دانست.
مرخصی شیردهی؛ قانونی که اجرا نمی‌شود
یکی از اساسی‌ترین موانع تغذیه با شیر مادر اشتغال مادران و مرخصی شیردهی است که عموماً اجرا نمی‌شود. دولت برای رفع مشکل زنان شاغل شیرده، در سال 74 قانون ترویج تغذیه با شیر مادر و حمایت از مادران در دوران شیردهی را تصویب کرد. طبق این قانون دستگاه‌های دولتی موظف هستند تسهیلات لازم را برای تغذیه شیرخواران با شیر مادر در جوار محل کار کارکنان زن ایجاد کنند. همچنین مادران مجاز هستند روزی یک ساعت از وقت اداری خود را به تغذیه کودکان‌شان با شیر خود اختصاص دهند که این وقت جزو ساعت کاری آن‌ها محسوب می‌شود و برای این ساعت نیازی به اخذ مرخصی نیست.
قانون ترویج تغذیه با شیر مادر و حمایت از مادران در دوران شیردهی در سال‌های بعد دچار تغییراتی شد با این وجود، هنوز به‌طور کامل حتی در ادارات دولتی اجرایی نمی‌شود و علی‌رغم تأکید قانون‌گذار بر لزوم اجرایی‌شدن آن در دستگاه‌های دولتی و غیردولتی، مادران شاغل بخش خصوصی و همچنین بخشی از زنان شاغل در بخش دولتی هم‌چنان بهره‌ای از این قانون نمی‌برند.
مرخصی ابتدا یا انتهای روز تأثیری در تغذیه کودک ندارد
عدم امکان استفاده از این مرخصی در طول روز و استفاده از آن در زمان شروع یا پایان ساعات کاری براساس تصمیم کارفرما از دیگر مشکلات اجرای این قانون است که باعث می‌شود حتی در زمان اجرا نیز، تأثیر مستقیمی در تغذیه کودک نداشته باشد زیرا در ساعاتی که مادر در محل کار خود به‌سر می‌برد و کودک در مهد است، به ناچار برای تغذیه او از شیر خشک یا غذاهای کمکی استفاده می‌شود.
مقایسه الگوی شیردهی در مادران شاغل و خانه‌دار
مطالعه‌ای با عنوان «مقایسه الگوی شیردهی در مادران شاغل و خانه‌دار» که در سال 87 توسط دکتر فاطمه قطبی، عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی انجام شده بود نشان می‌دهد که میزان و مدت شیردهی در مادران کارمند پس از بازگشت به کار، به‌طور معنی‌داری کمتر از مادران خانه‌دار است.
در این مطالعه 630 مادر شیرده (254 شـاغل و 276 خانه‌دار) مورد بررسی قرار گرفتند. بین دو گروه از نظر میانگین وزن تولـد نوزاد، جنس نوزاد، شروع شیردهی بر حسب رتبه تولد، شیردهی بر حسب سن مادر در بدو تولد و در شش ماهگی، و شیردهی بـر حسب آموزش شیردهی تفاوتی وجود نداشت. همچنین زمان شروع غذای کمکی در هر دو گروه بین 4-6 ماهگی بـود و اختلاف معنی‌داری مشاهده نشد. بین سطح تحصیلات پـدر، سطح تحصیلات مادر، نحوه زایمان و شیردهی بر حسب رتبه تولد در 6 ماهگی در دو گـروه اخـتلاف معنـی‌داری وجـود نداشت و عوامل ذکرشده تأثیری بر شیردهی مادر در ماه‌هـای مختلف تولد نداشتند.
اختلاف شیردهی از ماه چهارم بیشتر می‌شود
در این پژوهش شیردهی در دو گروه شاغل و غیرشـاغل در مـاه‌هـای مختلـف تولد تا 12 ماهگی مقایسه شدند و همان‌طور کـه در جـدول ملاحظه می‌شود پس از اتمام مدت مرخصی، تفاوت شـیردهی در دو گروه معنی‌دار می‌شود و هر چه از ماه چهارم جلـوتر می‌رویم این اختلاف بیشتر می‌شود.
مصرف توأمان شیر مادر و شیر خشک موضوع دیگری است که در این پژوهش بررسی شد و نشان داد که در بدو تولد 10.2 درصد شاغلان و 8.5 درصد غیرشاغلان از شیر مادر و شیرخشک به‌صورت توأم استفاده می‌کردند. اما در 6 ماهگی 28 درصد شاغلان و 12 درصد غیرشاغلان و در دوازده ماهگی 25.7 درصد شاغلان و 10.7 درصد غیرشاغلان هم از شیر مادر و هم از شیر خشک استفاده می‌کردند.
تنها 50 مادر اظهار داشتند که از مهدکودک در محل کار برای نگهداری فرزند در ساعات کار استفاده می‌کردند و لذا می‌توانستند از مرخصی ساعتی برای شیردهی استفاده کنند و 48 نفرشان (96درصد) توانسته بودند تا 12 ماهگی شیردهی داشته باشند.
همچنین بین مادران شاغلی که کمتر از 20 ساعت، بین 20-30 ساعت و بیش از 30 ساعت در هفته کار می‌کردند، تفاوت معنی‌داری از نظر شیردهی در ماه ششم تولد نوزاد مشاهده نشد.
بازگشت مادر به کار؛ تنها عامل مؤثر بر کاهش شیردهی
این مطالعه نشان داد که تنها عاملی که بر شیردهی مادران اثر منفی دارد، برگشت به کار است؛ به طوری‌که از 4 ماهگی به بعد شاغلان به‌طور معنی‌داری کمتر از غیرشاغلان شیردهی داشتند و هر چه از ماه چهار تولد می‌گذشت، این کاهش معنی‌دارتر می‌شد.
صحبت‌های کارشناسان و نتایج پژوهش بالا نشان می‌دهد که مهم‌ترین علت عدم تغذیه با شیر مادر تا سن 2 سالگی اشتغال زنان و نبود شرایط مناسب برای مرخصی‌های شیردهی این زنان است.
