دکتر مهرداد میرسنجری دکترای ارزیابی محیط زیست، پژوهشگر فرهنگی و ژئوپلتیک و استادیار دانشگاه در خصوص اجرای «پروژه گاپ» در ترکیه و آثار سوئی که بر محیط زیست ایران و دیگر کشورهای منطقه خواهد داشت با اشاره به اینکه رود فرات با 2800 تا 2900 کیلومتر طول، از کوه‌های ارمنستان غربی و در محدوده شرق ترکیه، از دو شعبه قره سو و مرادچای تشکیل می‌شود و بعدا این دو رود به هم می‌پیوندند و فرات را تشکیل می‌دهند گفت: این رود در زبان اوستایی هم به نام اوپرتوا یا منطقه پایاب یا منطقه کم عمق آمده است که نشان دهنده اهمیت رود فرات است. رود دجله هم با 1850 کیلومتر از دامنه جنوبی رشته کوه طوروس ترکیه سرچشمه می‌گیرد و مستقیما به عراق می‌آید، اما رود فرات از ترکیه به سوریه و از سوریه به عراق منتهی می‌شود. دو رود دجله و فرات در منطقه القرنه عراق به هم می‌پیوندند و کمی پایین‌تر با کارون ایران، اروندرود را تشکیل می‌دهند.
تاثیر اولیه و مستقیم سدسازی های ترکیه بر این کشور
وی با یادآوری این نکته که کشور ترکیه ساخت سدهای خود را از سال 1973 با سد کوبان آغاز کرد و به تدریج میزان حجم آب کم و کمتر شده است و از 15/3 کیلومتر مکعب به 9/4 کیلومتر مکعب تغییر کرده است اظهار داشت: این موضوع نشان دهنده این است که این سدسازی تاثیر مستقیم خود را ابتدا بر خود ترکیه گذاشته است و این کشور را تحت تاثیر قرار داده است.
این صاحب نظر در ادامه تصریح کرد: علاوه بر آن در طول این چند دهه بیش از 500 سد در ترکیه ساخته شده است که 22 سد آن به عنوان محدوده سرشاخه‌های فرات در ترکیه به نام پروژه عظیم G. A. P که به گاپ مشهور است و سد آتاتورک (که به عنوان مهم‌ترین و بزرگ‌ترین سد ترکیه و اروپا و پنجمین سد در دنیا از اهمیت زیادی برخوردار است) لازم است بدانید 817 کیلومتر مکعب فقط مساحت دریاچه آن است و به این معنی است که حجم آب بسیار بالا و عظیم است. علاوه بر آن ما میزان گنجایش سد آتاتورک، 48/7 میلیارد متر مکعب است و این میزان را اگر با بیش از 650 سد موجود در ایران مقایسه کنیم که مجموع ظرفیت آن‌ها 46 میلیارد متر مکعب است و اگر مقایسه کنیم حجم عظیمی از آب می‌بینم.
پروژه سدسازی در ترکیه ناقض بیانیه مقابله با بیابان زایی
میرسنجری با اشاره به اثرات منفی پروژه گاپ در سطح بین المللی گفت: نکته مهم تاثیر مستقیم منفی بر روی جوامع بومی و محلی به خصوص محدوده کردستان ترکیه و علاو ه بر آن بر زندگی جوامع محلی و بومی در سوریه، عراق و ایران، تاثیرات خود را نشان داده است.
به عقیده وی این رویکرد کاملا مغایر با بیانیه رعایت جوامع بومی، UNDRIP است (که متذکر می‌شود حتما پروژه‌ها و برنامه‌های عظیم توسعه‌ای باید منطبق با حقوق جوامع بومی و محلی باشد) علاوه بر آن این پروژه سدسازی در ترکیه ناقض، UNCCD یا بیانیه مقابله با بیابان زایی هم هم هست.
این صاحب نظر ارزیابی زیست محیطی در ادامه اظهار داشت: نکته‌ای دیگر این است که حتی پروژه سدسازی ترکیه ناقض ماده اول بیانیه جهانی سازمان حقوق بشر نیز (که اعلام می‌کند انسان از حقوق بنیادی برای داشتن آزادی، برابری و شرایط مناسب زندگی در محیطی که به او اجازه زندگی توام با سعادت می‌دهد را برخودار است) است.
میرسنجری بابیان اینکه این پروژه به صورت مقطعی در کشور ترکیه می‌تواند مزایایی را داشته باشد خاطر نشان کرد: با وجود مزایای موجود اما معایب بسیار بسیار زیادی را در نابودی زمین‌های کشاورزی و نابودی و خشکسالی و بیابان زایی در کشور سوریه، عراق و نیز در ایران را باعث خواهد شد.
پدیده سدسازی تاثیر حادی بر اقلیم و محیط زیست کشورهای منطقه خاورمیانه داشته است
وی در خصوص تاثیر این پروژه بر ریزگرد‌ها نیز ابراز داشت: علاوه بر این در مقوله ریزگرد‌ها را باید گفت بخش عظیمی از آب‌های سرزمین عراق به تالاب هورالعظیم منتهی می‌شود (که دو سوم از آن در عراق و یک سوم آن در ایران است) خشک شدن این تالاب تاثیر مستقیمی بر روی پدیده ریزگرد‌ها دارد و علاوه بر آن سرزمین بین دجله و فرات که تمدن تاریخی ـ باستانی میان رودان (که بخشی از تمدن بزرگ ایران را در بر گرفته است) را ایجاد می‌کند کاملا مشاهده می‌کنیم که در این محدوده فرآوری زمین‌های کشاورزی، ایجاد محصولات کشاورزی و نیز آب‌های آشامیدنی مورد نیاز کشور عراق تحت تاثیر منفی کم آبی رود فرات قرار گرفته است.
این کار‌شناس ژئوپلتیک افزود: کشور سوریه هم حتی برای تامین آب خود در طول سال‌های دهه 70 میلادی به بعد، سد اسد و سد تشرین و بعث را بر روی رود فرات زده است. عراق هم در ورودی رود فرات به کشور خود از ترکیه سد قادسیه را ایجاد کرد؛ بنابراین می‌بینیم که پدیده سدسازی تاثیر خیلی حادی را بر اقلیم و محیط زیست کشورهای منطقه داشته است.
میرسنجری درباره نقض حقوق استفاده از آب راه‌ها از سوی کشور ترکیه نیز اظهار داشت: کنوانسیون حقوق استفاده از آب راه‌های بین المللی غیر کشتیرانی در سال 1997 توسط سازمان ملل مصوب شده است و مواد 5، 6 و 7 آن کاملا توسط کشور ترکیه نقض می‌شود.
وی افزود: این بند‌ها متذکر می‌شود که کشورهای بالادست حق احداث و اجرای پروژه‌های زیربنایی در بالادست رودخانه (که سبب بروز مشکلات و آسیب‌های جدی به کشورهای پایین دست می‌شود) را ندارد؛ بنابراین رویکرد ترکیه هم بر خلاف undrip و هم unccd و هم ماده اولیه حقوق بشر نقض می‌شود و همین گونه عناوین پنج و شش حقوق کنوانسیون آبراه‌های بن المللی غیر کشتیرانی نقض می‌شود.
تقاضای آب در منطقه خاورمیانه تا سال 2045 حدود 60 درصد افزایش پیدا خواهد کرد
این استاد دانشگاه در نهایت مسئله‌ای مهم بحران‌های اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی ناشی از کمبود آب در منطقه را افزایش درخواست آب در منطقه خاورمیانه عنوان و تصریح کرد: به گونه‌ای که پیش بینی کرده‌اند تا سال 2045 تقاضای آب در منطقه خاورمینه 60 درصد افزایش پیدا خواهد کرد و این 60 درصد افزایش نشان دهنده این است که بحران آب در آینده قطعی است و مدیریت صحیح منابع آب اصلیترین وظیفه کشور‌ها و دولت هاست.
بسیاری از این ریزگرد‌ها عراقی آلوده به سلاح‌های شیمیایی، سلاح‌های رادیواکتیوی در جنگ 2003 آمریکا در عراق
وی با اشاره به اینکه در هفت سال در بین سال‌های 2003 تا 2010، حدود 114کیلومتر مکعب مجموع آب دو رودخانه دجله و فرات کاهش داشته است گفت: این کاهش، تاثیر مستقیمی بر زمین‌های کشاورزی، ایجاد خشکسالی، ریزگرد و بحران‌های اقتصادی، بحران‌های اجتماعی و بحران‌های محیط زیستی در ترکیه منجر شده و خواهد شد.
وی در ادامه اظهار داشت: قطعا اگر این پدیده مورد توجه قرار نگیرد و برخورد با آن صورت نگیرد، در آینده ما شاهد پیامدهای منفی بسیار بیشتری خواهیم بود. همچنین بسیاری از این ریزگرد‌ها از مناطقی برمی خیزند که آلوده به سلاح‌های شیمیایی، سلاح‌های رادیواکتیوی در جنگ 2003 آمریکا با عراق است و مطمئنا تاثیرات منفی علاوه بر مشکلات فیزیکی برای تنفس مردمی که تحت تاثیر قرار می‌گیرند، مشکلات شیمیایی و رادیواکتیوی هم گریبان مردم و به ویژه مردم ایران را خواهد گرفت.
درختکاری جای مدیریت منابع آب را نمی‌گیرد
به عقیده این کار‌شناس مدیریت منابع آب و همین طور بهره گیری از پتانسیل‌های بین المللی می‌تواند تاثیر بسیاری در جلوگیری و کاهش پیامدهای ضد محیط زیستی سدسازی در ترکیه داشته باشد و به هیچ وجه صحیح نیست که ما بخواهیم از ایران فعالیت‌های مقطعی و کوتاه مدت مانند درختکاری در عراق را انجام دهیم.
وی با تاکید بر اینکه فعالیت های مقطعی مانند درختکاری جز اتلاف هزینه و سرمایه هیچ پیامد خاص دیگری ندارد تصریح کرد: در حالی که لازم است از کمک نهادهای بین المللی و به ویژه سازمان ملل در بهره گیری از منابع مالی و ویژه آن برای بحران‌های فراملی زیست‌محیطی لحاظ شود.
میرسنجری با اشاره به قدمت تاریخی این منطقه یادآور شد: اینکه کشور عراق امروزی یا سرزمین تاریخی در 530 پیش از میلاد که سرزمین تاریخی بابل توسط کوروش بزرگ فتح شده است و در کنار دجله قرار داشته است و نشان می‌دهد گذشته تاریخی این منطقه کاملا هماهنگ و همراه با استفاده از طبیعت و مواهب طبیعی بود، ولی امروزه هیچ اثری از استفاده صحیح مشاهده نمی‌شود.
عملکرد مشابه سدسازی در ترکیه و ایران هیچ پیامدی جز تخریب و نابودی محیط زیست ندارد
وی عملکرد سدسازی در دو کشور ایران و ترکیه را مشابه دانست و گفت: در واقع مسئولین سدساز و افراد و پیمانکارانی که شاید منافع کوتاه مدت بهره گیری حداکثری از این منافع را در نظر می‌گیرند، به نگاه آیندگان و قضاوت آیندگان توجه کنند. پروژه سدسازی ضد محیط زیستی در ترکیه و پروژه‌های سدسازی ضد محیط زیستی در ایران کاملا مشابه هم است و هیچ پیامدی جز تخریب و نابودی زمین‌های بالادست، زمین‌های پایین دست و مناطق جلگه‌ای که در محدوده حوزه آبریز دو رود قرار دارند را کاملا تحت تاثیر قرار می‌دهد.
میرسنجری تاکید کرد: بیش از 500 هزار کیلومتر مربع حوزه آبریز محدوده فرات و 375 هزار کیلومتر مربع، محدوده حوزه آبخیز دجله کاملا تحت تاثیر مستقیم سدسازی در ترکیه قرار دارد و باید به روش‌های مختلف و با بهره گیری از ابزارهای سیاسی، دیپلماتیک و اقتصادی، اجتماعی و بین المللی حل شود.
