جلوگیری از چاقی و افزایش وزن بی‌رویه در دوران بارداری، جلوگیری از بروز ناهنجاری‌های جنین و تناسب اندام پس از وضع حمل است. متأسفانه شروع چاقی در بیشتر زنان در ایران هم‌زمان با شروع دوران بارداری و شیردهی است. علت این مسأله نیز تصور غلطی است که نسبت به بارداری و شیردهی در ذهن افراد وجود دارد. اطرافیان به محض اطلاع از بارداری زن با جملاتی مانند «تو دیگر تنها نیستی، باید به اندازه دو نفر غذا بخوری/ اگر کم بخوری فرزندت ضعیف یا ناقص به دنیا می‌آید/ شاید شما سیر باشی ولی بچه در شکمت گرسنه است/ اگر خانم باردار خوب بخورد نیازی به ویتامین یا مکمل ندارد و...» به استقبال او می‌روند اما تغذیه غلط در دوران بارداری می‌تواند مشکلات بسیاری را برای مادر و کودک فراهم کند.
پیش از بارداری چه کنیم؟
یک زوج برای فرزندآوری نیاز به آمادگی فیزیکی و روحی دارند؛ به همین دلیل پیش از اقدام به بارداری نیاز به ویزیت پزشک، در صورت لزوم بررسی اختلالات ژنتیکی، عفونت‌های جنسی، سبک زندگی، تناسب اندام، کنترل محیط زندگی و عادات زندگی و سابقه بیماری‌های قبلی دارند. در مورد تناسب اندام مطالعات نشان داده است که اندام مناسب قبل و حین بارداری می‌تواند به زایمان راحت کمک کند. وزن بدن نباید کمتر یا بیشتر از ۱۵ درصد از وزن ایده‌آل باشد.
پس فرد پیش از آن‌که سعی در باردار شدن داشته باشد، باید به وزن خود توجه کند؛ نباید بسیار چاق یا لاغر بود. هر یک از این دو حالت می‌تواند بارداری را دشوارتر کند. رژیم نادرست می‌تواند سبب کمبود ویتامین‌ها و مواد معدنی مورد نیاز بدن شود. به همین دلیل اگر فرد تصمیم به گرفتن رژیم پیش از بارداری دارد، حتماً باید باید با پزشک مشورت کند. همچنین کمبود وزن شدید می‌تواند روی رشد جنین اثر داشته باشد. چون جنین تمام انرژی و مواد معدنی خود را از طریق جفت با صرف انرژی مادر کسب می‌کند.
میزان طبیعی افزایش وزن در بارداری
افزایش وزن متعادل در دوران بارداری سبب کم‌شدن میزان مرگ و میر شیرخوار، افزایش وزن متوسط تولد و کاهش شیوع تولد نوزاد با وزن کم می‌شود. افزایش وزن در دوران بارداری در زنان مختلف متفاوت است؛ مادران جوان و اول‌زا معمولاٌ اضافه وزن بیشتری تا مادران مسن‌تر و چندزا دارند. افزایش وزن معمولی در دوران بارداری برای زنانی که قبل از بارداری وزن طبیعی داشتند، حدود 11.5 تا 16 کیلوگرم پیشنهاد شده است که کمی بیش از مقادیری است که در گذشته معمول بوده است و علت آن هم در کم‌کردن شانس عقب‌ماندگی رشد داخلی رحم است. در عین حال باید به این نکته توجه داشت که وزن بیشتر، زایمان را مشکل‌تر می‌کند.
اگر مادر بر اساس اشتهای طبیعی خود غذا مصرف کند، در آخر سه ماه اول بارداری حدود 0.9 تا 1.8 کیلوگرم و در 6 ماه بعدی هر هفته حدود 400 تا 450 گرم باید افزایش وزن داشته باشند. الگوی افزایش وزن نیز به همان اندازه افزایش وزن اهمیت دارد. تغییر زیاد در تعادل مایعات به‌ویژه پس از هفته بیستم بارداری که به‌صورت افزایش ناگهانی وزن ظاهر می‌شود، معمولاً نمایان‌گر مسمومیت بارداری است.
اساس و هدف کنترل وزن در دوران بارداری بهبود وضع تغذیه برای مادر و جنین است. در زنان چاق افزایش بیش از حد وزن در دوران بارداری مخاطراتی را به دنبال دارد. در مادرانی که وزن بالایی دارند، افزایش وزنی حدود 6 تا 7 کیلوگرم در دوران بارداری مربوط به وزن کودک و دیگر ضمایم بدون تجمع چربی در مادر بهترین نتیجه است. البته این سفارش‌ها به این معنی نیست که زنان چاق در دوران بارداری باید بر روی رژیم شدیداً محدود از کالری قرار بگیرند.
چرا در دوران بارداری وزن افزایش می‌یابد؟
پس از بارداری هرکدام از موارد مانند جنین، جفت، مایع آمنیوتیک و اعضای بدن مادر وزنی را به خود اختصاص می‌دهند که در مجموع وزن مادر را نشان می‌دهد و پس از زایمان و در دوران شیردهی بخش قابل توجهی از آن به‌طور طبیعی از بین می‌رود.
1. جنین (۳.۶ کیلوگرم)
مسلماً کودکی که در حال رشد است، باعث بالا رفتن وزن و بزرگ شدن شکم می‌شود. وقتی کودک درون رحم قرار می‌گیرد، به مرور به وزن مادر چیزی حدود ۳.۶ کیلوگرم اضافه می‌شود.
2. جفت (۱ تا ۱.۳ کیلوگرم)
جفت ارگانی است که به جنین در حال رشد در دیواره رحم متصل می‌شود تا اجازه دهد فرآیندهایی مانند حذف زباله‌ها، جذب مواد غذایی، تبادل گاز و تنظیم حرارتی جنین برای آماده کردن فضا جهت رشد نوزاد پیش برود. این ارگان ۱ تا ۱.۳ کیلوگرم از اضافه وزن دوران حاملگی را به خود اختصاص می‌دهد.
3. مایع آمنیوتیک (۱ تا ۱.۳ کیلوگرم)
آب دوران بارداری یا مایع آمنیوتیک، مایع موجود در کیسه آمنیوتیک است. این مایع از الکترولیت‌ها ساخته شده، اما پس از ۳ ماه اول، این مایع پروتئین، کربوهیدرات و دیگر مواد مغذی نیز در خود ذخیره می‌کند. مایع آمنیوتیک درست مانند جفت ۱ تا ۱.۳ کیلوگرم از اضافه وزن دوران بارداری را به خود اختصاص می‌دهد.
4. سینه‌ها (۱ تا ۱.۳ کیلوگرم)
سینه‌های مادر در طول بارداری متورم می‌شوند تا برای شیردهی آماده شوند. به همین دلیل ۱ تا ۱.۳ کیلوگرم ممکن است به وزن مادر اضافه شود.
5. خون اضافی (۱.۸ کیلوگرم)
خون اضافی که کودک برای رشد نیاز دارد نیز باعث بالا رفتن وزن در دوران بارداری می‌شود. خون اضافی که بدن در این دوران پمپاژ می‌کند، وزنش از جفت یا آب دوران بارداری نیز بیشتر است.
6. ذخیره چربی برای زایمان/ پرستاری (۲.۷ تا ۴ کیلوگرم)
بدن انسان به روش‌های مختلفی برای زمان زایمان آماده می‌شود. یکی از مهم‌ترین فرآیندها ذخیره چربی برای زایمانی ساده‌تر است. بدن برای پرستاری‌های آتی نیز به این چربی نیاز دارد. در طول بارداری، بدن شروع به ذخیره‌سازی چربی می‌کند و وزن مقدار چربی که ذخیره کرده از کودک هم بیشتر می‌شود.
7. بزرگ شدن رحم (۱ تا ۲.۲ کیلوگرم)
رحم در طول بارداری می‌تواند ۵۰ برابر سایز معمول خود گسترش پیدا کند اما پس از زایمان، دوباره به اندازه طبیعی خود باز می‌گردد. با بزرگ‌شدن رحم، حجم قابل توجهی به وزن دوران بارداری اضافه می‌شود. بزرگ‌شدن رحم ۱ تا ۲.۲ کیلوگرم وزن به دوران بارداری اضافه می‌کند.
رژیم در دوران بارداری؛ آری یا خیر؟
نتایج مطالعات نشان داده است که در زنان چاقی که افزایش وزن در دوران بارداری کمتر از 6 کیلوگرم بوده، مرگ و میر جنین در اواخر بارداری و نوزاد پس از زایمان 2 برابر افزایش داشته است؛ بنابراین دوره بارداری به هیچ‌وجه نباید زمان کنترل وزن و رژیم گرفتن باشد.
عواقب افزایش وزن بیش از حد در دوران بارداری
گاهی ممکن است فرد پیش از بارداری، چاق نباشد اما در دوران بارداری با افزایش وزن شدیدی روبه‌رو شود که عوارضی به دنبال دارد. چاقی می‌تواند با فشار خون یا دیابت بارداری همراه باشد که هردوی این‌ها به‌طور مستقیم و غیرمستقیم روی جنین اثر می‌گذارد و در هنگام زایمان دردسرساز خواهد بود. اگر چاقی همراه با دیابت قبل از بارداری باشد، ممکن است اختلال در عروق ایجاد شود و این اختلال عروق می‌تواند خون‌رسانی را کاهش دهد و باعث کاهش رشد داخل رحمی جنین شود. افزایش فشار خون نیز حتی می‌تواند باعث جدا شدن جفت و مرگ داخل رحمی جنین شود و در موارد بسیاری مشاهده می‌شود که جنین را زودرس خارج می‌کنند که عوارض زایمان زودرس و مشکلات ریوی ممکن است گریبانگیر کودک شود.
همچنین بعضی از دردها و ناراحتی‌های دوران بارداری با افزایش وزن ارتباط دارند. کمردرد و احساس زمختی و بی‌قوارگی از موارد شایع این عوارض هستند. البته مرکز حفظ تعادل به هر حال با این افزایش وزن سریع تطابق پیدا کرده و مرکز ثقل بدن را مجدداً تنظیم می‌کند.
راهکارهایی برای جلوگیری از افزایش وزن بی‌رویه
راهکارهایی وجود دارد که به زنان باردار کمک می‌کند از افزایش بی‌رویه وزن خود جلوگیری کنند. قبل از هر اقدامی، داشتن یک رژیم غذایی سالم زیر نظر متخصص در طول حاملگی بسیار کمک‌کننده خواهد بود. به‌علاوه می‌توانید انواعی از فعالیت‌های ورزشی مناسب در دوران بارداری را با نظر پزشک معالج‌تان انجام دهید.
معمولاً بیشتر مادران در طول 6 هفته پس از زایمان کاهش وزن قابل ملاحظه‌ای پیدا می‌کنند. بعد از زایمان نیز با یک متخصص تغذیه مشورت کنید تا در صورت شیردهی رژیم مشخصی را برای شما در نظر بگیرد. به این ترتیب مقادیر زیادی از اضافه وزن دوران بارداری را در مدت زمان مناسب از دست خواهید داد. با این حال نباید انتظار داشته باشید که اضافه وزنی که طی 9 ماه ایجاد شده، به‌سرعت کاهش یابد؛ گاهی به همان مدت زمان یا بیشتر نیاز دارید تا به وزن اولیه خود باز گردید.
