یکی از راهکارهای موثر جهت کاهش و مدیریت مشکلات و پیامدهای حاشیه نشینی، بکارگیری و استفاده از دانش مددکاران اجتماعی متخصص در درمانگاه بهداشتی محلات حاشیه نشین برای تشکیل پرونده اجتماعی برای همه خانوارهای ساکن محلات حاشیه شهر با هدف پیشگیری، درمان و بازتوانی افراد و خانوارهای دارای آسیبهای اجتماعی می‌باشد.
به جرأت می‌توان گفت با استفاده از پتانسیل و تخصص مددکاران اجتماعی بیشتر از گذشته و حال در سیستم بهداشت و درمان می‌توان در مدت زمان کمتر از یک دهه برخی از آسیب اجتماعی و پیامدهای نامطلوب ناشی از آنها را، بخصوص در محلات حاشیه شهر مدیریت و تا حد مطلوبی کاهش و تعدیل کرد. در گفتگوی پیش رو با دکتر سید حسن موسوی چلک رییس انجمن مددکاری ایران به تبیین تاثیر حضور مددکاران اجتماعی در کاهش آسیبهای اجتماعی حاشیه نشینان پرداخته است.
دکتر سید حسن موسوی چلک رییس انجمن مددکاران اجتماعی ایران با بیان اینکه ایران نوزده میلیون حاشیه نشین دارد گفت: مناطق حاشیه نشین در دنیای امروزی جزء محلات ناکارآمد شهری به شمار می روند. این محلات که به چند منطقه بافت های تاریخی و فرسوده، روستاهای الحاقی به شهر و سکونت گاه های غیر رسمی تقسیم می شوند امروز به عنوان مناطق حاشیه نشین محل زندگی تعداد قابل توجهی از هموطنانمان را تشکیل می دهند. براساس آماری که از سوی وزیر راه و شهرسازی به معاونین و زیر مجموعه خود اعلام شده چیزی حدود نوزده میلیون نفر در این مناطق زندگی می کنند. رقم اعلام شده نمایانگر آن است که موضوع حاشیه نشینی در ایران بسیار جدی است و باید با جدیت دنبال شود. موضوع حاشیه نشینی به قدری قابل توجه است که مثلا درمشهد بیش از یک سوم مردم این شهر را حاشیه نشینان تشکیل می دهند.
وی با اشاره به عدم کارآیی رویکردهای تخریبی در مواجهه با پدیده حاشیه نشینی خاطر نشان شد: موضوع حاشیه نشینی را از چند منظر می توان مورد تحلیل و بررسی قرار داد. می توان نسبت به آن بی تفاوت بود یا با رویکرد تخریب و بولدوزری بدان حمله کرد یا با رویکرد اجتماعی نسبت به حل مسائل موجود در مناطق حاشیه نشین اقدام نمود. مطالعات انجام شده نشان داده که بی تفاوتی رویکردی منطقی برای حل مسائل و معضلات حاشیه نشینی نیست. رویکرد تخریبی هم نه تنها دستاوردی نداشته بلکه آسیب زا بوده است. تنها راهی که میتواند مشکلات حاشیه نشینی را کاهش دهد تقویت رویکرد اجتماعی با استفاده و حضور متخصصین اجتماعی از جمله مددکاران اجتماعی است. مددکاران اجتماعی براساس آموزشهایی که دیده اند ویژگی هایی دارند که براساس نوع تخصص خود با روشهایی از جمله مددکاری اجتماع محور و کار با جامعه که یکی از کاربردهای آن در همین مناطق است با چند محوریت به شناسایی نیازها و مشکلات مردم حاشیه نشین می پردازند.
چلک با بیان اینکه مشارکت مردم مناطق حاشیه نشین در بهبود شرایط آنها بسیار مثمر ثمر است اظهار داشت: اتفاق مهمی که دراین بین قابل توجه است استفاده از مشارکت مردم منطقه در تحلیل وضعیت محل زندگی خود و برنامه ریزی اجتماعی در سکونت گاه هایشان است. مهمترین وظیفه مددکاران در مناطق حاشیه نشین ارائه خدمات و تقویت آموزش تسهیل گران در این مناطق است. ارائه خدمات در موارد اطلاع رسانی، آگاه سازی، پیشگیری، مداخله، توانمند سازی انجام می شود. طبیعتا برنامه ریزی و ارائه خدمات در مناطق حاشیه نشین نیازمند حضور و در محوریت قرار گرفتن مددکاران اجتماعی است. حضور مددکاران اجتماعی منجر به افزایش اعتماد مردم مناطق حاشیه نشین می شود بنابراین آنها تمایل بیشتری به مشارکت در فعالیت های اجتماعی دارند. خوشبختانه مددکاران اجتماعی از مهارت برقراری ارتباط مطلوب با مردم برخوردار هستند و این مساله بستر را برای مشارکت بیشتر مردم حاشیه نشین فراهم می کند. حضور مددکاران به انجام نیاز سنجی از مردم این مناطق و به تبع آن مشارکت مردم در حل مشکلاتشان منجر می شود.
وی با بیان اینکه خدمات عمرانی نیازمند خدمات اجتماعی است گفت: پایگاه خدمات اجتماعی در دوره ای که بنده مسئوول دفتر آسیب دیدگان بهزیستی بودم ایجاد شد. در این دفتر محوریت کار با مددکاران اجتماعی بود بخصوص مددکارانی که در بخش های غیر دولتی فعالیت می کردند. در حال حاضر سبزوار اولین شهر الگویی اجتماعی است که مسوولیت برنامه ریزی آن به یک تشکل اجتماعی انجمن مددکاری اجتماعی واگذار شده است. به نظر می رسد این الگو برای کل کشورمناسب بوده و از کارامدی لازم برخوردار است. طبیعتا انجام هر نوع کاری در ان مناطق نیازمند مطالعه دقیق و همه جانبه است و حتی اگر به دنبال انجام پروژه های عمرانی باشیم در حالی که بسترهای لازم برای مشارکت مردم فراهم نشده باشد کار عمرانی جواب نخواهد داد لذا مجبوریم از ظرفیت متخصصان اجتماعی از جمله مددکاران اجتماعی برای پیشبرد اهداف عمرانی استفاده کنیم.
رئیس انجمن مددکاری ایران حمایت از چند گروه در مناطق حاشیه نشین را اولویت مددکاران عنوان کرده خاطر نشان شد: از جمله فعالیت های گروه های مددکاری شناسایی گروه هایی آسیب پذیر در مناطق حاشیه نشین است. کودکان بی سرپرست، آسیب دیدگان، زنان، معلولین، بیماران خاص، سالمندان و مبتلایان به اچ آی وی گروه های خاصی هستند که در این مناطق تحت خدمات ویژه تری قرار دارند. طبعیتا مدد کاران اجتماعی می توانند بستر را برای بهره گیری مردم از منابع اجتماعی موجود فراهم کنند، به عبارت بهتر مددکاران اجتماعی با ویژگی های خاص خود این توانایی را دارند که دسترسی مردم را به خدمات مورد نیازشان را با محدودیت کمتری میسر سازند. لذا در حوزه مددکاری اجتماعی معتقد هستیم که اگر مدیریت این مناطق درست باشد یا مردم به درستی در آن مشارکت کنند میزان آسیب پذیری آن کاهش می یابد و به کمترین حد ممکن می رسد.
وی با انتقاد از اینکه همچنان نگاه برخی مسئوولان به مناطق حاشیه نشینی تخریبی است خاطر نشان شد: بی شک توجه به سرمایه اجتماعی و فرهنگی منطقه مهمترین راه حل مشکلات مردم حاشیه نشین است. تغییر رویکرد ما به موضوع مردم حاشیه نشین می تواند دراین مهم موثر باشد. همه ما باید بدانیم حاشیه نشینان شهروندان و مردم میهن ما به شمار می رونند و هرگز نباید آنها را درشهروندان درجه دو بنامیم. شاید به همین خاطر است که در سند ملی احیا بهسازی و توانمند سازی محلات ناکارآمد شهری و بافت های فرسوده که مصوب دولت در سال ۹۳ است کسانی چون وزیر راه و شهر سازی با نگاه اجتماعی به موضوع حاشیه نشینان موضوع را مورد توجه قرار دادند. خوشبختانه در حالی که آقای آخوندی نگاه و رویکرد اجتماعی مناسبی به موضوع حاشیه نشینان و افزایش خدمات اجتماعی به آنها دارد اما این رویکرد نگاه هنوز به زیر مجموعه ایشان تسری پیدا نکرده وهمچنان نگاه مهندسی قالب است. به هر حال نگاه، نگاهی تخریبی نیست مگر اینکه در مواضع اضطرار مجبور به جا به جایی ساکنین شوند.
وی دراین باره افزود: نگاه و رویکرد اجتماعی به دنبال تسری دادن این روش است تا به همه هشدار دهد که شهر ما باید انسان مدار شود بنحوی که این مناطق نیز در محیط های شهری ادغام شوند نه اینکه همانند یک جزیره دور افتاده یا برچسب نامیمون غیر رسمی در اطراف شهرها قرار داشته باشند. نمیتوان گفت ۱۹ میلیون مردمی که در محلات ناکارآمد زندگی می کنند یا یازده میلیونی که به طور خاص در سکونت گاه های غیر رسمی زندگی می کنند افرادی غیر رسمی هستند یقینا چنین ادعایی هرگز امکان پذیر نیست. اصلا این نگاه، نگاه خوبی نیست. مردم این مناطق هم شهروندان ما هستند مددکاران اجتماعی این ظرفیت را دارند که آنها را به زندگی که حق آنهاست بازگردانند. تجربه پایگاه خدماتی اجتماعی نشان داده هر جا ما خدمات اجتماعی داریم دیگر نیازی به پاسگاه و دادگاه نبوده است. پایگاه خدمات اجتماعی که با روش مددکاری اجتماع محور یا کار با جامعه انجام می شود ظرفیت قابل توجهی است که می تواند کارکردهای خاص و به روز شده ای را برای ارائه خدمات ودریافت نتایج بیشتر رقم زند. انجمن مددکاران اجتماعی این ظرفیت را دارد که دراین بخش هر کجا لازم باشد به ارائه خدمات بپردازد. تنها نگرانی بنده هنوز نگاه بولدوزری است که همچنان در برخی مدیران مشاهده می شود. آنها هنوز باور نکرده اند که رویکرد بولدوزری و مهندسی در سکونت گاه های غیر رسمی باید به حداقل برسد. بنده هرگز نمی گویم که نباید به کالبد و فضا توجه کرد اما نباید فراموش کنیم اگر همه ساختمان ها را نوسازی کنیم اما فکر مردم تغییر نکند، مسئوولیت پذیری مردم افزایش پیدا نمی کند و به تبع آن سرمایه اجتماعی نیز افزایش نخواهد داشت. بی شک مددکاران اجتماعی از ظرفیت قابل قبولی برای افزایش سرمایه اجتماعی در محلات حاشیه نشین برخوردار هستند.
چلک درادامه گفت : تمام ظرفیت های مددکاری اجتماعی کشور را برای ارائه خدمات مورد نظر آماده کرده ایم. چهارصد کلینیک مددکاری اجتماعی به حاشیه نشینان خدمات ارائه می دهد. امیدوار هستیم تا سال ۱۴۰۴ طبق پیش بینی ها تا پایان برنامه توسعه هفتم بتوان به حد متوسطی از ارائه خدمات به مردم حاشیه نشین پرداخت. آنچه که باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد آن است که باید با نگاه اجتماعی به موضوعات حاشیه نشینان پرداخت چرا که جنس کار اجتماعی از جنس مهندسی و آجر روی آجر گذاشتن متفاوت است. متاسفانه این نگاه در مجموعه راه وشهر سازی نهادینه نشده است.
وقتی مدیریت اجتماعی محله را به یک مددکار اجتماعی می دهید مطمئن هستیم که همه کارا با نیاز سنجی انجام می شود. در این بین مددکار تلاش می کند تا با همه حوزه ها همکاری کرده و از همه ظرفیت ها استفاده کند. بی شک اولویت های محله های حاشیه نشین با هم حتی در یک شهر متفاوت است از این رو باید متناسب با نیازهای فرهنگی خرده فرهنگ ها ونیازهای اجتماعی آنها با نیاز سنجی مشکلات حاشیه نشینان را کاهش داد. مددکاران در طول تحصیل دروس کار ورزی؛ روش مددکاری با جامعه، کار گروهی اقدام اجتماعی و سایر آموزش ها را فرا می گیرند همچنین در مواقع لزوم دوره ها بازآموزی نیز خواهند داشت.
