داروی قاچاق دست‌کم در تهران با نام «خیابان ناصر خسرو» گره خورده است. در این سال‌ها البته از حجم مبادلات داروی قاچاق و همین طور از اهمیت این خیابان به عنوان بازار سیاه این داروها، کاسته شده است، رویدادی که می‌توان آن را به آغاز کار طرح تحول سلامت ربط داد. با آغاز طرح تحول سلامت، ارجاع بیماران به خارج از بیمارستان‌ها برای تهیه دارو ممنوع اعلام شد و متعاقب آن، نرخ مراجعه به بازار سیاه دارو هم کاهش پیدا کرد. حالا اما رییس سازمان غذا و دارو، در خلال سخنانی در مورد شبکه قاچاق دارو، به ارتباط برخی پزشکان با این شبکه اشاره کرده است. جان کلام رسول دیناروند این است که چون اصولا انتظار می‌رود پزشکان تنها به تجویز داروهایی بپردازند که نام آنها در فهرست داروهای مجاز کشور به چشم می‌خورد، اصرار برخی پزشکان به تجویز داروهایی که در کشور موجود نیستند را ممکن است بتوان به ارتباط آنها با شبکه‌های قاچاق دارو در کشور نسبت داد.
دکتر رسول دیناروند با بیان اینکه طی سه سال اخیر در هر ماه دو محصول دارویی وارد بازار دارویی کشور شده است، گفت: «زمانی که می‌گوییم در چهار سال گذشته سهم واردات دارو در کشور بیش از ۴۰ درصد بوده و امسال به ۳۰ درصد رسیده است، یعنی صنعت دارویی کشور در این زمینه کار کرده است. بنابراین همین راه را ادامه می‌دهیم و با اطمینان می‌گویم که می‌توانیم حتی در سال آینده به این هدف برنامه ششم توسعه یعنی رسیدن سهم صنعت در بازار داخلی که ۷۵درصد است، برسیم.»
وی درباره قیمت دارو در سال ۹۵ گفت: «از آنجایی که مسوول قیمت‌گذاری دارو و تعیین استراتژی قیمت دارو، سازمان غذا و دارو است از نیمه دوم سال ۹۲ تاکنون این استراتژی تغییری نکرده و در سال ۹۵ نیز همین مسیر را ادامه می‌دهیم؛ به‌طوری که در زمینه داروهای خارجی استراتژی ما این است که سختگیرانه عمل کنیم و سیاست ما کاهش قیمت داروهای خارجی است. باید توجه کرد که میانگین داروهای وارداتی در سال‌های ۹۳ و ۹۴ به میزان ۸درصد کاهش قیمت داشته است.»
سر زلف واردات به قاچاق گره می‌خورد
رییس سازمان غذا و دارو درباره احتمال افزایش قاچاق در صورت اعمال سختگیری زیاد در واردات گفت: «حتما سختگیری زیاد منجر به توسعه قاچاق می‌شود، اما نمی‌توانیم برای کنترل قاچاق درهای مملکت را به روی واردات بی‌رویه باز کنیم؛ البته در زمینه کنترل قاچاق طرح کنترل اصالت را طراحی کردیم که در حال اجراست اما هنوز به نقطه نهایی نرسیده تا بتوانیم با اطمینان کامل آن را به مردم معرفی کنیم. در عین حال در صورتی که این طرح کنترل اصالت اجرا شود، هیچ فرآورده قاچاقی نمی‌تواند وارد چرخه توزیع ما شود و اگر هم وارد چرخه توزیع شود، قابل شناسایی است. بنابراین افزایش قاچاق با سختگیری در واردات اتفاق می‌افتد و اکنون نیز اتفاق افتاده است، اما هنوز راه مبارزه با آن وجود دارد و به زودی به مرحله نهایی می‌رسد.»
دیناروند ادامه داد: «البته اگر دارویی در کشور جایگزین نداشته باشد یا کیفیت تولید داخل مورد تایید نباشد، نباید در واردات آن سختگیری شود.» وی در پاسخ به سوالی درباره سرگردانی بیماران مبتلا به سرطان برای تامین داروهای خود در بازار ناصرخسرو گفت: «باید توجه کرد که ۹۰درصد بازار ناصرخسرو برای پاسخگویی به بیماران نیست، بلکه جهت پاسخ به نیازهای غیرقانونی مانند سقط جنین غیرقانونی، دوپینگ، مواد مخدر، داروهای جنسی و... است و از طرفی داروهای بیماران سرطانی عمدتا وارداتی است و دولت ۹۰درصد از آنها حمایت می‌کند؛ به‌طوری‌که ۱۰۰۰میلیارد تومان در این زمینه برای حمایت از بیماران سرطانی اختصاص داده شده است. بنابراین دسترسی بیماران سرطانی به داروهایشان عالی است.»
رییس سازمان غذا و دارو افزود: «گاهی برخی پزشکان دارویی برای بیمار تجویز می‌کنند که در لیست دارویی ما وجود ندارد، بنابراین بیمار در مراکزی چون ناصرخسرو سرگردان می‌شود. در اینجا پزشک بی‌انصافی می‌کند، حال اگر دارویی که در بازار ایران وجود ندارد و تایید نشده، تجویز شود باید شبکه قاچاقی برای پاسخگویی به آن شکل بگیرد و ما اطمینان داریم برخی از این پزشکان می‌توانند با شبکه قاچاق ارتباط داشته باشند، چراکه اگر چنین دارویی تجویز نشود، قاچاق هم پا نمی‌گیرد.»
دیناروند گفت: «امیدوارم در مجلس تجویز داروهای خارج از فهرست ممنوع شود و تجویز چنین داروهایی تخلف محسوب شود؛ چراکه ما یک لیست دارویی رسمی در کشور داریم که پزشکان برجسته آن را تعیین می‌کنند. البته نگرانی بیماران را درک می‌کنیم. به همین دلیل هم واردات دارو را صفر نکردیم به‌طوری که اکنون یک میلیارد تومان واردات دارو در کشور انجام می‌شود.»
وی درباره صادرات دارو نیز گفت: «هنوز عدد صادرات دارویی ما امیدوارکننده نیست، البته نسبت به چهار سال قبل افزایش داشته است اما از آن راضی نیستیم. البته رقم مطلوب ما رسیدن به تراز مثبت است به‌طوری که باید صادرات‌مان بیش از واردات باشد و اگر یک میلیارد واردات باشد، صادرات ما بیش از این عدد باشد.»
اقتصاد «جوابی» در آستین دارد
اما اصولا چرا باید جلوی واردات دارو را گرفت؟ طرفداران کاهش واردات بطور کلی، خطوط استدلالی مشابهی را دنبال می‌کنند. از جمله این استدلال‌ها این است که واردات موجب خروج ارز از کشور می‌شود و البته همزمان ایران را به کشورهای تولید‌کننده داروها، که عمدتا هم تولید‌کنندگانی انحصاری هستند، وابسته می‌کند.
در پاسخ می‌توان گفت فارغ از اینکه واردات و صادرات مبتنی بر برخی از پایه‌یی‌ترین اصول اقتصادی، مثلا مزیت نسبی و تقسیم کار هستند، همانطور که رییس سازمان غذا و دارو خود نیز اذعان کرده، نمی‌توان منکر رابطه میان سختگیری در واردات و گسترش قاچاق شد. قاچاق اصولا در جایی رخ می‌دهد که کالایی مطلوب، در بازار وجود نداشته باشد یا جلوی عرضه آن در بازار گرفته شود. اگر مساله‌یی به این سادگی درک شود، مشکل می‌توان استدلال‌هایی در حمایت از ایجاد محدودیت برای واردات را پذیرفت. تنها محدودیت‌های وارداتی موجود در کشور هم آنهایی هستند که در جهت حمایت از تولیدات داخلی وضع شده‌اند و در بخشنامه‌های متعددی از سوی معاون اول رییس‌جمهور، مبنی بر ممنوعیت واردات کالاهایی که تولید مشابه داخلی دارند، به چشم می‌آیند. یکی از مشکلات مرتبط با سیاست‌های محدودسازی واردات، این است که این سیاست‌ها به راهی یکسان نمی‌روند. به عنوان مثال، چند روز پیش مدیرکل اداره تجهیزات پزشکی وزارت بهداشت، خبر از واردات 800میلیون دلاری تجهیزات پزشکی در سال 1394 داده بود و ارزش تولیدات داخلی در این بخش را هم 450میلیون دلار اعلام کرده بود، رقمی که احتمالا حتی با لحاظ کردن ارزش صادراتی تولیدات ایران در تجهیزات پزشکی هم نمی‌تواند تراز تجاری مثبتی را در این بخش به ثبت برساند. حال می‌توان پرسید که چرا این حجم از تجهیزات پزشکی به کشور وارد می‌شود و در مقابل، در مورد واردات دارو مقاومت صورت می‌گیرد؟
ناصر خسرویی که حالا مطب شده است
یک فعال و کارشناس حوزه دارو که خواست نامش فاش نشود در این رابطه گفت: «متاسفانه ارتباط پزشکان با چرخه قاچاق دارو موضوع تازه‌یی نیست. پزشکان با اصرار و نشان دادن یک دارو از بیمار می‌خواهند که حتماً همان را مصرف کند همین امر باعث می‌شود که داروخانه داران نتوانند بیمار را توجیه کنند تا برند دیگر دارویی را استفاده کند.» این کارشناس حوزه دارو می‌گوید برخی پزشکان در سفر به کشورهای خارجی دارو و مکمل‌های دارویی که خرید آنها آزاد بوده و با مشکلات کمتری همراه است به کشور وارد می‌کنند و با 5 برابر قیمت به نزدیک‌ترین داروخانه محل کارشان می‌سپارند تا داروخانه‌ها با کسر 20درصد از مبلغ سود، مسوولیت فروش را بر عهده بگیرند. این فعال حوزه داروخانه‌داری می‌گوید: «در واقع می‌توان گفت برخی پزشکان به صورت علنی در کار قاچاق هستند و با آنکه چندین سال است که برخی داروهای خاص وارد نمی‌شود باز هم نسخه می‌پیچند.» او ادامه می‌دهد: «ناصرخسرو از هم پاشیده و همچون سابق نیست، شیوه قاچاق دارو از ناصر خسرو به مطب و داروخانه آمده و در شرایط فعلی اکثر داروهای قاچاق از اربیل کردستان و ترکیه وارد می‌شود.»
این فعال حوزه دارو از توزیع ناعادلانه دارو در برخی داروخانه‌ها هم می‌گوید: «برخی داروخانه‌ها به واسطه حضور مسوولانی که قدرت دارند داروهای خاص دریافت می‌کنند در حالی که با یک برنامه‌ریزی ساده می‌توان از اتلاف وقت بیماران جلوگیری کرد و نسخ ساده را به آنها نسپارند تا مردم تنها برای دریافت داروهای خاص به این داروخانه‌ها مراجعه کنند.» او ادامه می‌دهد: «در حال حاضر 14 هزار داروخانه در کشور داریم که تنها 50 داروخانه گردش مالی روزانه 30میلیون تومان دارند در حالی که درآمد بین 750 تا یک میلیون و 500هزار تومان روزانه یعنی رکود کامل و فروش یک میلیون و 500هزار تومان تا 3میلیون تومان تقریبا دخل و خرج برابر است و سودی نمی‌ماند، اما 90درصد داروخانه‌های ما متوسط فروش 7میلیون تومان دارند که درآمد قاب توجهی است و نیاز مالی برای فعالیت در عرصه قاچاق نمی‌گذارد. جالب‌تر آنکه گردش مالی یک ساله داروخانه‌های کل کشور 7هزار میلیارد تومان است که نیمی از آن به حدود 200 داروخانه دولتی تعلق دارد و نیم دیگر به حدود 13هزار دیگر تقسیم می‌شود.» او ادامه می‌دهد: «در شرایطی که هیات امنا 2درصد از این درآمد هنگفت را دریافت می‌کنند نمی‌توان انتظار داشت نظارت دقیقی صورت بگیرد. دانشگاه علوم پزشکی به عنوان متولی نظارت بر داروخانه تاکنون چاره‌یی نیندیشیده است درحالی‌که وزیر بهداشت رسیدگی به اوضاع نابه‌سامان داروخانه‌ها را در اولویت کاری خود قرار داده است.»
مبارزه با قاچاق نیازمند تعاملات فرا ارگانی
در حالی که فعال حوزه دارو از تخلف آشکار برخی پزشکان در هدایت مردم به مصرف برخی داروهای قاچاق خبر داد، دکتر اکبر عبدالهی‌اصل، مدیرکل نظارت بر دارو و مواد مخدر سازمان غذا و دارو در این رابطه می‌گوید: «مهم‌ترین اولویت‌های محاسبات سازمان غذا ودارو نشان می‌دهد که آمار داروهای مصرفی قاچاق و تقلبی در ایران کمتر از ۵ درصد است. در مراکز درمانی و دارویی رسمی کشور، داروی قاچاق و تقلبی عرضه نمی‌شود، لذا مردم باید اطمینان داشته باشند که با مراجعه به بیمارستان‌ها و مراکز درمانی داروهای مورد تایید در اختیار آنها قرار می‌گیرد و در اکثر داروخانه‌ها و بیمارستان‌ها هیچ فرآورده قاچاق و تقلبی وجود ندارد.
داروهای قاچاق و تقلبی در خارج از مراکز درمانی، ممکن است وجود داشته باشد نظارت بر اینکه داروهای قاچاق و تقلبی در سوپرمارکت‌ها، برخی فروشگاه‌ها یا ناصر خسرو به فروش می‌رسد از عهده وزارت بهداشت و سازمان غذاو دارو به تنهایی بر نمی‌آید. واقعیت آن است که نهادها و سازمان‌های مختلف در تعاملاتی فرا ارگانی برای مبارزه با ارائه این داروهای قاچاق و تقلبی از بازار ایران باید بسیج شوند. متاسفانه داروهای تقلبی و قاچاق در ناصرخسرو، محصولاتی مثل سقط جنین غیرقانونی، فرآوردههای جنسی، فرآوردههای دوپینگ و مخدر است که همگی تقلبی و قاچاق است؛ موارد اینچنینی حکایت از قاچاق زیرزمینی دارد که در کنار وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو دستگاه‌های دیگری هم باید وارد عمل شوند.
البته از کنترل مرزها نیز نباید غافل بود اما آنچه در حیطه وظایف سازمان غذا و دارو قرار دارد نظارت بر مراکز درمانی و داروخانه است، بنابراین با قاطعیت اعلام می‌شود که در مراکز درمانی فرآوردههای غیرواقعی و قاچاق در اختیار بیماران قرار نمی‌گیرد. از وی درباره چگونگی اطلاع شهروندان از صحت اقلام دارویی پرسیدیم که در پاسخ گفت: «سامانه تی تک ttac یا همان کنترل اصالت فرآوردههای سلامت ما نهایی شده است و با نهایی شدن این سامانه مردم می‌توانند با اطمینان اقلام دارویی مورد نیاز خود را با استعلامات لازم خریداری کنند، البته این سامانه هم‌اکنون درمورد تمام داروهای وارداتی و مکمل‌ها اجرایی شده اما در خصوص فرآوردههای بهداشتی، آرایشی، غذایی و تجهیزات پزشکی به تدریج اجرا می‌شود. سامانه فوق از جمله مهم‌ترین اولویت‌های سازمان غذا و داروست که مورد تاکید وزارت بهداشت هم قرار دارد. این برنامه که طرح ردیابی، رهگیری و کنترل اصالت فرآوردههای سلامت است در راستای ایجاد ابزاری برای تفکیک فرآوردههای اصیل و دارای مجوزبهداشتی از فرآوردههای قاچاق و تقلبی راه‌اندازی شده و در حال اجراست و مسلما مزایای اجرای این طرح به نحو شایسته متوجه عموم جامعه خواهد شد.»
واردات 20 میلیارد دلار کالای قاچاق به کشور
عبدالهی در ادامه افزود: «سامانه ردیابی، رهگیری و کنترل اصالت فرآوردههای سلامت با هدف شفاف‌سازی در فرآیندهای تهیه، تولید و عرضه فرآوردههای سلامت محور، ایجاد بستر مناسب جهت تشخیص فرآوردههای اصیل برای مصرف‌کنندگان، امکان رصد دقیق توزیع محصولات، مدیریت زنجیره در بحران‌ها و کمبودها و همچنین کنترل واردات، مورد استفاده قرار خواهد گرفت با توجه به کد یونیکی که داروها دارند پس از استعلام از سامانه ماهیت آن مشخص شده و کسی نمی‌تواند داروی غیرمجاز تقلبی و قاچاق را وارد سیستم رسمی بکند.
تکلیف داروهای قاچاق نیز مشخص است مردم باید این آگاهی را بیابند که به داروهای خارج از چرخه رسمی اعتماد نکنند که دودش به چشم خودشان خواهد رفت. عموما در خصوص فرآوردههای قاچاق به دلیل ماهیتی پنهانی که دارند، نمی‌توان آمار و ارقام دقیق ارائه داد طبق آمارهای مطرح شده حدود ۲۰ میلیارد دلار کالای قاچاق به کشور وارد می‌شود، اما آمار ورود داروی قاچاق درمقایسه با ۲۰ میلیارد دلار بسیار کم و درصد بسیار ناچیزی است؛ اما باید تاکید کرد که ورود داروی قاچاق هر قدر هم اندک آسیب بسیاری در حوزه اقتصاد و سلامت به کشور وارد می‌کند.
