افزایش آسیب‌های اجتماعی در بین نوجوانان یکی از خطراتی است که جامعه شناسان و روانشناسان نسبت به آن هشدار می‌دهند و در تحقیقاتی که اخیراً منتشر شده برخی آسیب‌های اجتماعی از جمله گرایش به مصرف سیگار و قلیان، ارتباط با جنس مخالف و کتک کاری در بیرون از خانه، همه‌گیرترین رفتارهای پرخطر در میان نوجوانان گزارش شده است.
اگرچه آسیب‌های اجتماعی از جامعه به مدارس وارد می‌شود اما برای امن ماندن محیط مدارس و مراقبت از دانش آموزان در برابر آسیب‌های اجتماعی نیاز به برنامه‌ریزی‌های کوتاه مدت و دراز مدت و اجرای برنامه‌های آموزشی ویژه نوجوانان است و در این رابطه آموزش و پرورش نقش کلیدی دارد هرچند نمی‌توان ضرورت همکاری سایرنهادها با دستگاه تعلیم و تربیت برای واکسیناسیون دانش آموزان در برابر آسیب‌های اجتماعی را مُنکر شد.
دفتر مراقبت دربرابر آسیب‌های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش با هدف مراقبت از دانش‌آموزان در برابر آسیب‌های اجتماعی، اطلاعاتی را در خصوص رفتارهای پرخطر و چگونگی مراقبت از نوجوانان در برابر اعتیاد و آسیب‌های اجتماعی منتشر و آن را در اختیار خانواده‌ها گذاشته است.
این مجموعه از سوی دفتر مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش در اختیار خبرگزاری تسنیم قرار گرفته است تا با هدف افزایش اطلاعات خانواده‌ها برای حفاظت از فرزندانشان در برابر آسیب‌های اجتماعی منتشر شود.
خانواده و والدین نقش مهمی در تربیت نوجوانان و مراقبت از آنها در برابر رفتارهای پرخطر و آسیب‌های اجتماعی دارند. شناخت ویژگی‌های رشد نوجوانان، تغییرات جسمی، روانی واجتماعی آنها در سنین مختلف، آشنایی با خطراتی که نوجوانان را تهدید می‌کند، شیوه‌های فرزند پروری و راهکارهای مراقبت از آنها می‌تواند موجب ارتقای نقش خانواده‌ها جهت پیشگیری از اعتیاد و آسیب‌های اجتماعی در بین نوجوانان شود.
چه خطراتی فرزندان ما را تهدید می‌کند؟
در گروه سنی کودکان و نوجوانان خطرات مختلفی هستند که به دلیل مقتضیات این سن و زمینه‌های خطرجویی، هیجان طلبی و کنجکاوی به ویژه در بین نوجوانان آنها را تهدید می‌کند و می‌توان این خطرات را در گرایش به رفتارهای پرخطر تعبیر کرد که بعضی از آنها عبارتند از گرایش به مصرف دخانیات، گرایش به سوء مصرف مواد، گرایش به خشونت، گرایش به سبک‌های زندگی نابهنجار و تأثیرپذیری از فضاهای مجازی وشبکه‌های اجتماعی.
عوامل مخاطره آمیز نوجوانان کدامند؟
تحلیل‌های مختلفی در مورد عوامل خطرپذیری نوجوانان ارائه می‌شود. در یک تحلیل مختصر می‌توان این عوامل را به دو دسته تقسیم کرد. (الف) عوامل فردی که شامل ویژگی‌های شخصیتی، وضعیت بهداشت روان و تاب آوری فرد از قبیل اعتماد به نفس، خودارزشمندی و کنترل هیجان است، نگرش نسبت به رفتارهای پرخطر و وضعیت تحصیلی.(ب) عوامل محیطی و اجتماعی از قبیل وضعیت خانوادگی، دوستان و همسالان و محیط زندگی فرد.
عوامل روانی-عاطفی از قبیل افسردگی، اضطراب، استرس، پرخاشگری، شکست‌های عاطفی، سوگ ناشی از طلاق والدین، ناکامی‌ها، کم توجهی و کمبود عاطفی، تحقیر شدن.
عوامل خانوادگی از قبیل بدسرپرستی، جدایی والدین، سابقه رفتارهای پرخطر در خانواده، الگوها و شیوه‌های نامناسب فرزندپروری.
عوامل تحصیلی از قبیل افت تحصیلی، تکرار پایه، سابقه فرار از مدرسه.
عوامل محیطی و اجتماعی از قبیل دوستی با افراد پرخطر، زندگی در محیط‌های پرخطر، یادگیری و همانند جویی رفتارهای پرخطر و عوامل نوپدید از قبیل تأثیرپذیری از رسانه‌ها، همانند جویی با قهرمانان رسانه‌ای و به ویژه فیلم‌ها، انیمیشن‌ها، بازی‌های رایانه‌ای و مجازی.
عوامل ناشی از تجربه رفتارهای پرخطر از قبیل تجربه حداقل یک بار گرایش به رفتارهای پرخطر هرچند که برای سرگرمی و تفریح باشد.
چرا کودکان و نوجوانان دچار رفتار پرخطر می‌شوند؟
سوال این است که چه دلایل و زمینه‌هایی موجب گرایش کودکان و نوجوانان به رفتارهای پرخطر می‌شود که برخی از مهمترین آنها عبارتند از: فشار همسالان و یادگیری از آنها، وجود زمینه‌های مخاطره آمیز در خانواده، گرایش به کنجکاوی، گرایش به تفریح و لذت، یادگیری از رسانه و صنایع فرهنگی، فشار ناشی از مشکلات مربوط به بهداشت روان و شکست‌های تحصیلی.
چه کودکان و نوجوانانی بیشتر در معرض خطر هستند؟
پژوهشگران و برنامه‌ریزان توصیه می‌کنند که در کنار مراقبت از همه کودکان و وجوانان و آموزش مهارت‌های خود مراقبتی و پیشگیرانه به همه آنها در عین حال کودکان و نوجوانانی را که در معرض خطر هستند بیشتر مورد توجه قرار دهیم.
سوال این است که چه کسانی در معرض خطر هستند؟درپاسخ باید گفت کودکان و نوجوانانی که سابقه شکست تحصیلی دارند، سابقه مشکلات رفتاری و روانی دارند، در خانواده‌های پرخطر زندگی می‌کنند، در محیط‌های مخاطره آمیز سکونت و یا رفت و آمد دارند و دوستانی دارند که سابقه رفتارهای پرخطر دارند، بیشتر از سایرین در معرض خطر قرار دارند.
چه عواملی موجب محافظت از کودکان و نوجوانان می‌شود؟
عوامل مختلفی وجود دارند که می‌توانند موجب محافظت از نوجوانان در برابر آسیب‌های اجتماعی شود که می‌توان به این موارد اشاره کرد: توکل به خداوند و انجام فرایض دینی، جامعه پذیربودن، مثبت اندیشی و برخورداری از روحیه امیدوار، توانایی برخورد با مشکلات و مسائل، اعتماد به نفس بالا و مهارت‌های اجتماعی مناسب، احساس پیوند با مدرسه و خانواده، نگاه منفی نسبت به مصرف مواد، تعلق به خانواده‌ای که الگوی مسئولانه‌ای درباره فرزند پروری دارد و نگاه منفی به مصرف مواد دارد، برخورداری از والدینی که رابطه تنگاتنگی با فرزند خود دارد و انتظارات تربیتی خود را به صورت روشن تعیین کرده و به آن پایبند هستند. برخورداری از دوستانی که رفتارهای مخاطره آمیز ندارند، مشارکت و مسئولیت پذیری در فعالیت‌ها و امور مدرسه و وضعیت تحصیلی مناسب.
انواع مواد، عوارض و مخاطرات آنها را بشناسیم
الکل
عوارض جسمی: سرطان کبد، چرب شدن کبد، زخم معده، افزایش خطر سکته قلبی و مغزی و خطر بروز سرطان در مری، معده و ریه.
عوارض روانی:اختلال در حافظه کوتاه مدت، عدم آگاهی به زمان و مکان، اضطراب، بی خوابی، توهم.
سایر پیامدها: بسیاری از خشونت‌ها، تجاوزات و قتل‌ها ناشی از مصرف الکل است.
قرص اکستاسی
عوارض جسمی: آسم، دیابت، تشنج، عوارض کبدی و قلبی.
عوارض روانی: توهم، شادی موقت، افزایش انرژی، بی‌خوابی، اضطراب و افسردگی.
سایر پیامدها: خطر مبتلا شدن به رفتارهای پرخطر در پسران و دختران جوان.
ناس
عوارض جسمی: خطر نوعی سرطان دهان.
عوارض روانی: عده‌ای تصور می‌کنند برای مدت کوتاهی خوشحالی کاذب دارند.
سایر پیامدها: آلوده کردن کوچه و خیابان به دلیل پرتاب آب دهان.
شیشه
عوارض جسمی: بی‌خوابی، افزایش ضربان قلب، بالا رفتن فشار خون و دمای بدن، تمایل شدید به مصرف آب، نامنظم شدن ضربان قلب، لرزش اندام، تشنج، تخریب بافت‌های بدن، آسیب دیدن سیستم ایمنی، مسمومیت.
عوارض روانی: در ابتدا فرد در خود احساس لذات شدید می کند، اعتماد به نفس او بالا می‌رود یا جرأتش بسیار زیاد می‌شود. خلق و خوی افراد به شدت تغییر می‌کند (از مهربانی تا پرخاشگری)، اضطراب زیاد، توهم شدید و اختلال در ادراک، بی‌قراری شدید، دیوانگی به گونه‌ای که عده‌ای فکر می‌کنند در حال پروازند و به خاطر این حس از پنجره یا بالای ساختمان خود رابه پایین می‌اندازند.
سایر پیامدها: اغلب افرادی که اعتیاد شدید به شیشه دارند بیش از دو یا سه سال زنده نمی‌مانند. فرد علاقه‌ای به درمان خود ندارد. درمان بسیار مشکل و پرهزینه است. کشتن اطرافیان به دلیل مصرف شیشه زیاد است.
تریاک
عوارض جسمی: لاغری، بی‌اشتهایی، یبوست، ناراحتی معده، رخوت و سستی، خشکی پوست، افت فشار خون.
عوارض روانی: از بین رفتن حساسیت.
سایر پیامدها: اختلالات خانوادگی در افراد تریاکی زیاد دیده شده است. ابتلا به بیماری‌های خونی و پوستی به دلیل وجود مواد آلوده در تریاک زیاد گزارش شده است.
کراک
عوارض جسمی: کاهش وزن، افزایش ضربان قلب و تنفس، بالا رفتن درجه حرارت بدن و فشار خون، تعریق شدید، کاهش اشتها، لرزش دست‌ها، تهوع، تب، تشنج، پیری زودرس، شکنندگی پوست، پوسیدگی دندان، آسیب به کبد، جدا شدن اندام‌های بدن به ویژه بخش‌هایی که در معرض تماس با کراک است و کرم گذاشتن زیر پوست.
عوارض روانی: از دست دادن تمرکز، تغییر شخصیت، رفتار کینه توزانه با افراد خانواده، خواب نامنظم، سوءظن به همه، بی‌قراری، بی‌توجه به آراستگی ظاهری، احساس انرژی زیاد و توهمات شدید و احساس خوشی کاذب.
سایر پیامدها: با یک بار مصرف فرد احتمالاً و با سه بار مصرف حتماً معتاد می‌شود. قدرت اعتیاد آوری و تأثیرات مخرب آن 15 برابر از هروئین بیشتر است. احتمال تباهی اجزای بدن معتادان وجود دارد.
عوامل مخاطره‌آمیز کودکان و نوجوانان در خانواده چیست؟
سبک فرزندپروری نادرست، اختلافات، نزاع و نابه‌سامانی در خانواده، سبک زندگی نامناسب خانواده و سابقه رفتارهای پرخطر در خانواده.
چگونه می‌توانیم از کودکان و نوجوانان مراقبت کنیم؟
مهارت‌های خودمراقبتی را به آنها آموزش دهیم، خطراتی که آنها را تهدید می‌کند بشناسیم، عوامل مخاطره‌آمیز و تهدیدکننده آنها را کنترل و کاهش دهیم. زمینه‌های بهداشت و سلامت روان آنها را تقویت کنیم و تاب‌آوری آنها در رویدادهای ناگوار و شرایط مخاطره‌آمیز را افزایش دهیم.
چه مهارت‌هایی را باید به فرزندانمان بیاموزیم؟
1.مهارت‌های شخصی که عبارتند از: شناخت مسئله، تصمیم‌گیری، خودکنترلی، رفتارها و عادت‌های سالم، شناخت عواطف و احساسات، قضاوت‌های درست و مناسب و عزت نفس.
2.مهارت‌های مواجهه موثر که عبارتند از: مدیریت استرس، مقابله با ناامیدی، مقابله با شکست، درخواست کمک، سازگاری و انعطاف پذیری و فایق آمدن بر مشکلات و موانع.
3.مهارت‌های اجتماعی که عبارتند از: رشد مهارت‌های ارتباطی خوب، در نظر گرفتن و توجه به دیدگاه‌های دیگران، همکاری و مشارکت با دیگران، مقاومت در برابر فشار همسالان، دوستیابی مناسب و حفظ دوستان خوب و مهارت نه گفتن.
4. مهارت‌های شناخت خطر که عبارتند از: شناخت خطرات و مخاطرات تهدید کننده، شناخت زیان‌های دخانیات، شناخت نقش رسانه‌ها در گرایش به رفتارهای پرخطر، شناخت تأثیر رفتارهای پرخطر بر آینده و بر خانواده.
