از سال 1374، روز 29 دی ماه در تقویم ایران، به عنوان روز هوای پاک نامگذاری شده است. به هر حال این روز بهترین بهانه برای پرداختن به بحران آلودگی هوا در یکی از کلانشهرهای کشورمان یعنی تبریز است، که روزگاری نه‌چندان دور به علت وجود داشتن باغ‌های فراوان و زیبا در داخل و حاشیه‌های کنار این شهر، به عنوان«باغ شهر ایران» معروف بود، که این روزها فقط نام این باغ‌ها در تابلوهای معابر عمومی، کوچه‌ها، شهرک‌ها، محلات و خیابان‌های شهر اولین‌ها بر جای مانده است، که به یقین تخریب این باغ‌ها، روز به روز بر شدت آلودگی هوا در شهر اولین‌ها افزوده است.
با این وجود، بر همین اساس به طوری که در حال حاضر این شهر به عنوان یکی از قطب‌های مهم صنعت کشورمان به حساب می‌آید و صنایع مهمی چون نیروگاه حرارتی، پالایشگاه، مجتمع پتروشیمی، ماشین سازی، تراکتورسازی و ... را در خود جای داده، که به خاطر وجود همین صنایع، امروزه این شهر به عنوان دومین شهر آلوده ایران مطرح است.
با این اوصاف، در اثر عوامل متعددی که به بخشی از اینها اشاره شد، بحران آلودگی هوا در شهرهای بزرگ و صنعتی کشورمان چون تبریز و دیگر کلانشهرهای دیگر ایران از جمله تهران، مشهد، اراک، اصفهان، شیراز، اهواز و ... در اکثر مواقع سال از شرایط پاک خارج، و در وضعیت ناسالم و خطرناک قرار می‌گیرد.
* تبریزیها، سالی چند روز هوای پاک تنفس می‌کنند
به هر حال، از سال 1374، روز 29 دی ماه در کشورمان به عنوان روز ملی هوای پاک اعلام شده، به طوریکه روز هوای پاک در دنیا تحت عناوین مختلف از جمله روز بدون خودرو، روز بدون دود و ... نامگذاری شده و در همین زمینه نیز اقدامات خاصی در این روز برای تنویر افکار عمومی صورت گرفته است، ولی متاسفانه در کشورمان ایران بعد از گذشت 20 سال از نامگذاری این روز به عنوان روز هوای پاک، بر اساس مستندات موجود، آمارهای ارائه شده و بررسی مقایسه‌ای کیفیت هوای کلانشهرهای کشور به نظر می‌رسد، اقدامات راهبردی آنچنانی برای کاهش بحران آلودگی هوا در تهران و هفت کلانشهر آلوده دیگر شامل تبریز، مشهد، اراک، اصفهان، البرز، شیراز و اهواز صورت نگرفته و اگر هم کار خاصی در این خصوص انجام شده، برای کاهش آلودگی هوا در این کلانشهرها جواب نداده است.
* آلودگی هوا؛ وصله ناجور شهر اولین‌ها
از سویی، حال آنچه در این زمینه اهمیت دارد اینکه، معضل آلودگی هوای کلانشهرها طی دهه اخیر و به ویژه چند سال گذشته، با وجود تمام تشدید اقدامات مسئولان و دستگاه‌های ذیربط در این ارتباط چون معاینه فنی خودروها، تعطیلی ادارات، سازمان‌ها و مدارس، کنترل هوشمند، اجرای طرح ترافیک و زوج و فرد، آبپاشی، نصب فن و پنکه و ...، باز هم آلودگی هوا، در شهرهای صنعتی و پرجمعیت کشورمان به عنوان یک چالش اصلی و بسیار مهم برای سلامت شهروندان به حساب می‌آید.
البته این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت و آن اینکه، با وجود این معضل که در چندین دهه در کلانشهرها حاکم است، هنوز دستگاه‌ها، سازمان‌های ذیربط، مسئولان و دست اندرکاران این امر، راهکار عملیاتی و مفید برای کاهش آلودگی هوا در کلانشهرها ارایه نکردند، و یا به سخن دیگر تاکنون هیچ‌گونه اقدام مناسبی برای کاهش این معضل انجام نشده است.
* وقتی تبریز از هوای پاک، شانه خالی می‌کند
نکته حائز اهمیت دیگر در این مقوله اینکه، اکنون هنوز سئوالات بیشماری در این خصوص مطرح است، و اینکه کارشناسان و مسئولان چه نسخه‌ای را برای کاهش آلودگی هوا در نقاط مختلف کشورمان و در راس آنها در کلانشهرها پیچیدند؟ آیا این آلودگی هوا هر روز بهتر از دیروز، در شهرهای بزرگ صنعتی و پرجمعیت ایران خیمه خواهد زد؟ که به یقین می‌توان آن را در قاب آینده هوای کلانشهرها مشاهده کرد.
از سوی دیگر، مهمترین مسئله‌ای که در این خصوص از سوی کارشناسان این حوزه، به عنوان مهمترین چالش پیش روی کلان شهرها مطرح است، اینکه سالیانه 3 میلیون نفر در اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می دهند، که 90 درصد آنان در کشورهای توسعه یافته و در بعضی کشورها تعداد افرادی که در اثر همین عامل جان خود را از دست می‌دهند، بیشتر از قربانیان سوانح رانندگی است. این مرگ و میر به طور خاص مربوط به آسم، برونشیت، تنگی نفس، حملات قلبی و آلرژی‌های مختلف تنفسی است.
* تبریزیها سالی چند تریلر سم تنفس می‌کنند!
به همین منظور، آمار بین‌المللی خسارات ناشی از آلودگی هوا نشان می‌دهد، که بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا چهارمین رتبه مرگ و میر را به خود اختصاص داده اند. فقط در فرانسه سالانه 6 هزار نفر به علت آلودگی هوا می‌میرند. مطالعات اپیدمیولوژی در کشور هلند نشان می‌دهد سالیانه 1700 تا 3000 نفر به دلیل قرارگرفتن در معرض ذرات معلق دچار مرگ ناگهانی می‌شوند. این نوع مرگ و میر بیش از 4 برابر نرخ مرگ ناشی از ایدز، 2.6 برابر نرخ مرگ ناشی از سرطان خون و 1.5 برابر تلفات ناشی از تصادفات رانندگی برآورد شده است.
به هر حال آنچه در این خصوص مهم است این است، که ﺁﻟﻮﺩﮔﻰ ﻫﻮﺍ ﺩﺭ ﺩﺭﺍﺯﻣﺪﺕ ﻣﻰ ﺗﻮﺍﻧﺪ، ﺑﺮﺍﻯ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﻛﺸﻨﺪﻩ ﺑﺎﺷــﺪ؛ ﻃﻰ ﻳﻚ ﻫﻔﺘــﻪ ﺁﻟﻮﺩﮔﻰ ﻫﻮﺍﻯ ﻟﻨﺪﻥ ﺩﺭ ﺩﺳــﺎﻣﺒﺮ 1952، ﺣﺪﻭﺩ 4 هزار و 700 ﻧﻔﺮ ﺍﺯ ﺑﻴﻦ ﺭﻓﺘﻨﺪ. بیشتر ﺍﻳﻦ ﺍﻓﺮﺍﺩ ﻣﺒﺘﻼﻳﺎﻥ ﺑﻪ بیماری‌های ﻗﻠﺐ ﻭ ﺭﻳﻪ ﻭ ﺍﻓﺮﺍﺩ ﻣﺴﻦ ﺑﻮﺩﻧﺪ.
ﺑﻪ ﻃﻮﺭ ﻛﻠﻰ،«ﺁﻟﻮﺩﮔﻰ ﻫﻮﺍ، ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻣﺠﺎﺭﻯ ﻫﻮﺍﻳﻰ ﻭ ﺗﺸﺪﻳﺪ ﺁﺳﻢ می‌شود، ﻭ ﻫﺮﭼﻪ ﻣﻴﺰﺍﻥ ﺍﺯﻥ ﻫﻮﺍ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ، ﺗﻌﺪﺍﺩ ﺑﻴﺸﺘﺮﻯ ﺍﺯ ﺍﻓﺮﺍﺩ ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻪ ﺁﺳﻢ ﻣﻰﺷــﻮﻧﺪ. ﺩﺭ ﺿﻤﻦ ﺗﻤﺎﺱ ﺩﺭﺍﺯ ﻣﺪﺕ ﺑــﺎ ﺁﻟﻮﺩﮔﻰ ﻫﻮﺍ ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺮﻭﺯ ﺑﺮﻭﻧﺸــﻴﺖ ﻣﺰﻣﻦ ﻭ ﺁﻣﻔﻴﺰﻡ ﻣﻰﺷــﻮﺩ. ﺁﻟﻮﺩﮔﻰ ﻫــﻮﺍ ﺑﺎ ﮔﺎﺯ ﺭﺍﺩﻭﻥ (ﻧﺎﺷــﻰ ﺍﺯ ﺳﻮﺧﺖ ﻣﻮﺗﻮﺭﻫﺎﻯ ﺩﻳﺰﻟﻰ ﻭ ﺻﻨﺎﻳﻊ ﺳﻨﮕﻴﻦ) ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻋﺚ ﺳــﺮﻃﺎﻥ ﺭﻳﻪ ﻣﻰ ﺷــﻮﺩ. ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺁﻟﻮﺩﮔﻰ ﻫﻮﺍ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﺮگ ﻭ ﻣﻴﺮ ﺣﻴﻮﺍﻧﺎﺕ ﺷــﺪﻩ ﻭ ﺑﺮﺍﻯ ﮔﻴﺎﻫﺎﻥ ﻣﻀﺮ ﺍﺳــﺖ ﻭ ﻋﻼﻭﻩ ﺑﺮ ﺁﻥ ﺑﺎﻋﺚ ﺍﻓﺰﺍﻳﺶ عفونت‌های ﺗﻨﻔﺴــﻰ ﻣﻰﺷــﻮﺩ. ﺣﺘﻰ ﺁﻟﻮﺩﮔــﻰ ﻫﻮﺍ ﺍﺛﺮﺍﺕ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﺟﺒﺮﺍﻧﻰ ﺑﺮ ﺁﺛﺎﺭ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻰ ﻭ ﻣﻴﺮﺍﺙ ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ ﺩﺍﺭﺩ».
* تبریزیها سالی چند کیلو دود می‌خورند؟
در واقع، کارشناسان این حوزه،« اولین گام را برای حل مشکل آلودگی هوا ارزیابی عنوان می کنند. تنظیم مقرراتی برای موادی که در اثر فعالیت‌های انسانی در فضا منتشر می‌شود، گام بعدی در این زمینه عنوان شده است. بسیاری از کشورها برای میزان انتشار آلاینده‌های خودروها و صنایع محدودیت‌هایی را اعمال کرده‌اند.
این کار از طریق سازمان‌های هماهنگ‌کننده که وظیفه نظارت بر محیط زیست و هوا را به عهده دارند انجام می‌شود. در سازمان ملل برنامه مدیریت جو طرح های زیست محیطی را در سراسر جهان اجرا می‌کند. در برخی کشورها علاوه بر سازمان حفاظت محیط زیست سازمان‌های محلی نیز در کنترل و نظارت بر محیط زیست نقش دارند. پیشگیری مهمترین اقدام برای کنترل آلودگی هواست. سازمان‌های نظارتی نقش مهمی در کاهش آلودگی هوا در محیط زیست ایفا می‌کنند».
* باغ شهر ایران؛ سالی چند روز هوای پاک دارد
با این وجود، با این مقدمه و تحلیل در ادامه این گزارش می‌خواهیم، به وضعیت آلودگی هوای استان آذربایجان‌شرقی و به خصوص کلانشهر تبریز در چند سال اخیر و سال‌جاری بپردازیم، که به نظر می‌آید، وضعیت شهروندان و زیست محیطی شهر تبریز و به خصوص حاشیه‌ها و روستاهای اطراف این شهر، این روزها همچون سایر کلان شهرهای کشورمان، حال و روز چندان خوشی نداشته باشند.
با این حال، بر اساس گزارش فصلی دفتر پایش فراگیر سازمان حفاظت محیط زیست، که اخیرا در خصوص وضعیت آلودگی هوای پایتخت و کلانشهرها منتشر شده، «هوای تهران در سه ماهه نخست سال جاری نسبت به مدت مشابه سال 93 با افزایش محدود روزهای «پاک» و درعین حال افزایش قابل ملاحظه روزهای «سالم» و «ناسالم» روبه رو بوده، و در کلانشهر تبریز هم در مدت مورد بررسی امسال 31.18 درصد روزها پاک، 43.01 سالم و 8.60 درصد روزها ناسالم بوده است».
همچنین بر اساس این گزارش، «کیفیت هوای تبریز نیز کاهش یافته است، به طوری که در سه ماه اول سال 93 تعداد روزهای پاک 50 روز بوده، اما در مدت مشابه سال‌جاری 29 روز پاک گزارش شده است و 41 روز سالم برای سال 93 و 40 روز سالم برای سال‌جاری اعلام شده است».
حمید قاسمی مدیرکل محیط زیست آذربایجان‌شرقی با اشاره به روز 29 دی ماه روز ملی هوای پاک، گفت: نوسازی ناوگان عمومی، اجرای طرح ترافیک، الزامی کردن کاتالیست و توزیع بنزین یورو چهار و همچنین کاهش سفرهای درون شهری و معاینه فنی خودروها می‌تواند در سالم بودن هوای تبریز بسیار موثر باشد.
قاسمی با بیان اینکه 72 درصد آلودگی هوای تبریز مربوط به وسایل نقلیه و 28 درصد مربوط به منابع ثابت (صنایع و خانگی) است، گفت: روزانه حدود 500 هزار تردد با مصرف 1.3 میلیون لیتر بنزین در تبریز اتفاق می‌دهد و نقش وسائل نقلیه در آلودگی این شهر بسیار زیاد است.
* کوره‌های آجرپزی و نیروگاه حرارتی، پرچم آلودگی هوا
ناگفته نماند، همچنین مقایسه نتایج داده های ایستگاه‌های 6 گانه سنجش آلودگی هوای مستقر در کلانشهر تبریز در سال‌های اخیر، حاکی از بهبود وضع کیفی آلودگی هوا و کاهش 50 درصدی تعداد روزهای ناسالم هوا در سال 93 نسبت به سال 92، به دلیل توزیع گازوییل یورو 4 و گسترش توزیع بنزین یورو 4 در سطح استان، تامین سوخت گاز نیروگاه‌های استان به خصوص نیروگاه تبریز در همه فصول سال، تقویت و نوسازی ناوگان فرسوده حمل و نقل عمومی و تسریع اجرای طرح حذف خودروهای فرسوده، الزام اجرای برنامه معاینه فنی خودروها و مدیریت تقاضای سفر به منظور کاهش سفرهای درون شهری است.
* در باغ شهر ایران، دود کیلویی چند؟
از این حیث، شهر تبریز با دارا بودن جمعیت 1.6 میلیون نفری و مراکز صنعتی مهمی نظیر نیروگاه حرارتی، مجتمع پتروشیمی، پالایشگاه، ماشین‌سازی، تراکتورسازی، دهها کوره آجرپزی و ... و همچنین تردد روزانه 450 هزار خودرو و مصرف 1.2 میلیون لیتر بنزین، موقعیت توپوگرافی و عدم پراکنش موثر آلاینده ها، وارونگی دمایی هوا در فصول سرد سال، ریزگردهای فرامنطقه‌‌ای و محلی، باغ شهر ایران را به صورت یکی از آلوده‌ترین شهرهای کشورمان و به خصوص جهان در آورده است، که ثمره آن ناراحتی‌های ریوی، چشمی، سردردهای مزمن و دهها بیماری دیگر در شهر اولین‌ها بوده و هست.
افزون بر این، به هر حال، با این ویژگی‌های جغرافیایی و توپوگرافی، و به خصوص وضعیت آب و هوایی لطیف بهاری و دلچسبی که این سرزمین یعنی استان آذربایجان‌شرقی و به خصوص شهر تبریز، که در گذشته داشته، و در کشورمان این شهر به باغ شهر ایران مشهور بوده است، برای همگان و به خصوص برای سایر هموطنان کشورمان و کشورهای منطقه که به این سرزمین مسافرت و سفر می کنند، کاملا بعید و محال به نظر می‌رسد، که آذربایجانی‌ها و به ویژه تبریزیها که در گذشته‌های نه چندان دور با آب و هوای لطیف و خنک کوهستانی روزگاری را سپری می کرده‌اند، این روزها با مشکلات و چالش های بزرگ زیست محیطی دست و پنجه نرم می کنند.
* باغ شهر ایران، چشم انتظار روزهای پاک
ناگفته نماند، علاوه بر نگرانی ساکنان این منطقه و حتی سراسر کشورمان و مهمانان خارجی، بعضی از کارشناسان و مسئولان کشوری و استانی نیز بارها به این وضعیت زیست محیطی و آب و هوایی استان و به خصوص تبریز، این روزها شک کرده‌اند و بر این باور هستند، که چه طوری یک دفعه‌ای وضعیت زیست محیطیی و آب و هوای یک منطقه به این شدت تغییر یابد.
نکته حایز اهمیت دیگر برای دوست داران سرزمین ایران اینکه، شهر تبریز برای سومین سال پیاپی به عنوان بهترین شهر برای زندگی در ایران شناخته می‌شود و به سخن دیگر، براساس تحقیق سازمان ملل بر روی وضع شهرهای جهان که نتیجه آن در مجله الکترونیکی این سازمان منتشر شده، تبریز، شهر اولین‌ها به عنوان زیباترین و توسعه یافته‌ترین شهر ایران اسلامی معرفی شده، و دیگر کلان شهرهای ایران از جمله تهران، اصفهان، اراک، مشهد، شیراز، قم و ارومیه در ردیف‌های بعدی قرار دارند.
به همین اعتبار، با این وضعیت زیست محیطی که شهر تبریز، این روزها با آن روبرو است، بعید به نظر می‌آید که در سال‌های آینده، نیز این شهر به عنوان« بهترین، سالم‌ترین و بهداشتی‌ترین شهر ایران»، از سوی سازمان ملل انتخاب شود.
* تبریز؛ در تب و تاب بهترین شهر برای زندگی
به هر حال آنچه در این زمینه اهمیت دارد، اینکه هنوز سوالات بیشماری در این خصوص مطرح بوده و هست و اینکه آیا تبریز؛ همچنان شهر سالم برای زندگی است؟! و دیگر اینکه مدیران و مسئولان شهری، شهر اولین‌ها چه نسخه‌ای را برای انتخاب مجدد این شهر به عنوان بهترین، سالم‌ترین و بهداشتی‌ترین شهر ایران در سال‌های آینده، پیچیدند؟ آیا تبریز، همچنان سالم‌ترین، زیباترین و توسعه‌یافته‌ترین شهر ایران است؟ و پرسش آخر اینکه، شهر تبریز با این همه ظرفیتی که از آن نام برده می‌شود، آیا استحقاق زیباترین و توسعه‌یافته‌ترین شهر ایران را دارد و یا نه؟!
بنابر این، با این ویژگی‌ها و ظرفیت‌هایی که امروز در شهر اولین ها هست و یا در آینده نزدیک به امکانات زیرساختی این شهر افزوده خواهد شد، به طور قطع و یقین باید متذکر شد، که تحقق آرمان«تبریز کلان شهری زیبا و پاک و به ویژه بدون آلودگی هوا» در بین سایر کلانشهرهای دیگر کشورمان ملقب شود و به نظر می‌رسد، با توجه به این همه ظرفیت‌های موجود دور از دسترس هم نباشد و در بین کلان شهرهای ایران هم شهر تبریز، به عنوان اولین کلان شهر زیبا و پاک لقب بگیرد.
از این رو، در این زمینه به نظر می‌رسد، به یقین با عزم مدیریت شهری، کمک و همکاری دستگاه‌های مسئول، مدیران و مسئولان شهری، استانی و دولتی و نیز با همت و تلاش خود شهروندان تبریزی تحقق آرمان« تبریز، کلانشهری زیبا و پاک برای همیشه و در همه حال» دور از دسترس نیست، و برای رسیدن به این آرمان نیز مسئولان و فعالان این عرصه، باید بیش از گذشته تلاش کنند و برای رسیدن به این نتیجه نیز وحدت، همدلی و همکاری بین آنها و دستگاه‌های ذیربط ضروری است.
