به گزارشافکارنیوز،«فاطمه» ملقب به «امّ‌البنین»، دختر «حزام بن خالد بن ربیعه»، از بانوان نمونه ی صدر اسلام است. او در مکتب اسلام راستین پرورش یافته بود. ام‌البنین(س) زنى باکمال، ادیب و باوقار بود و از روزی که به خانه ی امیرمؤمنان علی(ع) آمد هر روز بر درخشش او بزرگی و افزوده شد. وی تا پیش از این ازدواج زنی، بی‌نشان اما از خاندانی بزرگ بود ولی تشرف او به همسری امام، از او چهره‌ای تابناک در تاریخ اسلام ساخت.
ام‌البنین(س) از امام، صاحب چهار فرزند شد که عباس(ع) بزرگ‌ترین و درخشنده‌ترین آن ها به شمار مىرفت. همو که از طریق وی نسل علی(ع) تا آفریقا و مرز اروپا گسترش یافت و این ها همه از افتخارات ام‌البنین(س) است.
فرزندان او در دامان مادرى تربیت یافته بودند که آنان را خدمت گزار فرزندان فاطمه(س) مىدانست و چون پروانه، گرد حسنین و زینبین مىسوخت. نوشتهاند هنگام تولد عباس(ع)، امام على(ع) نوزاد خود را در آغوش کشید و نوازش کرد. سپس اشک او جارى شد و دستان عباس(ع) را بوسید و او را در آغوش خود فشرد.
امّ‌البنین(س) با دیدن این منظره، از او پرسید: «چرا دستان او را مىبوسید؟ آیا عیبى در آن هست؟» امام على(ع) فرمود: «اگر خویشتندار باشى، خواهم گفت. این دستها در پى یارى فرزندم حسین(ع) در کربلا قطع مىشوند و …»(۲) اشک در چشمان این مادر حلقه زد، ولى فرو نچکید؛ زیرا عشق و علاقه ی او نسبت به این خانواده به اندازهاى بود که خود و فرزندانش را به دست فراموشی سپرده بود. او به جاى زارى، عزم خود را جزم کرد تا ثمره ی زندگىاش را براى فداکاری در آن روز بزرگ آماده سازد.
ازدواج امام على(ع) با امّ البنین(س)
ازدواج حضرت على(ع) با امّ‌البنین(س) بدین صورت بود که امام از برادر خویش «عقیل» خواست، براى او زنى از خانوادهاى اصیل، شجاع و خداپرست برگزیند تا پسرى شجاع براى او به دنیا آورد.(۳) عقیل‌بن ابى طالب، یکى از چهار فردى بود که در عصر خود به «نسب‌شناسى» شهرت داشت. چون عقیل از اصالت خاندان و فرهیختگى پدران و جنگ آورى نیاکان حضرت امّ‌البنین(س) آگاهى داشت، وى را به امیرالمؤمنین(ع) معرفى کرد. امام پس از مشورت با عقیل، از امّ‌البنین(س) خواستگارى کرد. امّ‌البنین(س) نیز با کمال رضایت پیشنهاد امام را پذیرفت و با امام ازدواج کرد.(۴)
ثمره ی پیوند
امام على(ع) از امّ‌البنین(س) صاحب چهار پسر شد:
۱. ابوالفضل العباس(ع).
۲. عبداللّه که در ۲۵ سالگى به دست «هانى بن ثُبیثحضرمى» در کربلا به شهادت رسید.
۳. عثمان که در ۲۱ یا ۲۳ سالگى به دست «خولى بن یزید اصبحى» در کربلا به سختى مجروح و شهید شد.
۴. جعفر که او نیز در سن ۱۹ یا ۲۱ سالگى روز عاشورا، شهد شهادت نوشید.(۵)
همه ی اعضاى این خانواده، از مادر خویش آموخته بودند که چگونه در خط سبز ولایت و امامت فرزندان فاطمه(س) جان خویش را بر کف اخلاص نهند و در این راه، شهد شیرین وصال بنوشند.
تبارشناسى امّ البنین(س)
امّ‌البنین(س) زنى سخندان با اندیشههایی بلند و داراى روحى لطیف و شاعرانه بود. او در خانوادهاى اصیل از «قبیله بنى‌کِلاب»، چشم به جهان گشود. پدرش «حزام» و مادرش «ثمامه» بود.(۱۳) پدر او حزام بن خالد نیز از خانوادهاى سلحشور، ادبْ دوست و شعرپرور بود. «لبید بن ربیعه»، شاعر بزرگ عرب که در عصر جاهلیت مىزیسته و از بزرگان جزیره العرب به شمار مىآید، برادر خالد و عموى حزام است.
در عصرى که فن شاعرى، اعجازى بىبدیل به شمار مىرفت و برگزیدهترین شعرها را بر دیوار کعبه مىآویختند، لبید سراینده ی یکى از معلّقات سبعه، هفت شعر برگزیده بود و سرشناسترین چکامهسراى عربستان به شمار مىرفت.
مشهور است پدر حضرت امّ‌البنین(س) که پیش از به دنیا آمدن او، با گروهى از افراد قبیله خود به سفر رفته بود، در عالم رؤیا مىبیند در صحرایى نشسته و گوهرى در دست دارد و به آن خیره شده است. در این هنگام، سوارى به سوى او مىآید و مىگوید: «این درّ را مىفروشى؟» حزام پاسخ مىدهد: «قیمت آن را نمىدانم». سوار مىگوید: «من نیز نمىدانم، ولى اگر آن را به امیر هدیه کنى، چیزى به تو مىدهد که ارزش آن از طلا و نقره والاتر خواهد بود».
حزام مىپرسد: «آن چیز گران قدر چیست؟» پاسخ مىگوید: «همان عزت و شرافت ابدى». حزام از خواب بیدار مىشود و تعبیر خواب خویش را مىجوید. به او مىگویند صاحب دخترى مىشوى که آن دختر به عقد شخصیت بزرگى در خواهد آمد. پدر امّ‌البنین(س) از سفر باز مىگردد و مىبیند خداوند، دخترى به او عنایت فرموده است. رؤیایش به واقعیت مىپیوندد و سالها بعد، دخترش به ازدواج بزرگ‌ترین امیر، امام على(ع) در مىآید.(۱۴)
ام‌البنین(س) پس از عاشورا
پس از شهادت امام حسین(ع) و یارانش در روز عاشورا، کاروان اسیران کربلا به سمت کوفه و از آن جا به شام حرکت کرد. در شام رویدادهای مهمی در اعتراض به حاکمیت اموی از سوی اسیران به وقوع پیوست اما شام با همه ی خاطرات تلخش واگذاشته شد و کاروان به سوى شهرى آشنا حرکت کرد؛ شهرى پر از عطر پیغمبر(ص)؛ به سوى شهر مدینه. تاریخنگاران شیعه و سنى بحثزیادى سر موضوع اربعین اول سید الشهداء(ع) نمودهاند که آیا کاروان اسیران کربلا، اربعین اول به این سرزمین آمدهاند یا نه.(۳۴) اما هر چه باشد مقصد نهایى کاروان مدینه بوده است.
آن گاه که کاروان به دروازه مدینه رسید، امام سجاد(ع) به عنوان قافله سالار کاروان اسیران کربلا به «بشیر بن حَذْلَم»(۳۵) فرمود: «خداى رحمت کند پدر تو را که شاعر بود، آیا تو نیز شعر مىگویى؟» بشیر پاسخ داد: «آرى من هم شاعرم» امام به او فرمود: «اکنون به مدینه برو و خبر شهادت پدرم را براى مردم بازگوی» کاروان در آستانه ی شهر توقف کرد و بشیر پیش تر رفت تا خبر شهادت امام را به مردم مدینه برساند. به شهر که رسید، با هیچ کس سخن نگفت تا مقابل مسجد پیامبر(ص) رسید، آن گاه با صداى بلند گریست و سرود:
یَا اَهْلَ یَثْرِبَ لا مُقَامَ لَکُمْ بِهَا
قُتِلَ الحُسَیْنُ فَادْمَعِى مِدْرَارُ
اَلْجِسْمُ مِنْهُ بِکَربَلاءَ مُضَرَّجٌ
وَ الرَّأْسُ مِنهُ عَلَى القَنَاةِ یُدَارُ
«اى مردم مدینه! دیگر مدینه جاى ماندن نیست، حسین(ع) کشته شد. پس باید چشمها بر او پیوسته بگریند. جسم او در کربلا آغشته به خون و سرش بالاى نیزهها گردانیده شد».(۳۶) مردم گرد بشیر حلقه زدند و به گریه نشستند. بشیر به آن ها گفت: «اى مردم! اکنون على بن الحسین(ع) به هم راه زینب(س) و دیگر دختران امام على(ع) در آستانه ی مدینهاند.
من فرستاده ی على بن الحسین(ع) هستم تا پیغام او را به شما برسانم.» مردم با شتاب به سوى دروازه ی مدینه به راه افتادند. صداى گریه ی آنان به گونهاى بلند بود که مدینه چنین روزى را به خود ندیده بود.(۳۷) مردم سراسیمه خود را به کاروان رساندند و دور اهل بیت امام حسین(ع) حلقه زدند. امام سجاد(ع) بالاى یک بلندى رفت اما گریه امان از حضرت بریده بود و پارچهاى که امام با آن اشکهایش را پاک مىکرد خیس شده بود.(۳۸)
امام پس از سپاس و ستایش خداوندى آن چه را در فاصله ی این هفت یا هشت ماه دیده بود براى مردم بازگفت. امام فرمود: «…اى مردم! چه کسى است که پس از کشته شدن او(امام حسین) شادمان باشد؟ کدام دل است که سرشار از اندوه نشود؟ کدام چشم است که اشک از آن باز ایستد؟ آسمانها در سوگ او گریست و دریاها با امواجشان و آسمانها با ارکانشان بر او گریه کردند. چهار گوشه ی زمین و درختان با شاخههایشان، ماهیان در موج دریا و فرشتگان و عرشنشینان بر او گریستند…
اى مردم ما آواره ی صحرا شدیم و دور از خانه و کاشانهمان، با ما به گونهاى رفتار کردند که گویا ما فرزندان بیگانگان هستیم در حالى که نه گناهى مرتکب شده بودیم و نه کار ناپسندى از ما سر زده بود و نه به اسلام آسیبى رسانیده بودیم … به خدا سوگند اگر پیامبر اکرم(ص) نیز در مقابل آن ها قرار مىگرفت اگر چه سفارشهایش در مقابل آن ها بود هم رفتارشان با ما تغییرى نمىکرد.
پس همه از خدائیم و به سوى خدا مىرویم. از سنگینى و دردناکى و بزرگى فاجعه ی این مصیبت بزرگ شکایت نزد خدا مىبریم از آن چه نسبت به ما روا داشتند که او انتقام گیرنده ی شکستناپذیر است.(۳۹)
سوگوارى امّ البنین(س)
وقتى بشیر بن حذلم مأموریت یافت مردم مدینه را از فاجعهاى که در کربلا رخ داده آگاه سازد، حضرت امّ‌البنین(س) جلو آمد و با گریه گفت: «بشیر! از حسین(ع) مرا با خبر کن!» بشیر در پاسخ او گفت: «اى امّ‌البنین! خداى تو را صبر دهاد! عباس(ع) تو کشته شد. امّ‌البنین(س) دوباره گفت: «از حسین(ع) بگو!» بشیر شرح شهادت فرزندان او را بازگفت. او در خلال سخن بشیر گفت: «فرزندان من و آنچه زیر این آسمان است فداى اباعبدالله(ع) باد!» وقتى بشیر چگونگى شهادت امام حسین(ع) را گفت، امّ‌البنین(س) نالهاى زد و گفت: «اى بشیر! بند دلم را پاره کردى».(۴۰)
او در مدینه مجلس سوگوارى برپا ساخت و هر روز زنان مدینه را جمع مىکرد و در سوگ امام حسین(ع) مىگریست.(۴۱) او هر روز به قبرستان بقیع مىآمد و نوحه سرایى کرده و مىگریست.(۴۲) اهل مدینه نیز با دیدن گریه ی او مىگریستند به طورى که نگاشتهاند حتى «مروان بن حکم» که از دشمنان امام و از مخالفین سرسخت اهل‌بیت(ع) بود از گریه ی امّ‌البنین(س) و نوحهگرى او متأثر مىشد.(۴۳)
او در قبرستان بقیع نوحهگرانه مىسرود: «اى زنان مدینه! دیگر مرا امّ‌البنین مخوانید که مرا به یاد شیران شکارى[خویش] مىاندازید.[روزگارى] مرا پسرانى بود که به سبب آن مرا «امّ‌البنین» مىگفتند ولى امروز بىپسر شدهام. چهار پسر مانند باز شکارى داشتم که مرگ با قطع شاهرگشان آنان را دریافت و دشمنان پیکرهاى آنان را به خاک و خون کشیدند. اى کاش مىدانستم آن گونه که به من خبر دادهاند، آیا دستهاى عباس را جدا کردهاند؟ «.(۴۴)
ذوق سرشار و طبع لطیف او در سوز دل و اشک چشماش تنیده مىشد و تار سوز و پود شعر به هم بافته شده، سوگوارى او را در پرده ی نگار مىآورد. او مىسرود: «اى کسى که عباس مرا دیدهاى که با دشمن مىجنگد و پشت سر او دیگر فرزندان حیدر(ع) همگى مانند شیران شجاع هستند، به من خبر دادهاند که عمود آهنین بر فرق او زدهاند. واى بر من از[سوگ] فرزندم! اگر شمشیر تو[اى عباس] در دستانت بود(دست در بدن داشتى) احدى به تو نزدیک نمىشد».(۴۵)
پی‌نوشت‌ها:
۱. بحارالأنوار، محمد باقر المجلسى، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ ه. ق، ج ۴۵، ص ۴۰؛ تنقیح المقال، عبدالله المامقانی، نجف، مطبعه الحیدریه، ۱۳۵۲ ه. ق، ج ۲، ص ۷۰.
۲. العباس(ع)، عبد الرزّاق المقرم، نجف، مطبعه الحیدریه، بى تا، ص ۷۵.
۳. سفینه البحار، شیخ عباس قمى، تهران، کتابخانه ی سنایى، بى تا، ج ۲، ص ۱۵۵.
۴. بطل العلقمى، عبد الواحد بن احمد المظفر، نجف، مطبعه الحیدریه، بى‌تا، ج ۱، ص ۹۷؛ عمده الطالب فى أنساب آل ابى طالب، ابن عنبه الحسنى، نجف، المطبعه الحیدریه، چاپ دوم، ۱۳۸۰ ه. ق، ص ۳۹۴؛ معالى السبطین، محمد مهدى المازندرانى، قم، منشورات الشریف الرضى، چاپ دوم، ۱۳۶۳ ه. ش، ج ۱، ص ۴۳۰.
۵. اعیان الشیعه، السید محسن الأمین، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۶ ه. ق، ج ۴، ص ۱۲۹؛ الکامل فى التاریخ، عزالدین ابوالحسن على بن محمد ابن الاثیر الجزرى، بیروت، دار الکتاب العربیه، چاپ دوم، ۱۳۷۸ ه. ق، ج ۴، ص ۳۰.
۶. مناقب آل ابى طالب، این شهر آشوب المازندرانى، قم، مطبعه العلمیه، بى تا، ج ۳، صص ۳۰۴ ۳۰۵؛ بحار الأنوار، ج ۴۲، ص ۹۱.
۷. صفوه الصفوه، عبد الرحمان بن على بن محمد، حلب، دار الوعى، چاپ اول، ۱۳۸۹ ه. ق، ج ۱، ص ۳۰۹؛ تاریخ موالید الائمه، ابو محمد عبدالله بن احمد بن احمد بن النصر ابن الخشّاب البغدادى، قم، مکتبه السید المرعشى النجفى، چاپ اول، ۱۴۰۶ ه. ق، صص ۱۷۰ ۱۷۲.
۸. بحار الأنوار، ج ۴۲، ص ۹۱.
۹. او همان «هملاء»، دختر مسروق نهشلى است که برخى از او به نام «لیلى» دختر «مسعود نهشلى» یاد می کنند و برخى دیگر او را «صهباء» خواندهاند.(نک: لباب الانساب، على بن ابوالقاسم بن زید البیهقى، قم، مکتبه السید المرعشى النجفى، چاپ اول، ۱۴۱۰ ه. ق، ج ۱، صص ۳۳۵ ۳۳۸).
۱۰. بحارألانوار، ج ۴۲، ص ۹۱.
۱۱. همان.
۱۲. مناقب آل ابى طالب، ج ۴، ص ۱۱۲؛ بحار الأنوار، ج ۴۵، ص ۶۲.
۱۳. بحار الأنوار، ج ۱۸، ص ۲۲.
۱۴. مولد العباس بن على(ع)، ص ۲۶.
۱۵. الاغانى، ابو الفرج الاصبهانى، بیروت، دار احیاء التراثالعربى، بى تا، ج ۱۵، ص ۵۰.
۱۶. المنجد، لوئیس معلوف، تهران، انتشارات اسلام، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش، ج ۲، ص ۱۵۷۲.
۱۷. العباس(ع)، ص ۷۱.
۱۸. الاغانى، ج ۱۵، ص ۳۵.
۱۹. مجمع الأمثال، ج۲، ص ۲۳.
۲۰. جهان گرد و دنیا دیده؛ المنجد، ج ۱، ص ۶۵۸.
۲۱. بحار الأنوار، ج ۸۹، ص ۱۳۲.
۲۲. رساله فى المعنى المولى، محمد بن محمد بن النعمان الشیخ المفید، بیروت، دار المفید، چاپ دوم، ۱۴۱۴ ه. ق، ج ۱، ص ۴۵.
۲۳. بحار الأنوار، ج ۸۹، ص ۱۳۲.
۲۴. الغدیر، عبد الحسین امینى، بیروت، دار الکتب العربیه، ۱۳۷۹ ه. ق، ج ۷، ص ۲۳.
۲۵. آنان به دلیل داشتن نام داران، پهلوانان و جنگ جویان بىباک بسیار، قبیلهاى پر افتخار و مورد احترام در بین اعراب جاهلى بودند.
۲۶. نام طایفهاى از قبیله ی مضر.
۲۷. تاریخ الیعقوبى، احمد بن ابى یعقوب، بیروت، دار صادر، بى تا، ج ۲، ص ۷۲؛ مناقب آل ابى طالب، ج ۱، ص ۱۰۱؛ الکنى و الألقاب، شیخ عباس قمى، بى جا، بى‌تا، ج ۱، ص ۱۷؛ الخرائج و الجرائح، قطب الدین الراوندى، قم، مؤسسه الامام الهادى(ع)، بى‌تا، ج ۳، ص ۹۹۴.
۲۸. خداى را سپاس مىگویم که نمردم و جامه ی اسلام را بر تن کردم. مناقب آل ابىطالب، ابن شهر آشوب، ج ۱، ص ۱۶۶.
۲۹. بحارالأنوار، ج ۸۹، ص ۱۳۳؛ کنز العمال فى سنن الاقوال و الافعال، علاء الدین على المتقى بن حسام الدین الهندى، بیروت، مؤسسه الرساله، بى‌تا، ج ۳، ص ۸۵، ش۸۹۳۵.
۳۰. البدایه والنهایه، الحافظ ابوالفداء اسماعیل بن کثیر الدمشقى، بیروت، دار احیاء التراثالعربى، چاپ اول، ۱۴۰۸ ه. ق، ج ۷، ص ۲۴۷؛ مستدرک سفینه البحار، الشیخ على النمازى الشاهرودى، قم، انتشارات جامعه ی مدرسین، ۱۴۱۹ ه. ق، ج ۹، ص ۹۷؛ الأنساب، ابو سعد عبد الکریم بن محمد بن منصور التمیمى السمعانى، بیروت، دار الجنان، چاپ اول، ۱۴۰۸ ه. ق، ج ۴، ص ۱۱۷؛ تناقضات الإبانى الواضحات، حسن بن على السقاف، بیروت، دار الامام النووى، ۱۴۱۲ ه. ق، ج ۲، ص ۳۴۲؛ مسند احمد بن حنبل، امام احمد بن حنبل، بیروت، دار صادر، بى‌تا، ج ۲، ص ۴۴۴.
۳۱. مدینه المعاجز، سید هاشم البحرانى، قم، مؤسسه المعارف الاسلامى، چاپ اول، ۱۴۱۳ ه. ق، ج ۳، ص ۴۱۰؛ تفسیر مجمع البیان، فضل بن الحسن الطبرسى، بیروت، مؤسسه الاعلمى للمطبوعات، ۱۴۱۵ ه. ق، ج ۱۰، ص ۲۵۹؛ الغدیر، ج ۷، ص ۲۳.
۳۲. اشعارى که در عصر جاهلیت بر دیوار کعبه می آویختند.
۳۳. بحار الأنوار، ج ۶۷، ص ۲۹۵.
۳۴. دستهاى بر این عقیدهاند که کاروان اسیران اربعین اول نتوانستهاند به کربلا بیایند زیرا آنان این فرصت را نداشتهاند که ضمن آن همه سختىهاى راه، اعم از گرسنگى و تشنگى، گردانیده شدن در انظار مردم، توقف در شهرها و… در اربعین اول خود را به مزار شهیدان کربلا برسانند. دستهاى دیگر بر این باور هستند که اسیران کربلا اربعین اول، به زیارت شهیدان کربلا در این سرزمین آمدهاند و دلایلى هم بر اثبات مدعاى خویش ذکر نمودهاند از جمله ی آن ها این که با احتساب خروج آن ها در روز یازدهم محرم از کربلا، اگر کاروان روز اول صفر به شهر شام رسیده باشد، حدود هفده یا هجده روز سفر
کربلا به شام طول کشیده است. آنان که هجده روز توانستهاند از کربلا به شام بیایند آن هم با وجود سختىهاى بسیار، چه طور نتوانستهاند در همین فاصله ی زمانى از سوم صفر تا بیستم صفر که اربعین امام و شهدا است، خود را به کربلا برسانند؟
۳۵. در برخى منابع نام او «بشیر بن جذلم» خوانده شده است: نک، ناسخ التواریخ، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۶۸ه. ق، ج ۳، ص ۱۸۲؛ تنقیح المقال، ج ۲، ص ۷۰.
۳۶. أعیان الشیعه، ج ۱، ص ۶۱۷؛ معالم المدرستین، السید مرتضى العسکرى، قم، مرکز الطباعه و النشر للمجمع العالمى لاهل البیت، چاپ اول، ۱۴۲۴ ه. ق، ج ۳، ص ۱۶۹؛ بحار الأنوار، ج ۴۵، ص ۱۴۷.
۳۷. بحار الأنوار، ج ۴۵، ص ۱۴۸؛ اللهوف، سید بن طاووس، تهران، انتشارات جهان، بی تا، ص ۸۷؛ لواعج الأشجان، سید محسن الامین العاملی، قم، مکتبه بصیرتی، بی تا، ص ۴۶۱؛ معالم المدرستین، سید مرتضی عسکری، قم، مرکز الطباعه و النشر للمجمع العالمی لاهل‌البیت، چاپ اول، ۱۴۲۴ه. ق، ج ۳، ص ۱۶۹.
۳۸. همان.
۳۹. بحار الأنوار، ج ۴۵، ص ۱۴۸؛ اللهوف، ص ۸۷، لواعج الأشجان، ص ۴۶۱؛ معالم المدرستین، ج ۳، ص ۱۶۹.
۴۰. تنقیح المقال، ج ۲، ص ۷۰؛ ریاحین الشریعه، ذبیح الله رسولی محلاتی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، بی‌تا، ج ۳، ص ۲۹۳؛ ریحانه الأدب، ج ۸، ص ۲۹۲.
۴۱. مقتل الحسین(ع) المقرم، ص ۴۴۰؛ شرح الأخبار، ج ۳، ص ۱۸۶؛ ریاحین الشریعه، ج ۳، ص ۲۹۲.
۴۲. بحار الأنوار، ج ۴۵، ص ۴۰؛ مقاتل الطالبیین، ابوالفرج الإصبهانی، نجف، مطبعه الحیدریه، ۱۳۸۵ه. ق، ص ۵۶؛ العوالم، عبدالله البحرانی، قم، مدرسه ی امام مهدی، چاپ اول، ۱۴۰۷ه. ق، ج ۱۷، ص ۲۸۳؛ نفس المهموم، شیخ عباس قمی، قم، مکتبه بصیرتی، بی‌تا، ص ۳۳۴.
۴۳. بحار الأنوار، ج ۴۵، ص ۴۰؛ جلاء العیون، محمد باقر مجلسی، قم، انتشارات سرور، چاپ اول، ۱۳۷۳ه. ش، ص ۶۷۸؛ مقتل الحسین(ع) بحر العلوم، محمد تقی بحرالعلوم، بیروت، دار الزهراء، چاپ دوم، ۱۴۰۵ه. ق، ص ۳۲۵.
۴۴. مقتل الحسین(ع) بحر العلوم، ص ۳۲۵؛ نفس المهموم، ص ۶۶۳؛ ابصار العین، ص ۳۱؛ العیون العبرى، ص ۱۶۹؛ بطل العلقمى، ج ۳، ص ۴۳۱.
۴۵. زینب الکبرى(س)، جعفر النقدى، نجف، مطبعه الحیدریه، چاپ دوم، ۱۳۶۲ هـ .ش، ص ۱۱ ؛ نفس المهموم، صص ۶۶۳ ـ ۶۶۴ ؛ مقتل الحسین(ع) بحرالعلوم، صص ۳۲۵ ـ۳۲۶؛ اعیان الشیعه، ج ۸، ص ۳۸۹؛ العیون العبرى، ص ۱۶۹.
