وضعیت محیط زیست ایران هر ساله در مقاطع زمانی مختلف ارزیابی می‌شود اما مهم‌ترین آن هنگام نزدیک شدن به فصول سرد سال و از راه رسیدن پدیده وارونگی هواست. همان زمانی که آلودگی هوا و حضور ذرات ریز گردوغبار دست به دست هم می‌دهند تا تنفس را برای شهروندان ایرانی به‌ویژه در کلان‌شهرها سخت و طاقت‌فرسا کنند.
کاوه مدنی، رئیس موسسه آب، محیط زیست و بهداشت سازمان ملل، دراین‌باره و همچنین علل گرم شدن زمین، راهای مبارزه با پدیده ریزگردی و تجربه‌های بین‌المللی در این زمینه، پدیده فرونشست زمین و البته مشکل کم‌آبی گفت‌وگویی انجام داده است که متن آن در ادامه می‌آید.
***
از علل گرم شدن زمین اطلاع دقیقی نداریم
*با بررسی شاخصه‌های نمودار روند گرم شدن زمین طی ۱۰۰ سال گذشته درمی‌یابیم عوامل بسیار زیادی در آن دخیل بوده‌اند که منجر به بروز مشکلاتی چون کمبود آب، افزایش میزان ریزگردها، فرونشست زمین و موارد دیگری شده است. دیدگاه شما دراین‌باره چیست؟ آیا می‌توانید به دیگر موضوعات دخیل در این اتفاق هم اشاره کنید و به طور کلی ادامه روند فعلی گرم شدن زمین چه مشکلاتی برای ایران ایجاد خواهد کرد؟
ما از علل گرم شدن زمین اطلاع دقیقی نداریم و با اطمینان کامل هم نمی‌دانیم که این گرم شدن دقیقاً منتج به ایجاد چه مشکلاتی خواهد شد. ارزیابی و اجماع جامعه علمی این است که افزایش گازهای گلخانه‌ای و افزایش فعالیت‌های انسانی عامل گرمایش غیرطبیعی زمین هستند و زمانی که این اتفاق رخ می‌دهد چرخه پیچیده و درهم‌تنیده‌ای از بخش‌های مختلف در طبیعت دچار تغییراتی می‌شود. این روند با کم‌آبی برخی از نقاط جهان و بارش‌های سیل‌آسا در بعضی از نقاط دیگر جهان همراه خواهد بود. در برخی از نقاط برف به باران تبدیل می‌شود و در برخی نقاط گرما و طوفان و رخدادهای حدی بیداد می‌کند و خلاصه وقایعی رخ می‌دهد که انسان مدرن با آن ناآشناست و تجربه نکرده است. زیرساخت‌هایی که ساخته است بر اساس تجربیات گذشته بوده؛ بر اساس شرایطی که می‌شناخته بوده است و حالا همه آنها قرار است دگرگون شود.
افزایش مصرف آب را نمی‌توان گردن گرمایش زمین انداخت
این مسائل در عرصه جهانی است اما در عرصه منطقه‌ای هم ما با یکسری تغییرات دیگر مواجه هستیم. به عنوان مثال موضوع افزایش مصرف آب را نمی‌توان گردن گرمایش زمین انداخت. سدی که زده شده، برداشت آب بی‌رویه‌ای که صورت گرفته و آبی که به صورت غیراصولی جابه‌جا شده است همه و همه موجب می‌شود این شرایط اسفناک‌تر شود. یعنی همه این موارد به هم پیوند می‌خورند و اثر چندبرابری از خود باقی می‌گذارند. رخدادهایی که می‌بینیم که با آتش‌سوزی گسترده، فرونشست زمین، افزایش بیابان‌زایی همراه است در این دسته قرار می‌گیرد. یا موارد دیگری چون از بین رفتن آب و منابع طبیعی یا بروز سیل‌های سهمگین همه خسارت‌هایی وارد می‌کند که انسان را در موقعیت غیرمنتظره‌ای قرار می‌دهد. همین حالا برخی از سدهای ما خالی هستند و منابع در بعضی نقاط کفاف میزان درخواست‌های روزمره مردم را نمی‌دهند. همه این موارد روی هم تلنبار می‌شوند و وضعیت ترسناکی را رقم می‌زنند. کاهش آلودگی متضمن اجرای سیاست‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت است
*این موضوع در مبارزه با ریزگردها به چه صورت است؟ چون با وجود اینکه در گذشته تنها شهرهای جنوبی کشور درگیر معضل ریزگردها بودند، امروز این مشکل تمامی شهرهای کشور را فرا گرفته است.
برای رهایی از این وضعیت در کوتاه‌مدت کاری کار خاصی نمی‌توان انجام داد اما در بلندمدت چرا می‌توان برنامه‌هایی برای بهبود شرایط تدارک دید. در کوتاه‌مدت برنامه‌های ما تنها دربرگیرنده برنامه‌هایی از جنس مدیریت بحران هستند. مانند روزهایی که مدارس یا برخی از مشاغل را تعطیل می‌کنیم. مجموعه این اقدامات در کوتاه‌مدت تنها کمی خسارت دیدن قربانیان را کاهش می‌دهد تا آنها کمتر در معرض مشکلات ناشی از بروز بحران‌ها و بیماری‌های پس از افزایش میزان ریزگردها و آلودگی‌های هوا قرار بگیرند. برای رهایی از این وضعیت به سیاست‌های بلندمدت احتیاج داریم؛ اقداماتی چون حفاظت از پوشش گیاهی، افزایش رطوبت خاک و احیای تالاب‌ها. گفتنی است بی‌توجهی به این موضوعات موجب افزایش تعداد قربانیان و اسفبار شدن اوضاع می‌شود. اما برای عملی شدن این اقدامات به تغییرات بنیادین در وضعیت مدیریت آب، محیط زیست، کشاورزی و منابع طبیعی نیاز داریم که بدون تصمیمات جدی در سطوح عالی سیاست‌گذاری میسر نخواهند شد.
بهبود شرایط دیپلماتیک ایران امید به کاهش مشکلات محیط‌زیستی را بیشتر می‌کند
*سال‌هاست کارشناسان از لزوم اندیشیدن تدابیری جدید برای رهایی از مشکلات ناشی از آلودگی هوا می‌گویند و ما می‌دانیم که علاوه بر ایران، برخی از همسایگان‌مان نیز از این شرایط رنج می‌برند. آیا می‌توان در همکاری با این کشوها برای بهبود اوضاع کاری انجام داد؟
برخی از کشورهای همسایه ما هم درگیر این موضوع هستند. شاید وضعیت ایران از بعضی از این کشورها حتی بهتر هم باشد. آیا می‌توان برای آن کاری کرد؟ بله می‌توان، به‌ویژه در سال جاری که ایران از شرایط دیپلماتیک بهتری برخوردار است و امید به انجام کارها افزایش پیدا کرده. حتی در این شرایط نیازی به اجماع‌سازی میان تمامی کشورها نیست و ایران می‌تواند تنها در همکاری با برخی از کشورها به آنچه نیاز است دست پیدا کند.
البته دولت پیشین هم تلاش بسیار زیادی کرد تا در موضوع گردوغبار حرکتی را در عرصه جهانی پوشش دهد اما به خاطر شرایط سیاسی‌ای که داشت به لحاظ بین‌المللی برش و قدرت لازم را به دست نیاورد.
ایران به دلیل منافع مشترک می‌تواند ائتلاف‌هایی را رهبری کند که مواضع کشورهای جنوب جهانی را تقویت می‌کند
ما در ماه‌های آینده سه اجلاس مهم بین‌المللی در پیش رو داریم. معروف‌ترین آنها کنفرانس تغییر اقلیم است یا همان «کاپ ۲۹» که در ماه نوامبر در آذربایجان برگزار می‌شود. در دوره پیشین در کشور امارات، هیات ایرانی با عنوان اینکه نماینده رژیم اسرائیل در این نشست حضور دارد، مذاکرات مذکور را ترک کردند. این امر برای تبلیغات داخلی شاید مفید بود اما عایدات دیپلماتیک به همراه نداشت، نه از لحاظ تامین منافع ملی و نه از منظر جنگ‌ستیزی و دفاع از حقوق ملت‌های ستم‌دیده. ایران می‌توانست در نشست باقی بماند و با توجه به همپوشانی منافعش با کشور میزبان در برخی از زمینه‌ها جریان‌سازی و فرصت‌سازی کند. اما حالا می‌تواند از این فرصت در آذربایجان استفاده کند. هم امارات و هم آذربایجان از نظر مشخصات اقتصادی شباهت‌های مهمی به ایران دارند. ایران به دلیل منافع مشترک می‌تواند ائتلاف‌هایی را تشکیل دهد و رهبری کند که مواضع کشورهای جنوب جهانی را تقویت می‌کند.
در ماه دسامبر هم اجلاس مهم دیگری برگزار می‌شود که درباره مبارزه با بیابان‌زایی است. این اجلاس در ریاض برگزار می‌شود و مجدداً فرصتی مناسب برای ایران فراهم می‌آورد برای جریان‌سازی در حوزه‌های مرتبط با دغدغه‌های ایران از جمله موضوع خشکسالی، امنیت غذایی و گردوغبار. عربستان می‌خواهد در این حوزه سرمایه‌گذاری عظیمی انجام دهد و ایران می‌تواند از این فرصت استفاده کند.
وضعیت محیط زیست ایران در ارتباط مستقیم با اقتصاد کشور قرار دارد
*آیا دورنمای تغییر وضعیت محیط‌زیستی ایران به لحاظ کاهش آلودگی هوا مثبت است؟ اینکه در فصل سرد سال مشکلاتی همچون آلودگی هوا و پدیده ریزگردها را نداشته باشیم؟
این مشکلات در ایران جدید نیستند. موضوع این است که آیا دولت جدید نگاه متفاوتی به این موضوع دارد یا خیر؟ محیط زیست هر سال در ایران وضعیت بدتری پیدا می‌کند و مشکلات اقتصادی مردم هم بیشتر می‌شود. زمانی که کار به اینجا می‌رسد فرصت برای انجام برخی از کارها از بین رفته و عرصه برای مدیران محیط‌زیستی تنگ‌تر شده است. اینکه آیا ایران به دنبال راهکار بنیادی یا دگرگونی ساختاری اثرگذار در حوزه محیط زیست برود را نمی‌دانیم. اگر تغییری در وضعیت زندگی مردم ایران رخ دهد می‌توان به این دسته از تغییرات هم امیدوار بود. البته با وضعیت اقتصادی کنونی و انتخاب برخی از راهبردها و استراتژی‌ها که ایران در برابر بعضی از کشورها دنبال می‌کند دایره دوستان کشور کوچک‌تر می‌شود و با اقتصاد تحت فشار نیز نمی‌توان به محیط زیست چندان توجه کرد.
افزایش ساخت‌وسازها و سنگینی‌سازها از عوامل فرونشست زمین هستند
*آیا می‌توانیم برای جلوگیری از فرونشست زمین در شهرهایی چون اصفهان یا تهران که برداشت آب‌های زیرزمینی و به دنبال آن فرونشست زمین بیشتر از مناطق دیگر کشور است کاری انجام دهیم؟ تجربه حل این مشکل در دیگر شهرهای کشور به چه صورت بوده است؟
سوال نخست این است که آیا می‌توان از ادامه این روند جلوگیری کرد که باید گفت بله، با اجرای برخی از تدابیر می‌توان از پیشروی این اتفاق جلوگیری کرد. سوال بعدی اینکه آیا در جهان تجربه‌ای در خصوص پیدا کردن راه‌حلی برای بازگشت به وضعیت پیش از بروز فرونشست زمین وجود دارد که باید گفت خیر، ما هنوز در دنیا این تجربه را به دست نیاورده‌ایم.
سوال بعدی این است که آیا برداشت از آب‌های زیرزمینی تنها دلیل فرونشست زمین بوده است که دراین‌باره هم می‌توان گفت یکی از مهم‌ترین عوامل آن بوده است اما تنها دلیل نیست. سازه‌هایی که روی زمین قرار می‌گیرند به‌ویژه در شهرهای بزرگ که سازه‌های سنگین‌تری هم وجود دارد موجب می‌شود به خاک فشار بسیار زیادی وارد شود و فرونشست اتفاق بیفتد. برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی هم این شرایط را تسریع می‌کند و متاسفانه این قضیه ادامه پیدا می‌کند. البته این مشکل تنها مربوط به کشورهای در حال توسعه نیست. در بسیاری از کشورهایی که متکی به برداشت از آب‌های زیرزمینی هستند نیز این وضعیت برقرار است و با افزایش مصرف و برداشت آب، این خطر افزایش پیدا می‌کند.
*گفته می‌شود جنگ‌های آینده زمین، جنگ‌هایی بر پایه به دست آوردن آب خواهند بود. مشکل کم‌آبی مشکلی است که بیشتر کشورهای جهان در حال مبارزه با آن هستند. به عنوان فردی که سال‌ها تحقیقاتی در این زمینه انجام داده‌اید و حالا هم در سطح بین‌المللی در حال ارزیابی این موضوع هستید، چه چاره‌ای باید اندیشیده شود و آیا منابع آبی دیگری در زمین برای بشر امروزی وجود دارد؟
اینکه گفته می‌شود جنگ‌های آینده جنگ‌هایی بر اساس مقوله آب خواهند بود نادقیق، احساسی و غلوآمیز است. کره زمین هم به اندازه کافی آب دارد و هم اراضی کشاورزی قابل کشت. موضوع این است که به دلیل مرزهای سیاسی مدیریت‌های متفاوتی در سطح کره زمین صورت می‌گیرد که می‌تواند منتهی به بهره‌برداری نادرست از منابع آبی شود. جنگ‌ها و خشونت‌ها و مهاجرت‌ها هم ریشه‌های پیچیده‌تری از مساله ساده‌شده دسترسی به آب دارند. درست است که برخی از کشورها منابع آبی چندانی ندارند اما برخی از همین کشورها مانند کشور ما و برخی از همسایگانش از منابع اقتصادی سرشاری برخوردار هستند و می‌توانند مشکل آب را از طریق آن حل کنند. از دیدگاه من، اگر مدیران کشوری بخواهند بر مشکلات محیط‌زیستی‌شان فائق آیند، باید سعی کنند اقتصادشان را سالم نگه دارند. اقتصاد سالم برای ایران اقتصادی است که صرفاً بر نفت و منابع طبیعی متکی نیست. اقتصاد سالم اقتصاد متنوعی است که فرصت‌های امرارمعاش را برای مردم در بخش‌های متفاوت فراهم می‌کند.
شهرهای زیادی در دنیا با مشکل ورشکستگی آبی روبه‌رو شده‌اند
*تجارب بین‌المللی در این زمینه چه می‌گوید؟
شهرهای زیادی در دنیا با مشکل ورشکستگی آبی روبه‌رو شده‌اند. آنها از انواع و اقسام مدیریت بحران و همچنین راهکارهای مختلفی چون افزایش تعرفه‌های قیمتی، قطع کردن دوره‌ای آب، مدیریت مخازن، کاهش نشت آب در شبکه توزیع، استفاده از مشوق‌های کاهش مصرف و... استفاده کرده‌اند. مشکل اصلی این است که ریشه مشکل در بخش آب نیست. اگر فقط متمرکز بر موضوع آب باشیم، به راه‌حل نمی‌رسیم و این وضعیت همچنان ادامه پیدا می‌کند.
