خستگی از چشمانش پیداست، گاهی گوشه پلکش می‌پرد، انگار فشار عصبی زیادی را تحمل می‌کند. سر درد و دلش باز میشود و میگوید: « آرام و قرار ندارد. با هر صدایی که می‌شنوم، تنم میلرزد که باز چه بلایی سر خودش آورده ... حتی وقتایی که آروم است و صدایی ازش نمی‌آید، ترس تمام وجودم را برمی‌دارد که نکند باز بلایی سر خودش آورده باشد.»
آهی می‌کشد و ادامه می‌دهد: «بازیگوش است. هر دو کلمه مشقی که می‌نویسد، چند دقیقه تو فکر فرو می‌رود و به این ور و آن ور خیره میشود. هر روز تا تکالیفش را انجام دهد جانم به لبم می‌رسد. البته این چیزها فقط برای خانه نیست؛ در مدرسه هم شرایط همین است. مشاور مدرسه‌اش میگوید: «آرش اختلال عدم توجه و تمرکز دارد. باید او را پیش یک روان‌شناس کودک ببریم تا درمان شود.»
به اینجای صحبتش که می‌رسد، انگار حرصش می‌گیرد و میگوید: «چرا بچه من؟ آیا همه کودکان به این اختلال مبتلا می‌شوند؟ این بیماری چگونه درمان میشود؟ ...»
برخی از کودکان بیش از اندازه رویا پرداز، پرخاشگر، حواس‌پرت یا بیش فعال هستند. به شکلی که اطرافیانشان را عصبی و کلافه می‌کنند. «سمانه حقیری» روان‌شناس کودک و نوجوان درباره اختلال عدم توجه و تمرکز در کودکان میگوید: تا حدودی عدم تمرکز و توجه در کودکان طبیعی است. چون کودکان در رده سنی قرار دارند که پر از رویا و خیال‌پردازی است و بچه خیلی نمی‌تواند تفاوت بین رویا و واقعیت را تشخیص دهد. خیال پردازی یکی از مهمترین دلایل حواس پرتی در کودکان است و در اکثر مواقع نمی‌توانیم آن را نقص یا مشکل در کودک تلقی کنیم.
اختلال «عدم توجه و تمرکز» چه علائمی دارد؟
وی در ادامه درخصوص اینکه چه زمانی این خصلت کودکانه، اختلال تلقی میشود، توضیح می‌دهد: زمانی این مسئله به عنوان یک اختلال در نظر گرفته میشود که برای کودک مشکل‌ساز شود. در این شرایط حواس کودک بسیار سریع پرت میشود، بی‌قرار است، وسایلش را گم می‌کند، اگر از او خواسته شود تا کاری را انجام دهد معمولاً فراموش می‌کند، در انجام تکالیف مدرسه با مشکل مواجه میشود، بدخلق، پرخاشگر و تحریک‌پذیر است و دست خط بدی دارد.
معمولاً این کودکان بسیار خیال‌پرداز هستند به حدی که از حالت طبیعی خارج می‌شوند. همچنین این دسته از بچه‌ها مهارت‌های حرکتی ریز و درشتشان بیشتر از کودکان دیگر است.
چرا یک کودک دچار اختلال «عدم توجه و تمرکز» میشود؟
حقیری در خصوص انواع علت‌های به وجود آمدن اختلال «عدم تمرکز و توجه» در کودکان بیان می‌کند: این اختلال عوامل مختلفی دارد. برخی از آنها محیطی و برخی دیگر درونی هستند. مشکلات و شرایط محیطی بیش از آنکه والدین تصور می‌کنند بر کودک اثر می‌گذارد.
این روان‌شناس کودک درخصوص برخی از عوامل ایجاد این نوع از اختلال در کودکان میگوید: یکی از مسائلی که باعث حواس‌پرتی کودکان میشود این است که مدارس و والدین یک وظایفی را برای کودک تعریف و تعیین می‌کنند که برای سن او متناسب نیست و او را با چالش‌های متعددی رو به رو می‌کند. توقع بالای مدارس و والدین از کودک، باعث از بین رفتن انگیزه او در انجام دادن وظایف و تکالیفش میشود؛ بنابراین کودک دیگر هیچ تمایلی به انجام آن کارها نخواهد داشت. اما اگر ما کارهای بزرگ را به کارهای کوچک‌تر تقسیم کنیم انگیزه کودک بیشتر میشود.
والدین و مربیان می‌توانند با کوچک و خرد کردن کارها، آن را برای بچه قابل فهم‌تر کنند. وقتی بچه منطق انجام یک کار را بداند و درک درستی از آن داشته باشد، راحت‌تر می‌تواند روی کار، درس و یادگیری تمرکز کند. این مهمترین مسئله در عدم تمرکز و توجه در کودکان است.
عدم توجه والدین = عدم توجه کودک
وی ادامه می‌دهد: در خیلی از موارد والدین ما توجه کافی به کودک نمی‌کنند. گاهی کودکان با «عدم توجه و تمرکز» واکنش منفی به این رفتار والدین نشان می‌دهند تا توجه والدین را جلب کنند. به عنوان مثال کودک تکالیفش را انجام نمی‌دهد، پرخاشگری می‌کند و... چرا؟ چون کودک تصور می‌کند که اگر تکالیفش را انجام ندهد یا پرخاشگری کند می‌تواند نظر و توجه مادر، پدر و اطرافیان را به خود جلب کند. در این زمان والدین باید یک فرصت و زمان با کیفیتی را برای کودک در نظر بگیرند. کنار کودک بنشینند و با او بازی کنند. اگر والدین در کنار کودکی که دچار عدم تمرکز و توجه است بنشینند، به او نگاه و توجه کنند، تمرکز کودک بالاتر می‌رود.
من آدمی هستم که هیچی نمی‌فهمم!
حقیری سرزنش کودک را یکی دیگر از دلایل نداشتن تمرکز در کودکان می‌داند و میگوید: یکی دیگر از مسائلی که باعث از بین رفتن توجه و تمرکز کودک میشود، سرزنش و مقایسه او با دیگران است. برخی از والدین مدام به فرزندشان می‌گویند: «تو هیچی نمی‌فهمی، اصلاً حواس نداری، هیچی یادنمیگری، تو هیچی نمیشی و...» زمانی که والدین مدام این جملات را به کودک گوشزد می‌کنند، بچه دچار خوددرماندگی میشود. کودک باور می‌کند که «من آدمی هستم که هیچی نمی‌فهمم، هوش خوبی ندارم و... پس من به جایی نمی‌رسم. چرا باید الکی تلاش کنم؟» در واقع کودک با سرزنش و مقایسه شدن، باور و انگیزه خود را نسبت به خودش از دست می‌دهد.
رژیم غذایی نامناسب، تمرکز کودک را کم می‌کند
این روان‌شناس درباره تأثیر رژیم غذایی نامناسب در میزان توجه و تمرکز کودکان میگوید: یکی دیگر از عوامل این اختلال رژیم غذایی نامناسب است. در ایام مدارس کودکان از مواد غذایی دارای شکر و چربی فراوان زیاد استفاده می‌کنند و مواد مغذی در برنامه غذایی‌شان کم دارند. با تغذیه نامناسب مغز کودک سوخت وساز لازم را برای داشتن توجه و تمرکز ندارد. کودکانی که از غذاهای چرب و شیرین بیشتر از غذاهای سالم استفاده می‌کنند معمولاً بی حوصله و کم‌توجه هستند.
همچنین خواب ناکافی هم موجب پایین آمدن سطح تمرکز کودک میشود. مادر ساعت ۱۲ شب کودک را به زور می‌خواباند و ساعت هفت صبح او را بیدار می‌کند تا به مدرسه برود. تا خواب کافی وجود نداشته باشد مطمئناً کودک نمی‌تواند تمرکز کند.
دعوای والدین؛ قاتل توجه و تمرکز کودک
حقیری دعوا و مشاجره والدین را دلیلی مهم در کاهش توجه و تمرکز در کودکان می‌داند و تأکید می‌کند: در هر خانه‌ای یک سری مشکلات شخصی وجود دارد. مشاجره والدین، استرس‌هایی که در محیط اطراف کودک وجود دارد و... همگی روی کودک تأثیر می‌گذارد و توجه و تمرکز کودک را پایین می‌آورد. زمانی که والدین و در حضور کودک با یکدیگر بحث و دعوا می‌کنند، کودک در مدرسه به جای توجه به درس مدام درحال نشخوار فکری است که چرا پدر و مادرش با یکدیگر دعوا می‌کنند؟
او فقط یک کودک است، استعدادهای او را حیف نکنید
وی بی‌توجهی به استعداد کودک توسط والدین را یکی از اساسی‌ترین دلایل عدم توجه کودک تلقی می‌کند و توضیح می‌دهد: برخی از والدین توقع انجام کارهایی را از کودک دارند که بچه اصلاً استعدا یا توانایی انجام آن کار را ندارد. وقتی بچه به کاری علاقه نداشته باشد نمی‌تواند روی آن تمرکز کند. والدین باید درباره علایق کودکشان با آنها صحبت کنند. باید از آنها بپرسند که چه کاری را دوست دارند و چه کاری را دوست ندارند.
اگر خود کودک نمی‌داند که به چه فعالیتی علاقه دارد یا والدین تا الآن نتوانستند استعداد او را کشف کنند، می‌توانند از روان‌شناس کمک بگیرند. تست‌های استعداد سنجی بسیار خوبی وجود دارد که می‌تواند در این زمینه به کودک و والد کمک کند. والدین با این تست‌ها می‌توانند متوجه شوند که کودکشان به چه چیزی رغبت دارد. با متوجه شدن علاقه‌مندی‌های کودک، والدین می‌توانند روی همان سرمایه‌گذاری کنند. والدین با مشغول کردن کودک به کارهایی که در آن هیچ استعدادی ندارد، سرمایه، انرژی و استعداد کودک را از بین می‌برند و آن حیف می‌کنند.
چگونه توجه و تمرکز را در کودک تقویت کنیم؟
حقیری آموزش برنامه‌ریزی کردنم به کودک را یکی از روش‌های مؤثر در تقویت تمرکز کودکان می‌داند و میگوید: برنامه ریزی کردن یکی از کارهایی است توجه و تمرکز را در کودکان تقویت می‌کند. برخی از مادران تازه ساعت ۱۱ شب بچه را سر درس و مشق می‌آورند تا تکالیفش را انجام دهد. طبیعتاً یک کودک ساعت ۱۱-۱۰ شب تمرکز کافی برای انجام تکالیفش را ندارد. یا برخی از پدر‌ومادرها توقع دارند بچه وسط مهمانی که همه دور هم جمع هستند بشیند و تکالیفش را انجام دهد. مطمئناً بچه در مهمانی حواسش به ۱۰ جای دیگر غیر از درس است.
سازماندهی و برنامه ریزی یکی از مؤثرترین روش‌هایی است که می‌توان مشکل عدم توجه را در کودک حل کرد. به عنوان مثال مادر باید یک مدت زمانی را مشخص کند و به کودک بگوید: «باید از این ساعت تا این ساعت تکالیف ریاضیت رو انجام بدی. بعدش میتونی نیم ساعت توپ بازی کنی...»
والدین حتی برای بازی کردن کودک هم باید ساعت مشخص کرده و برای آن برنامه ریزی کنند. درواقع پدر و مادر با مشخص کردن زمان بازی، تمرکز کردن روی یک کار را به فرزندشان آموزش دهند. ممکن است یک بچه هنوز ساعت را یاد نگرفته باشد. در این شرایط والدین می‌توانند به کودک بگویند: «هروقت عقربه کوچیکه یا بزرگه ساعت از این عدد به آن عدد رسید تو باید درس بخونی یا بازی کنی...» اینکار به فعالیت کودک نظم می‌دهد.
بعضی از بچه‌ها دو دقیقه درس می‌خوانند اما پنج دقیقه بازی می‌کند و تا ساعت ۱۲ شب دفتر و کتاب وسط اتاق است. والدین باید برنامه‌ریزی کردن را در مقطع کلاس اول و دوم دبستان به فرزندشان یاد بدهند. والدین باید به کودک آموزش بدهند که کودک باید مدت زمانی را روی یک کار تمرکز کند. اگر کودک در این سن برنامه‌ریزی را یادبگیرد، شخصیتش به همین روال شکل می‌گیرد و به سبک زندگی‌اش بدل میشود.
قبل از دعوا کردن، کودک را زیر نظر بگیرید
وی درباره عوامل درونی اختلال «عدم تمرکز و توجه» توضیح می‌دهد: تمام این مواردی که گفته شد مشکلاتی است که در محیط کودک وجود دارد و به او اجازه نمی‌دهد آنطور که باید تمرکز داشته باشد. این دسته از عدم توجه و تمرکز در اکثر کودکان وجود دارد. اما برخی از کودکان به دلیل مشکلات یادگیری، IQ پایین، بیش فعالی، نارسا خوانی و... دچار مشکل عدم توجه و تمرکز می‌شوند. اینها اختلالات دسته‌ای از مشکلات عصبی- رشدی هستند و باید توسط متخصص بررسی شوند.
والدین باید قبل از اینکه کودک را به دلیل حواس‌پرتی یا عدم تمرکز دعوا و تنبیه کنند، بررسی کنند و ببیند آیا کودکشان بیش‌فعالی دارد یا خیر؟ آیا علائمی از این اختلالات در کودک مشاهده می‌کنند؟ اکثر کودکانی که بیش‌فعال هستند دچار عدم توجه و تمرکز هستند. یکی از مهمترین علائم بیش‌فعالی، عدم توجه و تمرکز است. برای تشخیص عدم توجه و تمرکز و بیش فعالی تست‌های روان‌شناسی متنوعی وجود دارد.
چگونه می‌توان مشکل «عدم توجه و تمرکز» را در کودکان درمان کرد؟
این روان‌شناس کودک و نوجوانان درباره روش‌های درمان عدم توجه و تمرکز در کودکان بیان میگوید: زمانی که علت ایجاد عدم توجه و تمرکز در کودک مشخص باشد، می‌توان راه‌حل آن را پیدا کرد. به عنوان مثال اگر عدم توجه و تمرکز کودک به دلیل واگذاری وظایف بزرگ به کودک است، می‌توان آن وظایف را به کارهای کوچک‌تر و به چیزهایی که متناسب با سن و شرایط کودک باشد تقسیم کرد. یا اگر گودک تغذیه مناسب ندارد والدین می‌توانند با تغییر رژیم غذایی کودک مشکل عدم توجه کودک را حل کنند. و...
همچنین یکی دیگر از کارهایی که والدین می‌توانند انجام دهند این است که به یک‌باره همه کارها را به دوش کودک نیندازند. به عنوان مثال اگر باید کودک در یک روز برای سه درس تکالیف انجام دهد، همه تکالیف را یک دفعه به بچه ندهند. به او باید بگویند: «اول تکالیف ریاضی‌ات را انجام بده یکم استراحت کن و بعد تکالیف درس علوم رو بنویس و...» اینگونه ذهن کودک درگیر چند مسئله نمی‌شود و تمرکز او فقط برای یک درس جذب میشود.
یا در آخر هفته‌ها وقتی کودک روز چهارشنبه از مدرسه می‌آید باید بعد از کمی استراحت تکالیفش را همان روز چهارشنبه انجام دهد. نه اینکه مادر تا آخر روز جمعه هی به کودک بگوید: «مشقاتو نوشتی؟، تمریناتو انجام دادی؟، برای امتحانت درس خوندی؟ و...» تمام این جملات مدام به کودک استرس می‌دهد و کودک دچار اختلال عدم توجه و تمرکز میشود.
تکرار و تمرین بیش از حد، تمرکز کودک را کم می‌کند
وی ادامه می‌دهد: یکی از کارهایی که باعث ایجاد استرس و عدم توجه در کودک میشود تمرین و تکرارهای زیاد است. کودک تکالیف مدرسه‌اش را انجام می‌دهد و تازه بعد از آن باید کلی تمرین‌های کتاب کمک درسی را حل کند. اما کودک دیگر انگیزه کافی برای انجام آن ندارد. چون کتاب‌های کمک درسی نکته جدیدی به کودک یاد نمی‌دهد بلکه فقط درس‌های مدرسه را تکرار می‌کند. اینکه ذهن بچه را خیلی درگیر کنیم و هم زمان چندتا تکلیف را به او بدهیم می‌تواند کودک را دچار اختلال کند و نتیجه منفی داشته باشد.
برقراری ارتباط چشمی با کودک، معجزه درمان بیش فعالی و عدم تمرکز
حقیری برقراری ارتباط چشمی با کودک کم توجه یا بیش فعال را راهی مؤثر در تقویت تمرکز در او معرفی می‌کند و میگوید: بهتر است والدین وسایل یا شرایطی که باعث حواس‌پرتی کودک میشود را از اطراف او دور کنند. یا اگر در مدرسه و سرکلاس درس چیزی باعث حواس‌پرتی کودک میشود، والدین از مسؤولان مدرسه خواهش کنند که آن وسیله، شخص و... را از کودک دور کنند. یا از معلم بخواهند که فرزندشان را در میز جلو بنشاند و با او ارتباط چشمی برقرار کند. برقراری ارتباط چشمی توجه و تمرکز بسیار بالا می‌برد.
همچنین یکی از کارهایی که در از بین بردن اختلال عدم توجه و تمرکز کارایی دارد این است که خلاقیت کودک را بالا ببریم. خلاقیت و کارکردن باعث میشود که تا حدودی کودک صبوری را یاد بگیرد. بازی‌های لگوسازی، خانه‌سازی و... تمرکز را در کودک بالا می‌برد.
