اولین گریه کودک پس از به دنیا آمدن خوش آهنگ‌ترین آوایی است که هر پدر و مادری آرزوی شنیدنش را دارد. گریه‌ای دراماتیک که هم زمان، شادی و غم را به تصویر می‌کشد. کودک از آنکه به دنیا آمده گریه می‌کند و مادر از گریه کودکش اشک شوق می‌ریزد. اما این رویا برای همه به واقعیت بدل نمی‌شود. هستند کودکانی که کسی از شنیدن صدای اولین گریه شان اشک نمی‌ریزد هستند مادرانی که شب‌ها با رویای بازی و شیطنت‌های فرزند نداشته‌شان می‌خوابند و صبح ها با حسرت آن بیدار می‌شوند. مادرانی که حاضرند تمام زندگیشان را بدهند اما برای یکبار لذت مامان خطاب شدن را تجربه کنند. کودکانی که شاید تنها آرزویشان «آغوش» پدر و مادر است. بسیاری از این والدین اقدام به پذیرش فرزندخوانده می‌کنند تا از این طریق به رویای مامان بابا شدن جامه عمل بپوشانند.
امروزه در کشورمان بسیاری از کوکان ایرانی به دلیل فقر و یا نداشتن والدین مؤثر در بدو تولد در بیمارستان رها و یا توسط اورژانس اجتماعی به بهزیستی معرفی می‌شوند. همچنین بسیاری از زوج‌های ایرانی به دلایل مختلفی مانند ناباوروی، سن بالا، عدم تمایل به باروری و... درخواست فرزندخواندگی و سرپرستی فرزند دارند. درباره شرایط و مراحل فرزند پذیری با «فاطمه محمدی سرشت» کارشناس و مسؤول دفتر کودکان و نوجوانان بهزیستی استان تهران به گفت‌وگو نشسته‌ایم که در ادامه مشروح آن را می‌خوانید.
چه افرادی می‌توانند فرزندخوانده بپذیرند؟
در بحث فرزندخواندگی ما سه گروه متقاضی داریم. گروه اول زوج‌هایی هستند که پنج سال از تاریخ ازدواجشان گذشته اما هنوز فرزندی ندارند. البته در بعضی موارد زوج‌هایی هستند که کمتر از پنج سال از عمر زندگی مشترکشان می‌گذرد اما بچه دار نمی‌شوند و پزشکی قانونی این موضوع را تأیید کرده است؛ در این صورت ما شرط پنج سال را در فرآیند فرزند پذیرشان لحاظ نمی‌کنیم اما دوام و ثبات زندگیشان را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
برخی از خانواده‌ها هم هستند که به دلایل ارادی تصمیم به فرزندآوری نداشته و می‌خواهند فرزندی را به سرپرستی بپذیرند. که در این شرایط در ابتدا باید انگیزه این زوج از بچه دار نشدن و تمایل به فرزند پذیری بررسی شود.
گروه دوم خانم‌های مجردی هستند که بالای ۳۵ سال سن دارند و ازدواج نکردند. البته به این دسته از افراد فرزندپذیر به دلیل مسئله محرمیت، فرزند پسر داده نمی‌شود. همچنین این خانم‌ها می توانند به صورت امین موقت فرزند را بپذیرند.
گروه سوم خانواده‌هایی هستند که خودشان فرزند زیستی دارند و فرزند دوم یا سوم می‌خواهند؛ که ما با رعایت یک سری از موازین سعی می‌کنیم به این خانواده‌ها هم فرزند معرفی کنیم.اما نکته قابل توجه این است که ارشدیت فرزند اول حفظ شود.
اولین گام در فرآیند فرزندخواندگی چیست؟
برای گرفتن فرزند چه مراحلی باید سپری شود؟
در ابتدا افراد باید برای فرزندخواندگی و پذیرش کودک به سایت ملی فرزندخواندگی مراجعه کرده و ثبت نام اولیه را انجام دهند که بلافاصله پس از ثبت‌نام یک کد درخواست برای خانواده ارسال می‌شود. سپس دو روز بعد از ثبت نام، کارشناسان بهزیستی با خانواده تماس گرفته و به آنها وقت مصاحبه می‌دهند که زن و شوهر باید باهم در جلسه مصاحبه حضور داشته باشند.
در صورت تأیید شدن، سه نامه مبنی بر انجام مراحل پزشکی قانونی، سوء پیشینه و مشاوره خانوادگی و دینی دریافت می‌کنند. پس از دیافت نامه‌ها خانواده‌ها می‌توانند به مشاورهای نزدیک به محل سکونتشان که در لیست سازمان بهزیستی قرار دارد مراجعه کرده و از مشاورها کمک بگیرند.
در این جلسات مشاوره چه مشخصاتی از افراد توسط کارشناسان بررسی می‌شود؟
مشخصه‌های فردی افراد مانند شغل، سن، میزان تحصیلات، میزان درآمد و ... بسیار اهمیت دارد. همچنین گزارش مددکاری و گزارش بازدید از منزل، تأییدیه سلامت روانی و جسمی اعضا خانواده توسط مشاوران و پزشکی قانونی و احراز هویت مهم است. البته برای همه این نکات تعریف خاصی وجود دارد و فرد باید یک وضعیت مطلوب و نسبتاً خوبی داشته باشد.
بازدید از منزل توسط کارشناسان متخصص
آیا از محل سکونت آنها هم بازدید می‌شود؟
بله. خانواده‌ها پس از ثبت نام در سایت یک کد پیگیری دریافت می‌کنند و سپس کارشناسان بهزیستی نزدیک به محل سکونتشان با آنها تماس می‌گیرند و با آنها ملاقات می‌کنند. نوع مالکیت منزل« مالک هستند یامستأجر»، وضعیت ساختمان و محل سکونت، ارزش ملک، در صورت مستأجر بودن مقدار پول پیش خانه، مدت زمان سکونت، متراژ منزل، تعداد اتاق خواب‌ها، چیدمان منزل، شرایط بهداشتی خانه، ایمنی خانه برای فرزند و... خانواده فرزند پذیر بسیار اهمیت دارد و توسط کارشناسان متخصص بررسی می‌شود.
حتی مدل قرار گرفتن و چیدمان وسایل منزل می‌تواند مدل رفتار و روابط زوجین را به ما نشان دهد. در واقع تک تک ابزارها و چیزهایی که در منزل متقاضی وجود دارد برای ما حائظ اهمیت است. کارشناسان ما برای بازدید از منزل آموزش دیده‌اند تخصصی در این زمینه کار می‌کنند.
پروسه فرزند پذیری چه مقدار طول می‌کشد؟
در حال حاضر پروسه فرزندپذیری خیلی طولانی نیست. به میزان پیگیری خانواده و شرایطی که دارند بستگی دارد. پس از آنکه خانواده در مصاحبه تأیید شد میزان زمانی که خود فرد برای پیشرفت پرونده اختصاص می‌دهد، زمان طی شدن پروسه فرزندپذیری را تعیین می‌کند. یک سری از کارشناسان ما وظیفه رسیدگی به سامانه و پیگیری پرونده فرزندپذیری خانواده‌ها را دارند. طبق تشخیص کارشناسان، ورود فرزند به منزل می‌تواند با توجه به میزان ارتباط خانواده و فرزندان سریع‌تر صورت گیرد. چه بسا در بعضی از موارد برای ارتباط بهتر و مؤثرتر بین خانواده و فرزند به جلسات مشاوره بیشتر نیاز باشد.
تقریباً پروسه معرفی فرزند به خانواده نزدیک به دو ماه زمان می‌برد. اما پس از معرفی شدن فرزند به خانواده یک زمان طولانی‌تری برای ارتباط خانواده با فرزند باید طی شود. در این مدت زمان سعی می‌کنیم فرصت شناخت فرزند از خانواده و خانوده از فرزند را مهیا کنیم تا با خیال راحت و اطمینان کامل فرزندمان وارد خانواده شود.
سن والدین در انتخاب فرزند اهمیت دارد
فرزند را شما معرفی می‌کنید یا والدین فرزندپذیر کودکشان را انتخاب می‌کنند؟
خانواده هیچ دخل و تصرفی در این قضیه ندارند. ما با توجه به شرایط خانواده فرزند را انتخاب و به خانواده معرفی می‌کنیم. یکی از کارهایی که ما در فرآیند انتخاب فرزند انجام می‌دهیم این است که شبیه ترین فرزند از نظر ظاهری به خانواده را به آنها معرفی می‌کنیم. البته سن متقضیان در تعیین سن فرزند حائز اهمیت است.
شرایط مالی خانواده فرزندپذیر چگونه باید باشد؟
ما در تمامی مراحل بازدید و مصاحبه‌هایی که انجام می‌دهیم درباره یک سری از مسائل مانند وضعیت مسکن، برنامه ریزی مالی خانواده برای فرزندخوانده، شرایط بیمه خانواده و بیمه عمری که برای فرزند در نظر گرفته‌اند، اموالی که خانواده قصد دارند به فرزندخوانده ببخشند یا وصیت کنند و ... را بررسی می‌کنیم. خانواده حتماً نباید وضعیت مالی خیلی خوبی داشته باشند اما باید یک درآمدی مانا و ثابت داشته باشند تا بتوانند از عهده نگهداری فرزند بربیایند.
چرا باید خانواده متقاضی بخشی از اموال خود را به نام فرزند خوانده کنند؟
خانواده باید اموالی به نام فرزندخوانده بزنند؟
از آنجایی که فرزندخوانده‌ها از ارث محروم هستند و پس از فوت والدین مالی به فرزندخوانده نمی‌رسد؛ برای ما مهم است که خانواده چه چیزی را برای فرزند در نظر گرفته‌اند. خانواده فرزندپذیر یا باید یک سوم از اموال خود را در قالب وصیت به شرط تملیک به فرزند بدهند یا اینکه اموال خود را در قالب عقد صلح عمرا به کودک بدهند یعنی هروقت که والدین فوت کنند اموالشان به کودک می‌رسد.
البته باید بگویم که خانواده هر تعداد کودکی را که به فرزندخواندگی بپذیرند این شرایط تغییر نکرده و باید یک سوم از اموال خود را به هر کودک بدهند. اگر خانواده‌ها بتوانند این شرایط را برای فرزندمان مهیا کنند ما برای تحویل کودک مشکلی نداریم.
البته تمام این این شرایط مالی برای به سرپرستی گرفتن کودک به شرط تملیک است. یعنی اگر خانواده مالک مالی باشند باید به صورت محضری وصیت کنند که یک سوم از اموالشان را به کودک بدهند اما اگر نداشته باشند این شرایط برایشان لحاظ نمی‌شود.
بهزیستی کسی را از داشتن فرزند محروم نمی‌کند
یعنی اگر کسی اموال نداشته باشد می‌تواند کودکی را به سرپرستی بگیرد؟
بله. ما هیچوقت خانواده‌ای را به خاطر اینکه شرایط مالی خوبی ندارند « مالک اموال نیستند» از داشتن فرزند محروم نمی‌کنیم. یک شرایط مالی متناسب در حدی که خانواده منبع درآمدی داشته باشد و بتواند امورات را بگذراند کافی است. اصلاً بهزیستی در این خصوص سخت گیری نمی‌کند.
توانایی والدین مهم است نه سن آنها!
والدین فرزندپذیر تا چه سنی می‌توانند برای گرفتن فرزند درخواست بدهند؟ آیا یک خانواده ۵۰ ساله می‌تواند بچه‌ای را به سرپرستی بگیرد؟
در خصوص این موضوع سن متقاضی در قانون به صراحت مشخص نشده است. اما چون تربیت فرزندان برای ما اهمیت زیادی دارد، متقاضیانی که در رنج سنی کمتر از ۵۰ سال هستند برای ما اولیت دارند. اما این موضوع به معنای ندادن فرزند به خانواده‌های بالای ۵۰ سال نیست. چون ما با توجه به سن افراد، توانایی عملی‌شان و شرایط زندگی که دارند به آنها فرزند واگذار می‌کنیم.
در اصل توانایی والدین برایمان اهمیت دارد. اینکه بتوانند از پس کارهایشان برآیند نه اینکه دنبال یه کسی باشند تا بیاید و کارهای آنهارا انجام دهد. اینکه فرزندمان در چه خانواده‌ای می‌خواهد وارد شود برای ما مهم است. خانواده از همه نظر باید مورد بررسی قرار گیرد تا ما از آرامش فرزند اطمینان داشته باشیم.
به عنوان مثال ممکن است یک فرد ۵۳ ساله درخواست فرزند پذیری بدهد و از توانایی جسمانی بالایی برخوردار باشد و بتواند به خوبی از فرزند نگهداری کند. بنابراین بالا یا پایین بودن سن افراد معیار مناسبی برای سنجش صلاحیت افراد برای پذیرش فرزند نیست و ما با توجه به رده سنی فرزندان به آنها فرزند معرفی می‌کنیم.
کودکان از داشتن خانواده ذوق می‌کنند
بچههای ساکن در بهزیستی زمانی که به یک خانواده سپرده می‌شوند، چه واکنشی نشان می‌دهند؟
پذیرش زندگی با یک خانواده جدید توسط کودکان مستلزم مشاوره است. فرزندانی که در شیرخوارگاه نگهداری می‌شوند حدوداً صفر تا سه سال هستند و واکنش این کودکان با واکنش فرزندان بزرگتر متفاوت است. بچههای بزرگتر از اطرافشان و از خانواده‌ای که مسئولیت آنها را قرار است بپذیرد درک بیشتری دارند. در این مرحله خانواده و فرزند باید باهم ارزیابی شده و مشاور تأیید کند که کودک با این خانواده می‌تواند زندگی کند. همچنین در طی مشاوره‌ها مشاور تشخیص می‌دهد که آیا این خانواده با کودک مورد نظر و کودک مورد نظر با خانواده می‌تواند ارتباط برقرار کند و دلبسته آنها شود یا نه. باید در این مرحله خانواده تصمیم بگیرد که آیا می‌توانند با کودکی که بهشان معرفی شده زندگی کنند یا نه.
اما ممکن است کودک تا چند دیدار اول واکنش خاصی نسبت به خانواده نداشته باشد. چون کودک درک زیادی از آنها ندارد. میزان ارتباط گیری کودک با خانواده بستگی به مقدار وقت و توجهی که خانواده برای او می‌گذارند دارد و تبهر خانواده در این ارتباط گیری بسیار مهم است.
در نهایت زمانی که فرزند وارد خانواده شده و از محیط جمعی خارج می‌شود باتوجه به اینکه در این مدت زمان با خانواده هم ارتباط گرفته و احساس می‌کند که وارد خانواده خودش می‌شود؛ کودک خوشحال است.
حتی ممکن است که کودک در چند جلسه اول دیدار از اینکه قرار است چه اتفاقاتی برایش بی‌افتد مضطرب باشد اما بعداز چند جلسه رفت‌و آمد و ارتباط گیری مؤثر متوجه می‌شود که قرار است کانون گرم خانواده را مانند سایر کودکان تجربه کند و از این امر هیجان زده و مشتاق می‌شود.
ما باید بهترین سرنوشت را برای کودکانمان رقم بزنیم
خودتان به بچه‌هایی که در شیرخوارگاه نگهداری می‌کنید چه حسی دارید؟
یک مقدار ممکن است باور این موضوع برای بقیه سخت باشد اما واقعیت این است که بچه‌هایی که در شیرخوارگاه و مراکز بهزیستی هستند واقعاً مثل بچههای خودمتن دوستشان داریم. چون ما نسبت به این بچه‌ها احساس مالکیت داریم و احساس می‌کنیم این بچه برای ما است و باید بهترین سرنوشت را برای او رقم بزنیم.
زمانی که خانواده متقاضی به ما مراجعه می‌کند و ما بعد از بررسی‌ها متوجه استانداردها در خانواده می‌شویم خدارو شکر می‌کنیم که بچه‌مان را به یک خانواده خوب و شایسته بسپاریم. اینها همه نشان‌دهنده حسی است که ما به فرزندان داریم. ما از سپردن کودکانمان به یک خانواده شایسته واقعاً خوشحال می‌شویم.
آیا افرادی که از نظر سنی و جسمی توانایی پذیرفتن فرزند و پرورش آنها را ندارند می‌توانند از این کودکان حمایت کنند؟
بله. بسیاری از افراد هستند که دوست دارند که سرپرستی این کودکان را به عهده بگیرند اما به دلایل مختلفی مانند سن بالا یا ناتوانی‌های جسمی و مشغله‌های کاری توانایی انجام این کار را ندارند. اصولاً این اشخاص به مراکز زیر مجموعه بهزیستی مانند شیرخوارگاه‌ها مراجعه می‌کنند و با کمک مسئولین این مراکز از یک یا چند کودک حمایت مالی برای کمک هزینه‌ها درمان، تحصیل و یا پس انداز آینده‌شان می‌کنند.
این کمک‌های مالی برای پس انداز کودکان به حساب دولت یا بهزیستی واریز می‌شود؟
خیر. هرکدام از کودکان بهزیستی به نام خودشان حساب پس‌انداز دارند اما تا ۱۸ سالگی حق برداشت از این حساب مقدور نیست تا زمانی که کودک به سن قانونی برسد و بتواند از این حساب پول برداشت کند.
نوزادانی که در بیمارستان رها می‌شوند!
در چه صورتی کودکان به بهزیستی و شیرخوارگاه سپرده می‌شوند؟
عوامل زیادی وجود دارد. اصولاً کودکانی که به بهزیستی منتقل می‌شوند بعد از به دنیا آمدن در بیمارستان رها شده‌اند، یا ممکن است فرزندی در یک محیط آسیب زا قرار گرفته باشد و پس از شناسایی به بهزیستی منتقل شود، همچنین ممکن است کودکی در خیابان رها شده باشد و... کودکان با توجه به شرایط زندگی که دارند ارزیابی و به بهزیستی منتقل می‌شوند. وجود سرپرست غیر مؤثر یا عدم حضور سرپرست می‌تواند برای کودک خطر زا باشد و ما با توجه به این مسئله فرزندان را در سازمان بهزیستی پذیرش می‌کنیم.
بازپیوند فرزند به خانواده زیستی خود، اولویت سازمان بهزیستی است
این کودکان را چگونه شناسایی می‌کنید؟
عموماً این کودکان از طریق اورژانس اجتماعی یا از طریق بیمارستان، کلانتری و... با دستور قضائی وارد شیرخوارگاه و یا مراکز دیگری که زیر مجموعه سازمان بهزیستی هستند می‌شوند.
که در ابتدا شرایط زیستی و زندگی این کودکان توسط مددکاران بهزیستی بررسی خواهد شد. همچنین در این مرحله مددکاران به آدرسی که از محل زندگی این کودکان پیدا می‌کنند می‌روند و از آنجا بازدید و با خانواده آنها صحبت می‌کنند. اگر کودک شرایط برگشت به خانواده زیستی خود را داشته باشد اولویت اصلی ما بازپیوند فرزندان به خانواده اصلی و زیستی‌شان است. اگر فرزند شرایط بازپیوند به خانواده اصلی‌اش را نداشته باشد، برایشان به دنبال خانواده جایگزین می‌گردیم. که در این صورت اولویت اول ما خانواده خویشاوند است و اولویت آخر ما خانواده غیر خویشاوند.
زمانی که خانواده شرایط نگهداری از کودک را ندارند چگونه کودک به خانواده بازپیوند می‌شود؟
اینکه کودک به خانواده زیستی خود بازگردد اهمیت بسیار زیادی برای ما دارد. به همین علت اگر ما ببینیم که خانواده زیستی کودک علاقه به نگهداری از فرزند را دارد اما شرایط مالی نگهداری از کودک برایش مهیا نیست سعی می‌کنیم از آنها حمایت کنیم. اگر خانواده «پدر یا مادر» اعتیاد داشته باشند سعی می‌کنیم از آنها حمایت کنیم وآنها را به کمپ‌های ترک اعتیاد می‌فرستیم تا ترک کنند. همچنین بسیاری از خیرین هستند که در این مسیر ما را حمایت می‌کنند و ما سعی می‌کنیم تا خانواده را بازتوان کنیم تا بتوانند از فرزندشان نگهداری کنند.
