قزل آلای خال قرمز از مهمترین شاخص های زیستی یک منطقه دارای آب و هوای خوب و وجود آن نشانگر سلامتی هر رودخانه ای است زیرا که این گونه نسبت به تغییرات دما، مواد غذایی و آلودگی آب بسیار حساس می باشد.
این نوع ماهی در رودخانه لیقوان تبریز و سه رودخانه صوفی چای، مردق جای و قرانقو چای مراغه زندگی می کند که در زمان کنونی به دلیل بروز سیل های متعدد در اثر تخریب پوشش گیاهی و فرسایش خاک، صید غیرمجاز و بی رویه و برخی آلودگی های زیست محیطی، زیستگاه آن به خطر افتاده است.
پرمخاطره ترین محل زندگی ماهی قزل آلای خال قرمز در آذربایجان شرقی، رودخانه صوفی چای در دامنه های جنوبی ارتفاعات سر به فلک کشیده سهند است که بروز سیل های بنیان کن در اوایل دهه 1370، نسل آن را به کلی در این رودخانه منقرض کرد.
برای احیای این گونه ماهی در رودخانه صوفی چای مراغه، اداره کل حفاظت از محیط زیست آذربایجان شرقی درسال 1375 تعدادی از ماهیان رودخانه مردق چای در بالادست روستای
'کرده ده' را صید و در دو مرحله در این رودخانه و در بالادست سد علویان رها کرد تا گامی برای احیای ماهی قزل آلا بردارد.
ارتقای بخشی از حوضه آبخیز صوفی چای به منطقه حفاظت شده، دومین گام برای احیای گونه ماهی قزل آلا در این رودخانه بود.
بروز این وضعیت سبب شد رودخانه صوفی چای مراغه به دلیل اهمیت اکولوژیکی از جمله وجود گونه ماهی قزل آلای خال قرمز طی مصوبه شماره 356 شورای عالی محیط زیست در دی سال 1390 از وضعیت شکار ممنوع به منطقه حفاظت شده ارتقا یابد.
منطقه حفاظت شده صوفی چای با وسعت 13 هزار و 97 هکتار در دامنه ارتفاعات سهند و در بالادست شهر مراغه با فاصله 20 کیلومتری قرار دارد که به محدوده منطقه حفاظت شده سهند متصل می شود.
رودخانه صوفی چای به علت وجود چشمه های دایمی در ارتفاعات و آبراهه ها با دبی نسبتا زیاد از ظرفیت بسیار بالایی برای تخم ریزی و زمستان گذرانی ماهی قزل آلای خال قرمز برخوردار بود به طوری که دبی اوج حوضه 104 متر مکعب در ثانیه است و وجود سد علویان در پایین دست آن به قابلیت زیستی آن می افزاید.
**وجود ماهی قزل آلا در هر رودخانه و دریاچه نشانگر سلامت آب آن برای شرب است
سرپرست اداره پایش و نظارت برحیات وحش اداره کل حفاظت محیط زیست آذربایجان شرقی به خبرنگار ایرنا گفت: ماهی قزل آلای خال قرمز تنها عضو خانواده آزاد ماهیانی است که در آب های شیرین زندگی می کند و از این جهت این گونه در کلاس 1 بلوک تقسیم بندی لیمنولوژیک (علم مطالعه آبهایی غیر از آب دریاها) است.
محمدرضا مسعود، افزود: این ماهی در آب های پراکسیژن، غیرآلوده و شفاف زندگی می کند و از مهمترین شاخص های بیولوژیک در مطالعات رودخانه ها است.
وی اظهار کرد: این ماهی به علت حساسیت زیاد به آلودگی، کدورت و سایر عوامل به شدت آسیب پذیر است و به عنوان یک شاخص بیولوژیک بسیار مهم در مخازن و منابع آب شرب بزرگ نگهداری می شود.
مسعود ادامه داد: این گونه ماهی در صورت بروز هر گونه آلودگی که باعث ایجاد خطر برای مصرف کنندگان باشد، می میرد و با مرگ آن بلافاصله مسئولان متوجه تغییرات می شوند و قبل از اعلام نتایج آزمایشگاهی کارهای مدیریتی خود را آغاز می کنند.
سرپرست اداره پایش ونظارت برحیات وحش اداه کل حفاظت ازمحیط زیست آذربایجان شرقی گفت: این ماهی در ارتفاع دو هزار تا 2700 متری از سطح دریا، زندگی و زاد و ولد می کند.
مسعود، افزود: ماهیان قزل آلای خال قرمز در طول فصول مختلف سال در ارتفاعات مختلف زندگی می کنند و با تغییرات فصلی از ارتفاعی به ارتفاع دیگر مهاجرت می کنند.
وی اظهار داشت: بهترین درجه حرارت برای رشد این گونه ماهی 14 تا 15 درجه بالای صفر است که با سرد شدن درجه حرارت آب با فرا رسیدن پاییز، گروه های مختلف این ماهی به سمت سرچشمه رودخانه ها مهاجرت می کنند.
سرپرست اداره پایش و نظارت بر حیات وحش اداه کل حفاظت از محیط زیست آذربایجان شرقی یادآوری کرد: در درجه حرارت کمتر از هفت درجه بالای صفر، غدد جنسی این ماهی فعال می شود و در اواخر پاییز خود را به حوضچه های واقع در سرچشمه می رسانده، به طوری که اوایل زمستان زادآوری این ماهی شروع می شود.
مسعود، افزود: این گونه ماهی برخلاف هم خانواده خود (آزاد ماهی های اقیانوس آرام )که بعد از تخم گذاری و باروری مولدین، می میرند، در حوضچه ها اقامت کرده و با گرم شدن هوا برای تغذیه دوباره به ارتفاعات پایین دست باز می گردند.
**بروز سیل ها، آلودگی و صید غیرمجاز بزرگترین تهدید ماهی قزل آلای خال قرمز
مستندات علمی مقاله 'مطالعه تنوع و غنای گونه ای ماهیان رودخانه های حوضه شرق دریاچه ارومیه' نوشته حمید قاسمی و محمود رامین که در مجله علمی شیلات ایران منتشر شده است، نشان می دهد که ماهی قزل آلای خال قرمز در آب های زلال و فاقد آلودگی با جریان نسبتا زیاد و اکسیژن کافی زندگی می کند.
بر پایه این مقاله، زیستگاه این گونه در حوضه شرق دریاچه ارومیه بوده است و منطقه پراکنش آن به علت ورود فاضلاب های کشاورزی و روستایی، استفاده بی رویه از آب رودخانه و دسترسی سهل و آسان اهالی به مناطق بالادست، محدود شده است.
سرپرست اداره پایش و نظارت بر حیات وحش اداره کل حفاظت از محیط زیست آذربایجان شرقی می گوید: این نوع ماهی از حساس ترین ماهیان جهان است که به تغییرات اکسیژن، دما، وقوع آلودگی و بالا رفتن ذرات معلق در آب که در اثر وقوع سیل به وجود می آید، حساس است.
محمدرضا مسعود، افزود: صیدهای غیرمجاز، که معمولا با منحرف کردن آب از مسیر اصلی و یا استفاده از سموم گیاهی و ژنراتور تولید برق در رودخانه ها انجام می شود، از دیگر عوامل انقراض این گونه ماهی است.
وی یادآوری کرد: مهمترین تهدیدی که این ماهی را در رودخانه صوفی چای مراغه به قهقرا برده، وقوع سیل های مهیب ناشی از تخریب پوشش گیاهی منطقه به دلیل چرای بی رویه دام ها در مراتع ییلاقی سهند و رها شدن گونه پرورشی قزل آلای رنگین کمان در زیستگاه های رودخانه ای است که اختلاط ژنتیکی باعث انقراض این گونه ماهی بومی و با ارزش شده است.
سرپرست اداره پایش و نظارت بر حیات وحش اداره کل حفاظت از محیط زیست آذربایجان شرقی گفت: با توجه به اعلام سازمان آبخیزداری آذربایجان شرقی، وقوع سیل نسبت به دهه 1330 در این استان 250 برابر افزایش یافته که در برخی از مواقع نسل این ماهی ها را تا آستانه انقراض نیز پیش برده است.
مسعود، ادامه داد: در سال 1370 در اثر وقوع سیل بنیان کن در رودخانه صوفی چای نسل ماهی قزل آلای خال قرمز در این رودخانه به طور کامل منقرض شد و این سازمان در سال 1375 تعدادی از ماهیان رودخانه مردق چای در بالادست روستای 'کرد ده' را صید و در دو مرحله در رودخانه صوفی چای در بالا دست سد علویان رها سازی کرد.
وی یادآور شد: در زمان کنونی در هر سه رودخانه یاد شده در مراغه، این گونه ماهی وجود دارد، ولی با توجه به سیل خیزی این حوزه ها که سالانه در هر کدام بیش از 10 بار اتفاق می افتد، امیدی برای آینده این ماهی نمی توان تصور کرد مگر اینکه تمهیداتی برای حفاظت از مراتع بالادست و محل های تخم ریزی آن انجام شود.
رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری مراغه نیز گفت: این اداره در راستای حفاظت از پوشش گیاهی منطقه اقدام به کنترل چرای دام در اکثر مراتع این شهرستان کرده که مراتع بالادست سد علویان از جمله این مراتع است.
علی مکرمی وند افزود: در این راستا هم اکنون طرح های آبخیزداری به منظور جلوگیری از فرسایش خاک در روستاهای اسفستانج، هریس، سونکش و یای شهری این شهرستان در حال اجراست.
وی اظهار کرد: تمامی روستاهای بالادست سد علویان و حاشیه رودحانه صوفی چای مطالعه شده و در صورت تخصیص اعتبار مورد نیاز می توان آن ها را اجرا کرد.
مدیر جهاد کشاورزی مراغه نیز گفت: سه رودخانه صوفی چای، مردق چای و قرانقو چای مراغه به دلیل سرچشمه گرفتن از کوه سهند از محل های مناسب برای تخم ریزی و تکثیر ماهی قرل آلای خال قرمز است.
محمد نریمانی، افزود: این گونه هم اکنون به علت صید بی رویه در حال انقراض و این مدیریت به منظور احیای ماهی قزل آلا در رودخانه صوفی چای، آماده همکاری با دستگاه های ذیربط است.
وی یادآور شد: هم اکنون جهاد کشاورزی اقدام به تکثیر ماهی قزل آلای رنگین کمان کرده است، به طوری که در سال جاری در 86 مزرعه و استخر چند منظوره پرورش ماهی این شهرستان حدود 118 تن انواع ماهی ها تولید و روانه بازار مصرف شده است.
** قزل آلای خال قرمز، ظرفیت بی بدیل گردشگری ورزشی
سرپرست اداره پایش و نظارت بر حیات وحش اداره کل حفاظت از محیط زیست آذربایجان شرقی می گوید: قزل آلای خال قرمز از جذاب ترین ماهی ها برای ماهیگیران ورزشی به دلیل مبارزه طلبی و تلاش برای رهایی از قلاب و رقیبی بی نظیر برای جلب تمامی علاقه مندان از مناطق مختلف کشور به رودخانه های محل زندگی خود است.
مسعود، با اشاره به قابلیت های سد علویان از نظر جذب گردشگری و طبیعت گردی برای مراغه، افزود: برای تکثیر مصنوعی این ماهی با همکاری اداره کل شیلات، محیط زیست و شهرداری مراغه و رها سازی آن در سد علویان می توان از حضور آن به عنوان یک شاخص گردشگری برای جذب گردشگران به مراغه بهره برد.
وی اظهار کرد: هم اکنون این طرح در اداره کل حفاظت از محیط زیست آماده است و در صورت اعلام همکاری مدیریت شهری مراغه می توان با احداث کارگاه تکثیر این گونه از انقراض آن جلوگیری کرد.
شهردار مراغه نیز گفت: رودخانه صوفی چای از ویژگی های طبیعی و گردشگری برخوردار است و وجود گونه قزل آلای خال قرمز در این رودخانه علاوه بر احیای ویژگی های زیست محیطی آن ، می تواند به یک پتانسیل گردشگی تبدیل شود و شاخص های توریسم پذیری آن را اضافه کند.
نادر ابراهیمی اظهار کرد: توسعه گردشگری از اهم فعالیت های مدیریت شهری مراغه است که اگر نیاز به تکثیر مصنوعی این گونه در صوفی چای با همکاری شهرداری باشد، این مدیریت آماده اجرای طرح مشترک بین محیط زیست، امور آب منطقه ای و شهرداری است.
ابراهیمی، ادامه داد: مراغه با توجه به داشتن کالبد فضای سبز و امکانات زیرساختی آبی و طبیعی و سد، قابلیت بالایی در توریسم طبیعی و گردشگری برخوردار است.
وی گفت: هم اکنون مدیریت شهری با اولویت گردشگری، دو هدف ایجاد زیرساخت های گردشگری محور شمال شامل منطقه هریس و یای شهری (بالادست سد علویان و رودخانه صوفی چای) را دنبال می کند.
**قزل آلا محبوب ترین ماهی آب های سرد
کارشناس مسئول گروه بهبود تغذیه معاونت بهداشتی دانشکده علوم پزشکی مراغه نیز گفت: ماهی قزل آلا لذیذترین و محبوب ترین ماهی اّب های سرد است که هم اکنون گونه پرورشی آن بنام قزل آلای رنگین کمان در بازار عرضه می شود.
سعیده اسکندی، افزود: ماهی از مهمترین منابع پروتئین حیوانی است که اسیدهای آمینه ضروری آن برابر با گوشت های قرمز بدون چربی است.
وی اظهار کرد: ماهی علاوه بر پروتئین شامل مقادیر با ارزشی از انواع مختلف ویتامین A ،D ،K ،E و B و مواد معدنی شامل فسفر، آهن، منیزیم، سلنیم، روی، فلوئور، پتاسیم و گوگرد است.
گزارش از: حسن حسین زاده
