علی دایلاری: شهرستان اهر یکی از پنج شهر پرجمعیت استان آذربایجان شرقی و مرکز منطقه ارسباران قلمداد می‌شود، اهر در ۹۷ کیلومتری تبریز و ۷۶۵ کیلومتری شمال غربی تهران واقع‌شده است، شهرستان اهر در مرکز منطقه سرسبز و خوش آب‌وهوای ارسباران و در فضایی به وسعت ۱۵ کیلومترمربع گسترده شده است که این شهر تا دهه‌های پیش بیشتر نام ارسباران و در قرن سوم نامی با عنوان «میمند» داشت.
از دیگر ویژگی‌های تاریخی شهرستان اهر می‌توان به پایتخت بودنش اشاره کرد، اهر در اواخر قرن دوازدهم و اوایل قرن سیزدهم پایتخت حکمرانان سلسله پیشتکین بود که تاکنون بخش عمده ای از تاریخچه این شهر به دلایلی ناگفته باقی‌مانده است.
در این حالی است که در زمان حکومت پهلوی اهر همگام با کرج به شهرستان ارتقاء یافتن ولی متأسفانه با پیشرفت و توسعه‌هایی که کرج اکنون با استان البرز شدن یافته اهر به‌عنوان یکی از شهرستان‌های محروم تلقی می‌شود.
در زمان صفویان اهر توجه پادشاهان را جلب کرد چراکه مقبره شیخ شهاب‌الدین اهری در این شهر قرار داشت، برای مثال شاه‌عباس دو بار در سال‌های ۱۶۰۵ و ۱۶۱۱ از شهر دیدن کرد و همچنین در دوره قاجاریان «اهر» توسط شاهزادگان قاجار اداره می‌شد ولی بر اساس تاریخ در زمان حمله روس‌ها، با وجود این‌که شهر اهر براثر حملات به‌طور کامل تخریب‌شده بود شاهزادگان قاجار بیشتر به دنبال سود و نفع شخصی خود بودند.
اهر یکی از کانون‌های جنبش مشروطه ایران بود، چراکه عشایر ارسباران در مناقشات مسلحانه جنبش درگیر شده بودند؛ فرماندهی نیروهای انقلابی و ضدّ انقلابی به ترتیب بر عهد دو قره داغی، یعنی ستار خان و رحیم خان چلبیانلو گذاشته شد بعد از برقراری پادشاهی دودمان پهلوی افول اهر شروع شد، که شاهان پهلوی با تأکید بر آریا گرایی زمینه یک‌جانشینی اجباری عشایر را فراهم کرده و بدینسان به اقتصاد ناحیه ضربات مهلکی زدند ولی در نهایت، رضاشاه با تغییر دادن نام تاریخی قره داغ به ارسباران سعی کرد هویت تاریخی منطقه را منهدم کند.
کمپ گردشگری سد ستارخان اهر کانونی برای مسافران نوروزی
سد ستارخان شهرستان اهر با داشتن شرایط مناسب اکنون به یکی از جاذبه‌های گردشگری منطقه تبدیل‌شده، این سد از نوع خاکی بوده و در برنامه‌ریزی اولیه سد ستارخان برای ذخیره‌سازی ۱۲۰ میلیون مترمکعب بود که بعد از آب‌گیری مهندسی متوجه شدند که نمی‌توان بیش از ۹۰ میلیون مترمکعب آب را در آن ذخیره کرد.
طی سال‌های گذشته سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری به دلیل وجود جاذبه‌های گردشگری در کنار سد ستارخان با همکاری شهرداری اهر، نسبت به ایجاد کمپ گردشگری سد ستارخان اقدام کردند.
به دلیل شرایط آب و هوایی مناسب سد ستارخان در فصل‌های مختلف و گرم سال و همچنین امکان صید انواع ماهی در آب‌های این سد و فضای سبز اطراف و ایجاد کمپ گردشگری در این محل، موجب شده تا سد ستارخان به تفرجگاهی برای خانواده‌ها و جوانان تبدیل شود، این سد اخیراً به زیستگاه پرندگان مهاجر تبدیل‌شده که در تابستان مرغابی، لک‌لک و مرغ ماهی‌خوار و در فصل زمستان انواع مختلف پرندگان آبزی در این سد دیده می‌شوند و این امر موجب توجه سیاحان بسیاری به این منطقه شده است.
مقبره شیخ شهاب‌الدین محمود اهری و موزه ادب عرفان
مقبره شیخ شهاب‌الدین اهری در مختصات جغرافیایی جنوب شهرستان اهر واقع‌شده که قدمت این بنای تاریخی به بیش از ۸۰۰ سال می‌رسد که در دوران حکومت شاه‌عباس در دوره صفویه بازمی‌گردد، البته آثاری از دوره ایلخانان در این مقبره دیده می‌شود.
این بنای تاریخی براثر دو زلزله بالای شش ریشتر سال ۹۱ شهرستان‌های اهر، ورزقان و هریس متحمل خسارت‌های بسیار شده ولی اکنون باگذشت نزدیک به چهار سال از این زلزله هنوز هیچ اقدامی در خصوص بازسازی آن صورت نگرفته است.
موزه مقبره شیخ شهاب‌الدین اهری از دیگر قسمت‌های مختلف و جاذبه‌های گردشگری است که در سال ۱۳۷۴ بانام موزه ادب و عرفان راه‌اندازی شد، این موزه تا سال ۹۱ برای بازدید فعالیت خوبی داشت ولی بعد از زلزله اشیاء عتیقه موزه ادب و عرفان اهر به دلیل آسیب‌های واردشده به بنا جمع‌آوری و در محل دیگری نگهداری می‌شود.
تاکنون که نزدیک به چهار سال از تعطیلی موزه اهر می‌گذرد نه اقدامی برای بازسازی بنای مقبره انجام‌شده و نه موزه مجدداً راه‌اندازی شده که با پیگیری‌های صورت گرفته مسئولان پاسخ قانع‌کننده‌ای نداده‌اند.
سؤال اینجاست که اشیای موزه در چه محلی نگهداری می‌شود و اگر احتمال ریزش آوار وجود دارد چرا از نیروی انسانی در مقبره شیخ شهاب‌الدین اهری استفاده می‌کنند امیدواریم مسئولان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان آذربایجان شرقی جواب قانع‌کننده‌ای داشته باشند.
مسجد جامع اهر و اثری که ثبت ملی شده است
این مسجد قدیمی‌ترین مسجد شهرستان اهر بوده که هسته اول ساخت مسجد جامع اهر در دوره سلجوقی شکل‌گرفته و از دوره ایلخانی تا دوره صفوی نیز توسعه‌یافته است.
مسجد جامع اهر دارای ۲۱ گنبد با طلاق‌های آجری و ستون‌های عظیمی می‌باشد که در سنگ‌نبشته‌هایی، بانی و تاریخ آن ذکرشده است و در چند سال اخیر مرمت دیوارهای بیرونی و ورودی این مسجد از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری آغازشده و همچنان ادامه دارد.
به گفته مسئولان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان آذربایجان شرقی، مسجد جامع اهر در سال ۱۳۸۱ به‌عنوان یکی از آثار تاریخی شهرستان اهر به ثبت ملی رسیده است.
بازار سرپوشیده اهر معروف به بازار «نصیر بیگ»
بازار تاریخی شهرستان اهر یا همان بازار نصیر بیگ یکی از بازارهای تاریخی و با قدمت بالا بعد از بازار تبریز بوده که حجره‌های قدیمی و مشاغل آن این بازار را به یکی دیگر جاذبه‌های گردشگری مشهور کرده است.
بازار نصیر بیگ تماماً با گنبد آجری پوشیده شده و در بالای درب حجره‌ها تزئینات دیده می‌شود که در کمتر بازاری می‌تواند داشته باشد.
تاریخ اولیه بنا به‌درستی معلوم نیست ولی در دوره قاجاریه و زمان رشید الملک والی منطقه مرمت و ساخت‌وسازهایی در بازار تاریخی شهرستان اهر صورت گرفته و این بازار دارای شاخصه‌های متعددی است که در راسته‌بازار، بازار نصیر بیگ، بازار کفاشان و بازار جعفرقلی خان از آن جمله‌اند.
اهر؛ پایتخت ورنی جهان با قدمتی بیش از ۳۰۰ سال
شهرستان اهر با قرار گرفتن در مرکز منطقه ارسباران صنایع‌دستی همچون ورنی دارد که عمدتاً این محصول تولیدی در شهر اهر و کلیبر و برخی مناطق مغان توسط ورنی بافان از جمله روستائیان و عشایر بافته می‌شود و همین صنایع‌دستی منحصربه‌فرد اهر و ارسباران، شهرستان اهر را به پایتخت ورنی ایران و جهان تبدیل کرده است.
علی نجفی هنرمند ورنی باف اهری می‌گوید: نشانه‌هایی از قدمت ۳۰۰ ساله ورنی در منطقه ارسباران و اهر و منطقه مغان وجود دارد که حاصل خلاقیت ورنی بافان منطقه است.
وی می‌افزاید: تنها با بافت ورنی نمی‌توان اصالت این هنر و فرهنگ را حفظ کرد بلکه باید با استفاده از روش‌های مختلف این هنر دیرینه را که تنها مختص شهرستان اهر بوده و اهر را به پایتخت ورنی تبدیل کرده به کشورهای جهان صادر کرد.
هنرمند ورنی باف اهری ادامه می دهد: باوجود این‌که در ایام تعطیلات نوروز قرارگرفته‌ایم، بهترین کار این است که ورنی را به مسافران و گردشگران بیشتر و بهتر معرفی کنیم.
روستای کوجان هوراند بهشت صخره‌نوردان
روستای کوجان دارای ۱۷ خانوار بوده و با شهر هوراند، ۱۲ کیلومتر و تا اهر ۶۵ کیلومتر راه مالرو و جیپ رو فاصله دارد.
روستاهای پشتاب و کوجان در میان دره‌های کوهستانی پوشیده از درختان نیمه جنگلی و میوه‌ای همچون گیلاس، گردو، توت، انجیر و انار واقع‌شده که وجود این درختان جذابیت خاصی به روستا می‌دهد.
راه روستاهای کوجان و پشتو یا پشتاب که بیشتر به پشتو قلعه سی معروف است بسیار نامساعد و کوهستانی بوده و از کنار قهوه‌خانه بین‌راهی روستای اینجار و از جاده ارتباطی اهر - هوراند راه ارتباطی قلعه تاریخی جدا می‌شود، جاذبه گردشگری این روستا مسیر دسترسی صعب‌العبور و زیبا و بکر آن و صخره‌های تند و بلندی است که بهشت صخره‌نوردان می‌تواند باشد.
جنگل طبیعی تنباکولو در هوراند واقع‌شده و به‌عنوان یکی از مناطق جنگلی ارزشمند رویشگاه گونه‌های متنوع گیاهی و یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری شهرستان به شمار می‌آید که سالانه پذیرای هزاران گردشگر است.
منطقه تاریخی قوبول دره سی نیز در یک کیلومتری غرب قریه چناب (چینو) از توابع هوراند پشت کوه سنگی مرتفعی واقع‌شده، در مقابل آن، کوه هشت‌سر قرار دارد که به روایتی مسکن اصلی بابک خرم‌دین بوده است.
تپه تاریخی اژدها داش در این دره قرار دارد. بر بدنه و بالای آن غارهایی است که به گفته اهالی هرکدام گنجایش بیش از ۲ هزار نفر را دارد، در دشت لشکرگاه هوراند تپه بسیار کوچکی به شعاع تقریبی ۱۵ و ارتفاع ۵/۱ متر وجود دارد که در اصطلاح محلی به اژدها داش (سنگ اژدها) معروف است، از این تپه آثاری مختلف از قبیل قطعات سفال و سنگ چخماق مربوط به قرون اولیه هزاره اول قبل از میلاد به‌دست‌آمده است.
تپه باستانی آغامال تپه سی از دیگر مناطق تفریحی و گردشگری هوراند می‌توان نام برد؛ در قریه شکرلو در ۳۰ کیلومتری شمال غربی هوراند و در کناره‌ی شرقی رود جین سو واقع‌شده است. این تپه به دوره اشکانیان و قرون اولیه اسلام منسوب است.
قلعه قهقهه زندانی دست نیافتی در دوران صفویان
قلعه قهقهه حدود سه کیلومتری راه کوهستانی از روستاهای گنجویه و قره آغاجلو می‌گذرد در سمت شمالی این قلعه هفت برج و بارو بناشده که با دیوارهای بلند و محکم محصور که ورودی قلعه طوری ساخته که بیش از یک نفر نمی‌تواند از آن عبور کند.
این قلعه در دوره صفویه محل نگهداری مجرمان سیاسی بود و در اوایل حکومت صفویه همیشه عده‌ای از شاهزادگان درجه اول و رجال بزرگ داخلی در این محل تحت نظر و زندانی بوده‌اند.
شاه اسماعیل دوم، القاص میرزا و سام میرزا (نویسنده کتاب تحفه سامی) از جمله افرادی بود که به‌فرمان شاه‌تهماسب اول، سال‌ها در این قلعه زندانی‌شده بودند، غیر از شاهزادگان، افراد بانفوذ و قدرتمندی چون خان احمد گیلانی و امیرخان ترکمان، فرمانروای آذربایجان به امر سلطان محمد خدابنده از دیگر زندانیان قلعه قهقهه بوده‌اند.
قلعه و زندان قهقهه مانند قلعه پیغام کلیبر از سه حصار متداخل تشکیل‌شده، حصارها علاوه بر تعیین حدود قلعه برای تکمیل دیوارههای سنگی کوه تعبیه‌شده‌اند و نشان می‌دهد قلعه‌ای دست‌نیافتنی است.
زندان قلعه اتاقی است که در بدنه دژ ساخته‌شده به‌طوری‌که سه دیوار آن مشرف‌به پرتگاه و ازیک‌طرف به داخل قلعه راه دارد و در سمت شمال غربی برجی هشت‌ضلعی برای دیدهبانی ساخته‌شده که از دامنه کوه تا فراز قلعه راهی تنگ و سربالا به طول نیم فرسنگ کشیده که حتی یک نگهبان و تفنگچی هم می‌تواند به‌راحتی از آن دفاع کند.
شهرستان اهر یکی از زیباترین شهرستان های آذربایجان شرقی است که مقصد بسیاری از گردشگران نوروزی بوده و در ایام تعطیل دیگر سال نیز این شهرستان مملو از مسافران و گردشگران داخلی و خارجی است.
