کارکردن در حوزه زنان و خانواده از آن دست کارهای چالش‌برانگیز است که ایده و خواسته در آن زیاد است اما در مرحله اجرا افراد کمی می‌توانند در این حوزه حساس فعالیت موثر انجام بدهند. حوزه حساسی که اساس جامعه ایرانی-اسلامی ما بر پایه‌های آن یعنی خانواده بنا شده است. زنان هم طبق روایات دینی و هم طبق روابط اجتماعی از پایه‌های اصلی یک خانواده به شمار می‌روند که فعالیت آنها می‌تواند تعیین کننده یک خانواده موفق، آگاه و شاد یا خانواده‌ای افسرده، ازهم پاشیده و ناموفق باشد.
اخبار سیاسی- فاطمه قاسم‌پور؛ عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات زن و خانواده و مدیر دفتر تهران این نهاد از جمله کسانی است که حدود ده سال خود را وقف فعالیت در حوزه زنان و خانواده کرده است. وب‌سایت شاخص مهرخانه به علاوه کارهای پژوهشی و میدانی در حوزه زنان و خانواده از فعالیت‌های وی است.
اما آن‌چه باعث شد به بهانه آن پای حرف‌های خانم قاسم‌پور بنشینیم، دیدار چندی پیش جمعی از فعالان حوزه خانواده با رهبر انقلاب بود که ایشان نیز در این دیدار حضور داشتند.
در گزارش پیش رو خانم قاسم‌پور علاوه بر تشریح وضعیت حوزه زنان و خانواده در کشور و کارهایی که در این سال‌ها انجام شده است، از حال و هوای دیدار با رهبری و دغدغه‌های ایشان در حوزه خانواده گفته‌اند.
دیداری برای تبادل و کسب تجربه
من از جلسات پنج شنبه‌های حضرت آقا زیاد شنیده بودم و خیلی دوست داشتم که خدمت ایشان برسم. جمعی که در جلسه بود از جهت تنوع افرادی که دعوت شده بودند جمع خوبی بود. یک نکته‌ی قابل‌توجه این بود که برخی از فعالان استانی حوزه خانواده هم به این مراسم دعوت شده بودند و به نظرم این انتخاب، انتخاب خوبی بود. برخی از مجموعه‌هایی که فعالیت‌های کنش گرانه‌ی خوبی انجام می‌دهند و برخی افرادی که در حوزه‌ی خانواده سخنرانی‌های قابل توجهی دارند هم حضور داشتند. در کل جمع خوبی دور هم و در محضر آقا جمع شده بودند و صحبت‌های خوبی مطرح شد.
نکته‌ای که برای من واقعاً قابل تحسین بود این بود که افرادی که فعالیت مستقیم میدانی دارند، بی واسطه آمدند و این اطلاعات را که تجارب بعضا منحصربه فرد خودشان محسوب می‌شد با دیگران و با مقام معظم رهبری مطرح کردند. این موضوع حتی یک فرصت مغتنم برای بازخورد گرفتن از طرف رهبری برای کنشگران بود. ایشان هم این موضوع را مطرح کردندو فرمودند که با دیدن این جمع به عرصه فعالیت های حوزه خانواده دلگرم شدند.
رهبری می‌گویند فعالیت‌های حوزه خانواده باید موثرتر باشد
حضرت آقا در این دیدار فرمودند که هر چند فعالیت‌های خوبی در عرصه خانواده در حال وقوع است اما این فعالیت‌ها به حل مسأله یا جایی که انتظار داشته‌ایم نرخ مسأله‌ای کاهش پیدا کند منجر نشده است.
طبق روال حضرت آقا در اکثر دیدارهایشان هر کسی صحبت کند، ایشان به صحبت‌ها با دقت توجه می‌کنند و بازخورد می‌دهند. اگر افراد سؤالی یا شبهه‌ای را مطرح می‌کردند، ایشان در لحظه شبهه را پاسخ می‌دهند. در برخی از موارد دقت نظرشان از فعالان حوزه‌ی فرهنگی و حتی اشراف‌شان به مسئله خیلی بیشتر بود. مثلاً یکی از افراد درباره‌ی کتابی صحبت کرد که خیلی مخاطب دارد. حضرت آقا متذکر شدند که بخشی از معروفیت این کتاب به خاطر فضاسازی هاست و اینطور نیست که به میزان معروفیتش خواننده هم داشته است.
مقام معظم رهبری از پیشگامان دفاع از حقوق زنان هستند و این مساله در بیانات ایشان مشهود است. این رویکرد در این دیدار هم ساری بود. مثلا وقتی صحبت از روابط بین زوجین بود؛ ایشان حمایت گرانه نسبت به بحث حقوق زنان و حمایت از زنان و امنیت زنان در حوزه‌ی روابط زوجین و فضای درون خانواده صحبت کردند و تدوین هنجار روابط بین زوجین را یکی از مسائل مهم ذکر کردند. تاکید هم کردند که باید روی موضوع هم از جهت حقوقی هم از جهت فرهنگی کارهای جدی صورت بگیرد.
به طور کلی رهبر انقلاب در بیانات خودشان در این دیدار، توجه فعالان خانواده را به چند محور اصلی معطوف کردند. یکی مسئله بقاء خانواده و تداوم زندگی‌ها و جلوگیری از متلاشی شدن خانواده‌ها. دیگری مسئله‌ی فضای داخل خانواده و جلوگیری از ظلم بر اعضای خانواده به ویژه ظلمی که بعضا به زن‌ها روا میشود. سوم مسئله‌ی فرزندآوری و نرخ رشد جمعیت و چهارم هم، مسئله‌ی ازدواج جوانان مجردی که تمایل به ازدواج دارند، اما شرایط آن فراهم نمیشود.
اشراف رهبری روی مسائل خانواده بسیار بالاست
برخی از دوستان شرکت کننده در این جلسه می‌گفتند که تا قبل از این دیدار فکر می‌کردند شاید گزارش‌ها و اطلاعاتی که در حوزه خانواده و موضوع‌های اجتماعی به دست می‌آید، به حضرت آقا نرسد.
اما این نکته که گفتم ایشان از وجود این فعالبت های حوزه خانواده دلگرم هستند اما این فعالیت‌ها را کافی ندانستند، نقض این گفته است. اولاً ایشان به موضوعات اشراف دارند و حتی در مباحثی، ریز جزئیات را هم مطلع هستند و از آن‌طرف نگاه واقع گرایانه‌ای هم به مسائل دارند. یعنی نه نگاه انکار دارند، نه نگاه تغافل و نه بزرگنمایی. این نگاه کاملاً در تمام روند جلسه جاری بود.
از نکات قابل توجه رویکرد حضرت آقا به مساله زن و خانواده این است که ایشان هم رویکرد اجتهادگرایانه به مساله دارند و متضیات زمان و مکان را در نظر می‌گیرند و هم در کنار نگاه فقاهتی با رویکرد مصلح اجتماعی و راهبرد استراتژیک مباحث شان را مطرح می‌کنند . مثلا در این دیدار موضوع سقط جنین مطرح شد و رویکرد ایشان درباره‌ی سقط جنین هم همین رویکرد فقاهتی بود و فرمودند بر روی حرمت و دلالت قتل نفس در برخی موارد سقط جنین تاکید شود و درکنار بحث فقاهتی خواستار فرهنگ‌سازی و اصلاح اجتماعی هم بودند.
هویت‌های سه گانه زنان باید کنار هم به سامان برسد
ممکن برخی این شبهه را مطرح کنند که رهبر جمهوری اسلامی ایران، مدافع حقوق زنان نیست. جریان‌های فمینستی و فمینسم اسلامی عملا شکل گیری حقوق سیاسی و اجتماعی زنان را در حکومت دینی غیر ممکن می دانند اما کارنامه 4 دهه جمهوری اسلامی، رویکرد امام خمینی و مطالعه‌ی روندی بیانات مقام معظم رهبری کاملاً نافی این بحث‌هاست. یعنی وقتی که بیانات حضرت آقا مطالعه یا شنیده میشود، نسبتی که این بیانات با بستر اجتماعی پیدا می‌کند، معلوم می‌کند که ایشان هم درباره‌ی اشتغال زنان، هم راجع به مناصب زنان، هم راجع به حقوق زنان در خانواده، راجع به امنیت زنان و... هیچ وقت رویکردشان منفی نبوده است. ممکن است قیوداتی طرح کنند. ایشان عرصه‌ی حضور اجتماعی زنان را همیشه به عنوان یکی از عرصه‌هایی که برای جمهوری اسلامی مهم است مطرح می‌کنند و در کنار آن نقش زنان در خانواده را هم مطرح می‌کنند. ایشان نقش زن چه در خانواده، چه در اجتماع را نقش محوری می‌دانند نه نقش حاشیه‌ای و اعتقاد دارند زن اگر وارد اجتماع بشود حتی می‌تواند اثرگذاری‌اش از مرد هم بیشتر باشد چون خانواده‌اش را با خودش وارد اجتماع می‌کند.
مطالعه روند و منظومه‌ی فکری ایشان نشان می‌دهد که کاملاً نسبت به حقوق زنان و جایگاه زن نگاه اصولی دارند. البته این نگاه به معنای این نیست که نفی عرصه‌ی خانوادگی زن اتفاق بیفتد بلکه هویت‌های زن در تعامل با هم هستند. یعنی ما باید بتوانیم این سه گانه هویتی را سامان بدهیم و در واقع اینها در کنار هم معنا پیدا می‌کند. البته قاعدتاً نقش‌های خانوادگی در منظومه‌ی فکری حضرت آقا و حضرت امام مسأله‌ی مهمی است چون نقش بی بدیلی دارند. ولی باز هم می‌گویم که این به معنای نفی هویت اجتماعی، نقش‌های اجتماعی و حتی جایگاه‌های سیاسی زنان نیست.
بخشی از مسئله فرزندآوری تحت تاثیر مسائل اقتصادی است
یکی از محورهای جلسه بحث فرزندآوری بود. علی‌رغم توصیه‌های رهبر معظم انقلاب، ما هنوز حتی به نرخ جایگزینی هم در بحث نرخ رشد جمعیت نرسیده‌ایم. ایشان در همین دیدار با اشاره به اینکه نرخ رشد جمعیت در ایران، 1.8 است در حالی که باید چیزی حدود 2.5 باشد تا رشد جمعیت اتفاق بیفتد، وضعیت کنونی نرخ رشد جمعیت را از همه‌ی خطرات بزرگتر دانستند. اگر این مسأله ترمیم نشود قاعدتاً چند سناریو برای وضعیت جمعیتی ایران در آینده پیش بینی می شود که سناریوهای موفقی نیستند مثل پیری جمعیت که مسائل خیلی جدی را برای کشور ایجاد می‌کند. مسأله جمعیت مسأله‌ی مهمی است. نسبت به آن، هم باید کنش جدی در سطح حاکمیتی هم اتفاق بیفتد هم در سطح مردمی.
ایشان در بخشی از صحبت‌هایشان اشاره کردند که اگر خانواده‌ای اهل تربیت کردن فرزندان باشد، تعدد فرزندان مانع تربیت صحیح آنها نمیشود. من تصورم این هست که مسأله‌ی جمعیت را غیر از اینکه باید فرهنگ سازی کرد تا افراد به داشتن فرزند بیشتر ترغیب بشوند؛ باید مزایای داشتن فرزند بیشتر هم برای خانواده‌ها مشخص بشود. یعنی تسهیلاتی برای خانواده‌ها در نظر گرفته بشود و این موضوع به یک نگاه کلان مملکتی تبدیل بشود. چون قطعا بخشی از این مسأله تحت تأثیر شرایط اقتصادی است.
در حوزه خانواده، رویکرد آسیب‌شناسانه غلبه دارد
بحث دیگری بحث ارتباط بین نهادهای مختلف در حوزه خانواده بود.گزاره انتقادی ای که این روزها مطرح میشود این است که این نهادها تجمیع شده و فراگیر نیستند. یا اینکه کنش گران و کارشناسان این حوزه فضا و نوع نگاهشان با جامعه فرق دارد. مثلا حرفهایشان به صورت متقابل توسط جامعه شنیده نمیشود یا اینکه جامعه حس نمی‌کند که این نهادها و مراکز حرفهایشان را می‌شنوند و یا برنامه‌ای برای آنها دارند.
من فکر کنم علت این است که اولا ما تحلیل دقیقی از وضعیت حوزه خانواده نداریم. یعنی چون یک وقت‌هایی غلبه‌ی رویکرد آسیب شناسانه داریم، با مسأله‌ی خانواده که مواجه می‌شویم غلبه‌ی این رویکرد باعث میشود که ظرفیت‌هایی که ممکن است به احیای خانواده کمک کند را به درستی نشناسیم.
پس اولین نکته این است که ما شناخت درستی درباره‌ی مسئله‌ی خانواده داشته باشیم. حتی من می‌گویم که در زمینه‌ی آمار هم این آمار به نحوی بیان میشود که در بخشی از جامعه هراس ایجاد می‌کند. در صورتی که منطق درست در بیان آمار رعایت نمیشود. مثلاً در بحث نرخ رشد طلاق معمولا نسبت ازدواج به طلاق‌هایی که در یک‌سال اخیر بوده است بیان میشود در صورتی که ممکن است که میزان امر طلاق در جامعه کمتر از این نسبت باشد. علت هم این است که از نحوه‌ی آماردهی تا شناخت مسأله اتفاق نظری کارشناسی وجود ندارد.. در کنار اینها بین حوزه‌ی کارشناسی و حوزه‌ی کنش هم اتفاق نظر نیست. همین باعث میشود که بعضاً کنش‌ها ناظر بر یک حیطه‌ی خاص و راهبردها معمولاً ناظر به راهبردهای روان شناسانه باشد.
این امر هم به این دلیل است که تصور کنشگران این است که اگر مهارت در حوزه‌ی خانواده افزایش پیدا کند تنش‌های خانواده کاهش پیدا می‌کند. در صورتی که خیلی وقت‌ها مسائل حوزه‌ی خانواده مربوط به نظام معرفتی یا انگاره‌های ذهنی افراد است یا ممکن است مسائل دیگری دخیل باشند. ما این پیچیدگی‌ها را درست شناسایی نمی‌کنیم و به همین خاطر راهبردمان تقلیل گرایانه میشود.
متولیان حوزه خانواده مانند جزیره‌های از هم جدا هستند
. الان حضرت آقا سیاست‌های کلان حوزه‌ی خانواده را ابلاغ کرده‌اند. دستگاه‌های بسیاری در قبال این سیاست‌های کلان مسئول هستند. ولی متولی که پیگیری کند که چرا این سیاست ها پیگیری نمی شود وجود ندارد.
چرا آئین نامه‌هایی برای این پیگیری‌ها طراحی نشده است؟ اصلا الان این سیاست‌ها در چه مرحله‌ای از اجرا هستند؟. ما آن متولی لازم را در حوزه‌ی خانواده نداریم. در کنار این بحث خود نهاد سیاست هم با نهاد کارشناسی و جبهه‌ی مردمی ارتباط مناسبی ندارد. همه اینها حوزه خانواده را به جزیره‌های جدا از هم که رابطه‌ی ارگانیکی بین آنها وجود ندارد تبدیل کرده است. همین مسائل باعث شده حوزه خانواده آن جور که باید و شاید حقش ادا نشود و مسائلش حل نشود.
رهبر انقلاب در دیدار اخیر هم، پس از شنیدن نقطه نظرات فعالین حوزه‌ی خانواده، بیان کردند که به نظر میرسد به یک مرکز اجرایی و قانونی و نافذ و متدین در کشور نیاز داریم تا فعالیت‌های این حوزه را در همه‌ی عرصه‌های خرد و کلان، تجمیع و جهت‌دهی کند.
نبود اجماع نخبگانی باعث میشود به راهبرد درست نرسیم
در رویکرد حضرت آقا، فرهنگ سازی در کنار امور حقوقی بحث مهمی بوده و هست و در این دیدار هم فرهنگ سازی در حوزه ازدواج مطرح شد. من تصورم این هست که بخشی از فرهنگ سازی منوط به شناخت درست مساله و دستیابی به راهبرد مناسب است. . برخی معتقدند که مسأله‌ی ازدواج، یک مسأله‌ی فرهنگی است. برخی مسأله‌ی ازدواج را فقط اقتصادی می‌بینند. تحلیل‌های جامعه شناختی، صحبت از تحول در نظام معنایی فرد و جامعه را دارد. برخی هم ممکن است نرخ رشد جایگزین های ازدواج را مانع ازدواج بدانند.
اینکه ما معمولاً اجماع نخبگانی راجع به مسائل نداریم قاعدتا باعث میشود در حوزه‌ی راهبرد هم تفاهم پیدا نکنیم و به دنبال آن در حوزه‌ی فرهنگ سازی هم کارهایی که اتفاق می‌افتد جامع نباشد. این هم یکی از مسائل جدی ما هست.
فرصت‌های جامعه ایرانی-اسلامی برای حل مشکلات خانواده زیاد است
در کنار نگاه آسیب شناسانه من فکر می‌کنم می‌‌توانیم نگاهی هم به فرصت‌های بی بدیل جامعه ایرانی-اسلامی در حوزه خانواده داشته باشیم. مثلا درباره ازدواج ممکن است که در بخشی از جامعه عدم تمایل ایجاد شده باشد. ولی هم چنان تشکیل خانواده و ازدواج و اصل خانواده در جامعه ما ارزشمند است و همچنان نهاد خانواده مورد توجه است. یکی از محورهایی هم که رهبر انقلاب در این دیدار به آن اشاره کردند، مسئله‌ی ازدواج جوانان مجرد بود. حتی ایشان فرمودند که یکی از دعاهای دائم و مستمر ایشان، دعا برای ازدواج جوانانی است که تمایل به ازدواج دارند اما شرایط آن فراهم نمیشود. ممکن است رقبایی در قالب سبک برای خانواده تشکیل، ایجاد شده باشد، ولی این سبک‌ها نتوانستند در روندی که در حال طی شدن است، جایگاه‌شان را به جایگاه خانواده نزدیک کنند. اینها همه مسائلی از جنس نقاط قوت مسأله‌ی در حوزه خانواده و در جامعه ما هستند.
