پوسیدگی دندان (به انگلیسی: Tooth decay) از سوی «مرکز کنترل و پیشگیری بیماری» در آمریکا به عنوان شایع‌ترین بیماری مزمن دوران کودکی شناخته شده است؛ این بیماری حتی از آسم نیز شیوع بیشتری دارد.
برخلاف تصور عموم مصرف شیرینی و شکلات تنها عامل پوسیدگی دندان نیست بلکه پوسیدگی در عوامل مختلفی ریشه دارد که از مهمترین آن‌ها می‌توان به تکثیر بیش از حد باکتری‌ها در دهان اشاره کرد.
دندانپزشک رفتن، این روزها خیلی گران است. اما با ساده‌ترین اقدامات، می‌توان از پوسیده شدن دندان، جلوگیری کرد. آهسته مسواک زدن، مسواک زدن مکرر و مربت، استفاده از نخ دندان، استفاده دوره‌ای از دهان شویه ها، ضد عفونی کردن دهان، جلوگیری از تنش‌های افقی و عمودی به دندان، مسواک پس از مصرف شیرینی جات و کاهش مصرف آن، حداقل اقداماتی است که می‌توان برای بهداشت دهان و دندان در دستور کار قرار داد.
خوشبختانه پوسیدگی دندان بیماری‌ای قابل پیشگیری است. حتی می‌توان روند پوسیدگی را در مراحل اولیه متوقف کرده و به عقب بازگرداند. در ادامه با عوامل موثر در پوسیدگی دندان بیشتر آشنا خواهید شد.
ساختار و کیفیت مینای دندان
مینای دندان در بعضی از کودکان بافت ضعیف‌تری دارد. در این موارد میزان کلسیم و مواد معدنی موجود در مینا کمتر از حد عادی است؛ به همین دلیل سطح دندان نازک‌تر شده و در برابر عوامل پوسیدگی آسیب‌پذیری بیشتری پیدا می‌کند. کیفیت ضعیف مینای دندان می‌تواند در مشکلات یا بیماری‌های دوران بارداری یا نوزادی و عوامل ژنتیکی ریشه داشته باشد.
آناتومی دندان و شیارهای آن
بعضی از دندان‌ها به خصوص دندان‌های آسیاب شیارهای بیشتری روی سطح خود دارند؛ مواد غذایی به راحتی بین این شیارها باقی می‌مانند و مخفی می‌شوند؛ بنابراین شیارهای دندانی بهترین محل برای لانه‌گزینی، رشد و تکثیر باکتری‌ها است. تحقیقات نیز نشان داده است که حدود ٩٠درصد از پوسیدگی‌ها در کودکان مدرسه‌ای در شیارهای دندانی ایجاد می‌شوند.
عدم تعادل در باکتری‌ها
باکتری‌ها از زمان تولد انسان، لانه‌گزینی در بدن را آغاز می‌کنند و تبدیل به بخشی طبیعی از ساختار بدن می‌شوند. این باکتری‌ها که «فلور طبیعی» نام دارند در هماهنگی و هارمونی با یکدیگر و سایر سلول‌های بدن زندگی می‌کنند؛ البته تا زمانی که محیط زیست آن‌ها دچار اختلال نشده باشد. عدم تعادل در محیط زیست باکتری‌های بدن می‌تواند آغازی برای بروز انواع بیماری‌ها باشد؛ پوسیدگی دندان نیز از این موضوع مستثنا نیست.
هر ۶ ماه یک بار باید دندان‌های شما توسط دندانپزشک معاینه شود
در این زمینه، نوعی باکتری به نام «استرپتوکوک موتانس» (S.Mutans) وجود دارد که به عنوان ریشه اصلی شروع پوسیدگی دندان شناخته شده است. این باکتری در حالت عادی در دهان وجود دارد و بی‌خطر است، اما عدم رعایت بهداشت دهان و دندان باعث تغییر در فلور میکروبی دهان شده و منجر به تکثیر بیش از حد این باکتری می‌شود.
در این وضعیت باکتری‌ها روی هم تجمع یافته و کلنی تشکیل می‌دهند. این کلنی توانایی خارق‌العاده‌ای را در چسبیدن به سطح بیرونی دندان و ایجاد پلاک و پوسیدگی بر روی دندان‌ها دارد.
پلاک دندانی
پلاک لایه‌ای چسبناک، از باکتری‌ها و دیگر ترکیبات بزاق تشکیل‌شده است. استرپتوکوک موتانس و دیگر انواع باکتری‌ها علاقه‌ای ویژه به پلاک دارند؛ زیرا به راحتی می‌توانند در آن تکثیر کرده و رشد کنند. این باکتری‌ها به تجزیه قند و سایر کربوهیدرات‌های قابل تخمیر می‌پردازند و آن‌ها را به اسید و انرژی مورد نیاز خود تبدیل می‌کنند.
پوسیدگی دندان ایرانیان، از متوسط جهانی بالاتر است
اسید حاصل از تجزیه مواد قندی، کلسیم و دیگر مواد معدنی موجود در مینا و سطح خارجی دندان را حل می‌کند. این پروسه که دکلسیفیکیشن یا کلسیم‌گیری نام دارد، باعث تضعیف مینای دندان و درنهایت ایجاد پوسیدگی و حفره در دندان می‌شود. با استفاده از مسواک و نخ دندان می‌توانید از تشکیل پلاک روی دندان جلوگیری کنید.
کیفیت و کمیت بزاق
بزاق نه تنها باعث تمیزشدن دندان‌ها می‌شود بلکه سرشار از کلسیم و دیگر مواد معدنی مورد نیاز دندان است و به ترمیم مواد معدنی از دست‌رفته سطح دندان کمک می‌کند؛ اما اگر بیش از حد غلیظ یا مقدار آن کمتر از حد عادی باشد، نمی‌تواند وظیفه خود را به‌درستی انجام دهد. بعضی از بیماری‌ها مانند دیابت می‌توانند بر کیفیت و کمیت بزاق تاثیر بگذارند.
این وضعیت با مصرف گروهی از داروها مثل اسپری‌های آسم نیز ایجاد می‌شود. البته بزاق در ساعات مختلف از شبانه‌روز نیز تغییر پیدا می‌کند؛ برای مثال در زمان گرسنگی یا غذاخوردن رقیق‌تر شده و افزایش حجم پیدا می‌کند و هنگام خواب کاهش یافته و غلیظ‌تر می‌شود. به همین دلیل است که دندانپزشکان مصرف مواد غذایی قبل از خواب را منع کرده و بر استفاده از مسواک و نخ دندان در نوبت شب تاکید می‌کنند.
اختلالات عملکردی عضلات دهان و زبان
حرکات زبان، لب‌ها و عضلات گونه حین جویدن به تمیزشدن دندان‌ها کمک می‌کند. باید توجه داشت که حرکات زبان در بعضی از موارد مثل کودکان مبتلا به لکنت زبان با محدودیت بیشتری همراه است. فلج مغزی، بعضی از بیماری‌های عضلانی و اختلالات در رشد اعصاب نیز عملکرد طبیعی عضلات دهان را مختل می‌کنند. در این موارد برای جبران عملکرد عضلات دهان در تمیزکردن دندان‌ها نیاز به درمان‌ها و مراقبت‌های خاص وجود دارد.
ازدحام و بی‌نظمی دندان‌ها
تمیزکردن دندان‌های پرازدحام و بی‌نظم دشوارتر است. در این موارد مواد غذایی به راحتی می‌توانند میان دندان‌ها گیر کنند و باقی بمانند. این نواحی محلی عالی برای رشد کلنی باکتری و بروز پوسیدگی دندان هستند؛ بنابراین باید حتماً نسبت به رفع بی‌نظمی دندان‌ها اقدام کرد.
رژیم غذایی نامناسب و مصرف مواد قندی
باکتری‌ها نه تنها از مواد قندی بلکه از هرگونه کربوهیدرات قابل تخمیر برای رشد و تکثیر خود استفاده می‌کنند؛ از جمله این مواد غذایی می‌توان به انواع آب‌میوه‌ها، شیرکاکائو، چیپس، بیسکویت، غلات صبحانه، گرانولا، کشمش، شیرینی و شکلات اشاره کرد. مسأله کلیدی در این زمینه تکرر مصرف و طول مدت تماس دندان با مواد غذایی مذکور است.
هر چقدر این خوراکی‌ها چسبناک‌تر باشند، مدت طولانی‌تری روی دندان باقی می‌ماند و فرصت بیشتری برای تکثیر باکتری‌ها فراهم می‌آورد. از طرفی هر چقدر این مواد با تکرر بیشتری مورد استفاده قرار بگیرند، باکتری‌های دهان فعال‌تر باقی می‌مانند. به همین دلیل است که دندانپزشکان نسبت به استفاده از شیشه شیر هنگام خواب و استفاده از پستانک‌های غذاخوری هشدار می‌دهند؛ زیرا در این موارد مواد غذایی و نوشیدنی به آرامی و طی مدت زمان طولانی با دندان‌ها تماس پیدا می‌کنند.
مصرف داروها
بعضی از داروها مثل اسپری‌های آسم در طولانی‌مدت ترشح بزاق را کاهش می‌دهند. شربت‌های سرفه و ضد آلرژی نیز معمولاً برای طعم بهتر سرشار از قند هستند. از آنجا که این داروها چندین‌بار در طول روز و همچنین قبل از خواب مورد استفاده قرار می‌گیرند، دندان‌ها را در خطر پوسیدگی قرار می‌دهند.
اغلب مکمل‌های ویتامینی و شربت‌های افزایش وزن کودکان نیز حاوی قند هستند. ویتامین‌های پاستیل‌شکل هم بسیار شیرین و چسبناک بوده و مانند شکلات‌های عادی دندان را در خطر پوسیدگی قرار می‌دهند.
