این ابراز نگرانی در ادامه پیشنهادهایی مبنی بر «گسترش تعامل و دیپلماسی انرژی با محور گاز» دارد که قابل تامل است. اما نگاهی به عملکرد کشورمان در زمینه صادرات گاز نشان می‌دهد ایران طی سال‌های گذشته نه تنها نقش‌آفرینی چندانی در بازار انرژی منطقه نداشته، بلکه برای توسعه آن نیز برنامه‌هایی جدی به اجرا نگذاشته است. به این ترتیب ابراز نگرانی در رابطه با کمرنگ شدن نقشی که متناسب با پتانسیل‌های آن تلاشی برایش نشده، به خصوص در رابطه با بازار اروپا، چندان ملموس به نظر نمی‌رسد مگر اینکه مشخص شود برنامه‌هایی منسجم و جدی برای توسعه حضور در بازار جهانی گاز وجود داشته که حالا با توسعه پروژه‌های رقیب به خطر افتاده است. با این حال نمی‌توان و نباید نسبت به آینده صادرات گاز ایران بی‌تفاوت بود.
ایران عنوان بزرگ‌ترین دارنده ذخایر متعارف گاز طبیعی دنیا را در اختیار دارد و تولید روزانه گاز از این منابع عظیم، در حال حاضر به‌صورت میانگین چیزی حدود ۸۵۰ میلیون مترمکعب است. از این میزان تولید، در مجموع چیزی حدود ۵ درصد به ترکیه و عراق صادر می‌شود و آنچه باقی می‌ماند صرف تامین تقاضای صنعتی و خانگی می‌شود؛ تقاضایی که طبق گفته کارشناسان بخش چشمگیری از آن کاذب است و شامل هدررفت می‌شود. با وجود مسابقه‌ای جدی که در تولید و مصرف گاز در داخل کشور وجود دارد و به‌عنوان یکی از عوامل مهم از دست رفتن فرصت‌های صادراتی شناسایی می‌شود، کارشناسان عقیده دارند نگرانی بزرگ فعلی از دست رفتن همین میزان اندک از سهم ایران در بازار گاز منطقه است.
اما «کریدور جنوبی گاز اروپا» پروژه‌ای است که مذاکرات اولیه آن از سال ۲۰۰۰ آغاز و از سال ۲۰۱۵ با مشارکت جمهوری آذربایجان، گرجستان و ترکیه اجرایی شد. این پروژه که حالا مراحل پایانی اجرا را طی می‌کند، قرار است گاز را از میدان فراساحلی شاه‌دنیز جمهوری آذربایجان و از طریق گرجستان و ترکیه تا سال ۲۰۲۰ به کشورهای اروپایی برساند. گزارش بازوی پژوهشی مجلس با اشاره به این نکات تاکید دارد «اجرای کریدور جنوبی گاز اروپا ممکن است نقش جمهوری اسلامی ایران را در تامین احتمالی گاز اروپا، گسترش سهم ایران در تجارت منطقه‌ای و جهانی گاز (به ویژه از طریق خط لوله) و برقراری ارتباطات چندجانبه پایدار مبتنی بر انرژی با کشورهای منطقه قفقاز و شرق اروپا کمرنگ کند. به همین دلیل، با توجه به جایگاه ایران به‌عنوان اولین دارنده ذخایر متعارف گاز طبیعی در جهان، گسترش تعامل و دیپلماسی انرژی بر محور گاز طبیعی با کشورهای منطقه و ایفای نقش بیشتر در بازار گاز، امری مهم و استراتژیک (به ویژه در شرایط تحریم اقتصادی) است.» هشداری که در تازه‌ترین گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در رابطه با آینده صادرات گاز ایران مطرح شده دارای دو بخش است. بخش نخست بر کمرنگ شدن نقش ایران در «تامین احتمالی گاز اروپا» تاکید دارد و قسمت دیگری از نگرانی‌ها به نقش ایران در بازار گاز منطقه مربوط می‌شود که از نگاه کارشناسان در حال حاضر نسبت به بازار اروپا از اهمیت بیشتری برخوردار است.
هشدار از دست رفتن بازار گاز ترکیه
پروژه کریدور جنوبی گاز اروپا این روزها با سرعت در حال نزدیک شدن به نقطه پایان است. این پروژه در فازهای نخست اجرا، گاز جدیدی را در سال ۲۰۱۸ به ترکیه رسانده است تا با تکمیل فازهای دیگر، این گاز با عبور از خاک همسایه غربی ایران، به بازارهای اروپایی برسد. به این ترتیب ترکیه نه تنها در تامین گاز منابع متنوع‌تری در اختیار دارد بلکه نقش مهمی نیز در ترانزیت گاز منطقه بر عهده گرفته است.
به این ترتیب می‌توان گفت رقیبی جدی برای گاز صادراتی ایران به ترکیه پیدا شده است که به احتمال قوی مسوولان را به اتخاذ تصمیمات جدید برای خارج نشدن از دور رقابت مجبورخواهد کرد. ترکیه طبق قراردادی ۲۵ ساله که با ایران دارد، روزانه تا سقف یک میلیارد فوت مکعب (بیش از ۲۲ میلیون متر مکعب) امکان خرید گاز از کشور را دارد. این قرارداد حالا ۱۸ ساله است و هفت سال دیگر و با ورود به سال ۱۴۰۵ پایان می‌گیرد. با نزدیک شدن به خط پایان قرارداد صادرات گاز ایران به ترکیه که پروژه‌های جدیدی به موازات آن از سمت کشورهای صاحب گاز منطقه اجرایی شده است، این سوال مطرح می‌شود که آیا ترکیه حاضر به تمدید این قرارداد خواهد شد؟ و اگر این قرارداد طبق تجربه، با سنگ‌اندازی‌های داخلی بر سر قیمت‌گذاری به نتیجه نرسد، چه سرنوشتی در انتظار این حجم از گاز است؟
پاسخ ایمان ناصری، مدیر بخش خاورمیانه شرکت مشاورین انرژی FGE به سوال نخست این است که «همه چیز به تعیین قیمت گاز از سمت ایران بستگی دارد.» بنابراین به نظر می‌رسد ایران برای حفظ نقش خود در بازار گاز منطقه با وجود پروژه‌ای همچون «کریدور جنوبی گاز اروپا» ابتدا نیاز دارد برخی سیاست‌های داخلی به خصوص در زمینه قیمت‌گذاری را اصلاح و هماهنگ کند تا در گام‌های بعدی، با اصلاح الگوی مصرف و گسترش دیپلماسی انرژی بتواند حضور پررنگ‌تری در بازار گاز منطقه داشته باشد.
ناصری در ادامه می‌گوید: یکی از مهم‌ترین بحث‌ها در رابطه با صادرات گاز به ترکیه، بحث قیمت است زیرا در حال حاضر گاز ایران یکی از گران‌ترین گازهایی است که همسایه غربی ایران مشغول خرید آن است. به گفته این کارشناس حوزه انرژی، در حال حاضر ترکیه گاز روسیه را با قیمتی کمتر از گاز ایران وارد می‌کند. به همین علت هم ترکیه هرازچندگاه با شکایت از ایران در دادگاه‌های بین‌المللی، تخفیف‌های بیشتری از ایران می‌گیرد. بنابراین با افزایش دسترسی ترکیه به منابع جدید گازی، به نظر می‌رسد ایران باید برای تعیین قیمت در موعد تمدید این قرارداد، واقعیت‌های قیمت گاز در منطقه را در نظر بگیرد نه نظر برخی افراد غیرمتخصص در داخل کشور که طی سال‌های گذشته با دخالت در تعیین قیمت، مانع شکل‌گیری بسیاری از روابط تجاری و استراتژیک جدید شده‌اند. چنانچه این تحول رقم نخورد، به نظر نمی‌رسد قرارداد ۲۵ ساله صادرات گاز ایران به ترکیه که یکی از مهم‌ترین همکاری‌های گازی ایران با کشورهای منطقه بوده تمدید شود. در صورت وقوع این اتفاق، چنانچه جایگزینی برای ترکیه پیدا نشود، حجم صادرات گاز روزانه به این کشور به داخل تزریق و احتمالا به سرنوشت «مصرف با هدررفت بالا» مبتلا خواهد شد.
یکی از نمونه‌های بارز شکل‌نگرفتن همکاری جدید گازی زیر سایه دخالت‌های غیر کارشناسی، پروژه صادرات گاز ایران به عمان است که پس از گذشت ۱۵ سال هنوز به مرحله اجرایی نرسیده و چشم‌اندازی نیز برای آن وجود ندارد. به گفته مدیر بخش خاورمیانه شرکت مشاورین انرژی FGE «عمان هم در کنار عراق گزینه خوبی برای صادرات گاز بود که به دلایل مختلف از جمله بحث قیمت، هیچ‌گاه به نتیجه‌ای نرسید. اما در این مدت عمان بیکار نبوده و طی این مذاکرات موفق به گسترش منابع گازی خود شد و حالا نه‌تنها نیازی به واردات گاز ندارد بلکه ممکن است به‌صورت نت تبدیل به صادرکننده نیز شود.»
ترکیه در حال حاضر روزانه حدود ۸۰۰ میلیون فوت مکعب گاز از ایران خریداری می‌کند. این میزان کف قراردادی است که این کشور با ایران به امضا رسانده و به نظر می‌رسد به علت بالا بودن قیمت گاز ایران، تمایلی به واردات فراتر از کف ندارد. در قراردادهای گازی معمولا یک کف تعیین می‌شود که طبق آن خریدار متعهد می‌شود کمتر از آن کف خرید نکند. کشور فروشنده نیز به فروش یک حداقل میانگین روزانه طی هر سال متعهد می‌شود که باید به آن پایبند باشد. میزان واردات معمولا بین این دو سقف در حال حرکت است. دیگر بازار گاز ایران در منطقه عراق است. صادرات گاز به این بازار در حالی ادامه دارد که بر اساس اطلاعات موجود، پرداخت پول از سمت این کشور به ایران به کندی ادامه دارد. بنابراین به نظر می‌رسد صادرات گاز به عراق بیشتر جنبه حفظ روابط استراتژیک دارد و باید دید این روند تا چه زمانی می‌تواند ادامه داشته باشد و آیا با در نظر گرفتن مسائل اقتصادی قابل گسترش است یا خیر. میزان صادرات روزانه گاز ایران به عراق ۲۵ میلیون مترمکعب است که در روزهای گرم سال (به علت کاهش مصرف در ایران و افزایش تقاضا در عراق) تا ۳۵ میلیون متر مکعب در روز ظرفیت افزایش دارد.ایران صادرات اندکی نیز بهارمنستان دارد.
بازار اروپا، دورتر از همیشه
اما در حالی که در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس به نگرانی از کمرنگ شدن نقش احتمالی ایران در بازار اروپا اشاره شده است، کارشناسان عقیده دارند ورود ایران به بازار اروپا کماکان گزینه‌ای در دسترس نیست. بحث بر سر صادرات گاز ایران به اروپا از طریق خط لوله، سال‌هاست در میان کارشناسان با موافقان و مخالفانی پیگیری می‌شود. در این میان اما به نظر می‌رسد تا زمانی‌که ایران موفق به حضور قوی در منطقه نشده، ورود به بازار اروپا به‌صورت چشم‌اندازی دور‌دست باقی خواهد ماند.
التزام به حضور پررنگ ایران در بازار گاز منطقه که به لحاظ استراتژیک و اقتصادی منطق بیشتری پشت آن نهفته در شرایطی وجود دارد که فعلا تنها دو کشور ترکیه و عراق در لیست مشتری‌های گازی کشور قرار دارند. با این حال چشم‌انداز حفظ این دو بازار نیز به دلایلی که به آنها اشاره شد، چندان واضح نیست. در کنار اهمیت افزایش سهم ایران در بازار گاز منطقه، ناصری عقیده دارد برای صادرات گاز به اروپا گزینه‌های به‌مراتب به صرفه‌تری از ایران وجود دارد و ورود ایران به این عرصه به لحاظ اقتصادی چندان توصیه نمی‌شود مگر صرفا به دلایل سیاسی و استراتژیک. بنابراین به نظر می‌رسد فراتر از اجرای کریدور جنوبی گاز اروپا، ابعاد فنی و اقتصادی بر سر راه نقش‌آفرینی ایران در بازار گاز اروپا وجود دارد. با این حال اگرچه پیوستن ایران به این کریدور در حال حاضر کمی بعید به نظر می‌رسد، اما این امکان در آینده می‌تواند برای کشور وجود داشته باشد. با تمام این تفاسیر این بازار گاز منطقه است که همیشه برای دریافت گاز ایران مناسب بوده در عوض، این مشکلات داخلی مانند نبود سیاست واحد برای تعیین قیمت گاز و مصرف بیش از اندازه این کالای استراتژیک زیر سایه قیمت ارزان است که همچنان مانعی اساسی برای گسترش یا حتی حفظ نقش فعلی ایران در بازار گاز منطقه به شمار می‌رود.
