وزارت کار: آمار قابل استناد درباره اشتغال غیر رسمی نداریم

    باید توجه شود که اشتغال رسمی و غیر رسمی متفاوت از هم می باشند و اهمیت زیادی از نظر پایش سیاست ها با رویکرد جنسیتی دارند. بخش غیر رسمی منبع اصلی اشتغال زنان در اغلب کشورها می باشد. برای اندازه گیری بخش غیر رسمی و اشتغال غیر رسمی باید برنامه جمع آوری داده تدوین شود و جزء اولویت های سیاست ملی آمار  هر کشور باشد. آمار شاغلان غیر رسمی، ترکیب و ویژگی های آن ها می تواند برای تنظیم سیاست های حمایتی و استانداردهای کار کشور ها بسیار مفید باشد. این کار از طریق آمارگیری های خانواری، کارگاهی و یا ترکیبی از این دو قابل انجام است.

    در بسیاری از کشورها برآوردها حاکی از آن است که سهم  بنگاه های غیر رسمی در تولید ناخالص داخلی بدون در نظر گرفتن بخش کشاورزی بین 14تا 50 درصد است. همچنین سهم اشتغال غیر رسمی در کشورهای در حال توسعه بیشتر از اشتغال رسمی است. بسیاری از کشورها قادر به مدرنیزه کردن اقتصاد خود در جهت فراهم شدن فرصت های شغلی کافی و لازم برای پاسخگویی به عرضه نیروی کار خود در بخش رسمی نمی باشند.

   توسعه آمار در زمینه سنجش اقتصاد غیر رسمی، می تواند کمک بزرگی برای اندازه گیری اشتغال در بخش غیررسمی و اشتغال غیر رسمی باشد. این امر می تواند تصمیم سازی مبتنی بر شواهد را تسهیل نماید و موجب ارتقای پژوهش ها و سیاستگذاری ها شود.

اشتغال در بخش غیر رسمی و اشتغال غیر رسمی دو مفهوم متفاوت هستند و نمی توانند جایگزین یکدیگر شوند بلکه مکمل هم بوده و برای اهداف تحلیلی مفید بوده و نیازمند تعریف و اندازه گیری می باشند. کاربران آمار اغلب این دو مفهوم را با هم اشتباه می گیرند چونکه از تفاوت واحدهای مشاهده مرتبط یعنی بنگاه ها برای اشتغال بخش غیر رسمی از یک سو و شغل ها برای اشتغال غیر رسمی از سوی دیگر آگاهی لازم را ندارند. در همین راستا بود که در نودمین نشست کنفرانس بین المللی کار(ILC)از سازمان بین المللی کار(ILO) خواسته شد در جهت تامین نیازهای آماری در خصوص اقتصاد غیر رسمی ،برای جمع آوری، تحلیل و اشاعه آمارهای تفکیکی در زمینه مقدار، ترکیب و توزیع اقتصاد غیر رسمی به کشورهای عضو کمک نماید.

*تعاریف و استانداردهای بین المللی برای اندازه گیری

   در هر حال، اولین گام برای جمع آوری داده های بخش غیر رسمی، تدوین تعاریف از جمله تعریف اقتصاد غیر رسمی است. کنفرانس بین المللی کار، اصطلاح «اقتصاد غیر رسمی» را فعالیت های اقتصادی کارگران و واحدهای اقتصادی نام می برد که در قانون یا در عمل پوشش داده نشده یا به اندازه کافی ترتیبات رسمی شدن را ندارند. گزارش سازمان بین المللی کار(ILO2002b)در مورد کار شایسته و اقتصاد غیر رسمی مبنای تصمیم کنفرانس بین المللی کار (ICL) در خصوص تعریف اشتغال در بخش غیر رسمی بود. مطابق این تصمیم اشتغال غیر رسمی مشتمل بر دو قسمت است. قسمت اول اشتغال در بخش غیر رسمی و مطابق با تعریف مصوب در پانزدهمین نشست آمارشناسان کار و قسمت دوم سایر اشکال اشتغال غیر رسمی یعنی اشتغال خارج از بخش غیررسمی می باشد.

    تعاریف استاندارد بین المللی بخش غیر رسمی در پانزدهمین نشست آمار شناسان کار در سال 1993 تصویب شد. مفهوم بخش برآمده از نظام حساب های ملی است و با با فعالیت متفاوت است. یک بخش بخش نهادی به نوعی گروه بندی واحدهای تولید مشابه هم است که بر حسب وظایف اصلی، رفتار و اهداف دارای ویژگی مشترک می باشند .قطعنامه مربوط به آمار اشتغال غیر رسمی و دستورالعمل های مربوط به بخش غیر رسمی به همراه طبقه بندی افراد شاغل در بخش غیر رسمی، روش اندازه گیری و استخراج آمارهای ذیربط نیز در این نشست تدوین شد. بعلاوه در هفدهمین کنفرانس آمارشناسان کارICLS در سال 2003 نیز یک چارچوب مفهومی برای اشتغال غیر رسمی و دستورالعمل های مربوط برای اندازه گیری آن تدوین شد.

    مطابق تصمیم اتخاذ شده در پانزدهمین کنفرانس آمارشناسان کار، اشتغال غیر رسمی چنین تعریف شد: اشتغال غیر رسمی عبارت است از تمام شغل ها در بنگاه های غیر رسمی یا تمام افرادی که طی یک دوره مرجع معین حداقل در یک بنگاه غیر رسمی شاغل بوده صرف نظر از وضع شغلی و یا اینکه  شغل مورد نظر او شغل اصلی یا شغل دوم او بوده است.

     بنگاه در اینجا به مفهوم وسیعی بکار رفته و شامل هر واحد تولید کالا و خدمت برای فروش یا مبادله است. لذا نه تنها تمام واحدهای تولید دارای نیروی کار را در بر می گیرد بلکه واحدهای خود اشتغال و مستقل که به صورت تنها و یا با کمک اعضای خانوار و بدون مزد اداره می شوند را نیز شامل می شود. بنابراین شامل تمام دستفروشان ،رانندگان انواع تاکسی، مستخدمین خانگی و ... می شود .

     از جمله مصادیق اشتغال غیر رسمی عبارتند از: اغلب شاغلین خانگی، اشتغال با هدف تولید برای مصرف نهایی خانوار، شاغلان فامیلی بدون مزد.

     از جمله ویژگی های مزد و حقوق بگیران غیر رسمی عبارتند از:

     نداشتن قرارداد و یا حکم کارگزینی ،پرداختن نشدن بیمه بازنشستگی و درمان ،استفاده نکردن از مرخصی استحقاقی و استعلاجی، عدم امکان استفاده از حمایت های مربوط به فرزند آوری.

    مطابق چارچوب مفهومی مصوب در هفدهمین کنفرانس آمارشناسان کار، اشتغال در بخش غیر رسمی بر مبنای بنگاه با اشتغال غیر رسمی بر مبنای شغل به نحوی بهم مرتبط می شوند. این امر می تواند مورد قبول کارشناسان حساب های ملی نیز باشد. یک فرد همزمان می تواند دو یا چند شغل رسمی و یا غیر رسمی داشته باشد و به دلیل افراد چند شغله است که باید شغل به جای شاغل به عنوان واحد مورد مشاهده و سنجش اشتغال در نظر گرفته شود. افراد شاغل با توجه به ویژگی های متعدد مرتبط با شغل خود و شغل ها هم باید با توجه به ویژگی های متعدد مرتبط با واحد تولید، می توانند مبنایی برای تشخیص رسمی یا غیر رسمی بودن شغل و بخش باشند.

  محل فعالیت شاغلین به عبارت دیگر واحدهای تولید در سه گروه طبقه بندی می شوند: بنگاه های بخش رسمی، بنگاه های بخش غیر رسمی و خانوارها.

  مطابق پانزدهمین کنفرانس آمارشناسان کار در سال 2003، بنگاه های غیر رسمی بر اساس معیارهای زیر تعریف شده اند:

    بنگاه های خصوصی هستند که در چارچوب مقررات تشکیل نشده اند و دارای مالکیت فردی یا خانواری می باشند.
    به عنوان یک موجودیت15 مستقل از مالک خود تشکیل نشده اند.
    حساب های مالی بنگاه و مالک از یکدیگر تفکیک نشده است.
    اندازه بنگاه از نظر تعداد شاغلان کمتر از سطح تعیین شده در مقررات کشور است.
    مطابق مقررات کشور ثبت نشده یا جواز کسب و کار دریافت نکرده اند.

روش های اندازه گیری اشتغال غیر رسمی و اشتغال بخش غیر رسمی

    بسیاری از کشورها از طریق اجرای طرح آمارگیری نیروی کار(LFS)دارای تجارب بسیار خوبی به عنوان یک منبع جمع آوری داده ها برای اشتغال غیر رسمی می باشند. بعلاوه به نظر می رسد این طرح مناسب ترین ابزار برای بکارگیری تعاریف اشتغال غیر رسمی باشد که در هفدهمین نشست آمارشناسان کار مورد پذیرش قرار گرفته است. پرسش های مربوط به شناسایی اشتغال بخش غیر رسمی و اشتغال غیر رسمی برای افراد چند شغله باید هم در مورد شغل اصلی و هم در مورد شغل دوم سئوال شود زیرا ممکن است اندازه بخش غیر رسمی و اشتغال غیر رسمی با کم گویی برآورد شود. این آمار اغلب در ارتباط با یک دوره کوتاه مثل دوره مرجع که معمولاً یک هفته است اندازه گیری می شود . لذا با اضافه شدن چند پرسش با رعایت تعاریف مربوط به اشتغال بخش غیر رسمی یا اشتغال غیر رسمی بهپرسشنامه طرح نیروی کار می توان با حداقل هزینه، اشتغال غیر رسمی را اندازه گیری کرد. چند پرسش اضافی را می توان از تمام شاغلین در ارتباط با ویژگی محل کار و و ویژگی شغل آنان بدون در نظر گرفتن وضع شغلی سئوال کرد و اطلاعات جامعی را در این خصوص بدست آورد.

   مطابق معمول تمام افراد در سن کار می توانند به افراد شاغل، افراد بیکار و جمعیت غیرفعال تقسیم بندی شوند .افراد شاغل می توانند با توجه به وضع شغلی و ماهیت شغلشان به غیر رسمی و رسمی طبقه بندی شوند .مطابق آخرین طبقه بندی وضع شغلی93-ICSE که توسط سازمان بین المللی کار انجام شده است وضع شغلی در پنج گروه تفکیک شده است ،انواع واحدهای تولید هم می توانند به بنگاه های بخش رسمی، بنگاه ها بخش غیر رسمی تقسیم بندی شوند و همینطور سایر موارد.

   در مواردی نیز طرح آمارگیری نیروی کار می تواند به عنوان مرحله اول یک آمارگیری ترکیبی متشکل از خانوارها و بنگاه های غیر رسمی برای اندازه گیری اشتغال غیر رسمی و اشتغال بخش غیر رسمی مورد استفاده قرار گیرد.

   سئوالات اضافی مورد نظر برای گنجاندن در پرسشنامه طرح نیروی کار باید با توجه به مقررات کشورها در زمینه کار و سایر قوانین مرتبط طراحی و پرسش شود. این سئوالات عبارتند از:

    الف- از تمام پاسخگویان برای برآورد اشتغال بخش غیر رسمی، تعداد افراد شاغل در بنگاه، تعداد افراد شاغل به تفکیک وضع شغلی و وضعیت دریافت حقوق و دستمزد شاغلان پرسش شود.

    برای کارکنان مستقل، کارفرماها و کارکنان فامیلی بدون مزد، وضعیت ثبت بنگاه، مجوز کسب و کار و محل انجام کار از نظر مقررات و نوع بنگاه )خانه، خیابان، شرکت، مزرعه، کارگاه و(...  پرسش شود.
    از تمام پاسخگویان برای برآورد اشتغال غیر رسمی، محل اشتغال از نظر وضع مالکیت، دائمی یا موقت بودن شغل، وجود قرارداد مکتوب یا توافق، چگونگی استفاده از مرخصی استحقاقی و استعلاجی و زایمان، استفاده از بیمه سلامت ،بیمه بازنشستگی و بیمه بیکاری باید پرسش شود.

 در مجموع از ترکیب پاسخ های مربوط به این سئوالات که بر ویژگی محل کار و ویژگی شغل افراد شاغل  تمرکز دارند می توان به آمار بخش غیر رسمی، آمار اشتغال بخش غیر رسمی و اشتغال غیر رسمی دست یافت.

     در همین راستا برای سنجش آماری بخش غیر رسمی ،واحدهای تولید به عنوان واحد مشاهده برای اندازه گیری این بخش در نظر گرفته می شوند. حال آنکه برای اندازه گیری اشتغال غیر رسمی، شغل ها را به عنوان واحد مشاهده در نظر می گیرند .در نهایت با تقاطع دادن واحد های مشاهده فوق الذکر، ماتریس ذیل برای تعیین اندازه اشتغال بخش غیر رسمی و اشتغال غیر رسمی مشتمل بر انواع شغل های زیر حاصل می شود.

الف- کارکنان مستقل شاغل در بنگاه های بخش غیر رسمی که خود مالک آن هستند.

کارفرماهای شاغل در بنگاه های بخش غیر رسمی که خود مالک آن هستند.

    کارکنان فامیلی بدون مزد، صرف نظر از اینکه در بنگاه های بخش رسمی یا غیر رسمی کار می کنند.
    اعضای تعاونی های تولیدی که تعاونی آنها رسماً ثبت نشده باشد.
    مزد و حقوق بگیران شغل های غیر رسمی بنگاه های رسمی، بنگاه های غیررسمی یا کارگران مزد بگیر در اختیار خانوار.
    کارکنان مستقل درگیر در تولید کالا برای مصرف نهایی خانوار خود -در صورت شاغل قلمداد شدن مطابق توجه شود تعریف مربوط به کارکن مستقل، کارکن فامیلی بدون مزد، کارفرما، مزد و حقوق بگیر و اعضای تعاونی تولید در آخرین نسخه مربوط به طبقه بندی استاندارد بین المللی وضع شغلی توسط سازمان بین المللی کار ارایه شده است.

    در جاهایی که مزد و حقوق بگیران دارای شغل رسمی در بخش غیر رسمی فعالیت دارند نباید به عنوان اشتغال غیر رسمی در نظر گرفته شوند.

اشتغال غیر رسمی خارج از بخش غیر رسمی شامل انواع شغل های زیر می باشند:

 الف- مزد و حقوق بگیرانی که شغل غیر رسمی در بنگاه های بخش رسمی دارند یا به عنوان کارگران با مزد در اختیار خانوارها می باشند

    کارکنان فامیلی بدون مزد که در بخش بنگاه های رسمی کار می کنند
    کارکنان مستقلی که درگیر تولید کالا برای مصرف نهایی خانوار خود می باشند، در صورت شاغل قلمداد شدن مطابق تعریف

 با عنایت به موارد ذکر شده در بندهای فوق:

    مربع های سیاه، اشاره به شغل هایی دارد که در انواع واحدهای تولید وجود ندارند.
    مربع های خاکستری، نمایانگر انواع شغل های رسمی است.
    مربع های سفید، انواع شغل های غیر رسمی را نشان می دهد.

 بنابراین:

 اشتغال غیر رسمی: شامل مجموع مربع های 1 تا 6 و 8  تا 10 می باشد.

اشتغال در بخش غیر رسمی: شامل  مجموع مربع های2 تا 8 می باشد.

اشتغال غیر رسمی خارج از بخش غیررسمی: شامل مجموع مربع های1، 3، 9 و 10 می باشد.

* جمع بندی و پیشنهاد 

   در پایان ضمن پذیرش این نکته که بخش غیر رسمی همیشه مضر نیست و می تواند به برنامه ایجاد اشتغال، تولید درآمد و کاهش فقر در کشور کمک نماید، باید اذعان کرد که خلاء آمارهای قابل استناد برای بخش غیر رسمی در کشور کاملاً مشهود و ملموس است. تولید آمار اشتغال غیر رسمی و آمار اشتغال بخش غیر رسمی در کشور می تواند ضمن راهگشا بودن در پایش تحولات اقتصادی کشور، ابزاری مهم در سیاستگذاری ها و تصمیم سازی های حوزه سیاست بازار کار با رویکرد جنسیتی باشد. لذا باید نظام برنامه ریزی کشور به این مهم توجه نماید و ابزارهای لازم را در اختیار نظام آماری کشور و به ویژه مرکز آمار ایران قرار دهد تا اندازه گیری بخش غیر رسمی در دستور کار نظام آماری کشور قرارگرفته و داده های لازم برای پایش گذار از اقتصاد غیر رسمی به رسمی فراهم شود.