فرونشست زمین از جمله پدیده‌های نگران کننده‌ای است که در سال‌های اخیر گریبان بسیاری از مناطق جغرافیایی کشور را گرفته و خسارت‌های سنگینی را به شهروندان وارد کرده است. پدیده‌ای طبیعی که حاصل اقدامات تخریبی انسان‌هاست و دورنمای بسیار نگران کننده‌ای را پیش روی کشور قرار داده است. به عقیده بسیاری از کارشناسان و متخصصان پدیده فرونشست زمین در شهر بزرگ تهران در آینده‌ای نزدیک جان و مال میلیون‌ها تهرانی را به مخاطره خواهد انداخت.
متخصصان و کارشناسان حوزه پدیده فرونشست زمین که هر از چندگاهی نمودهای آن را در نقاط مختلف شهر می‌توان مشاهده کرد، برداشت‌های بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، احداث سد و ممانعت از تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی و ساخت و سازهای بی‌رویه را از جمله عوامل اصلی وقوع این پدیده عنوان می‌کنند که از قرار معلوم و به واسطه روند شتابان توسعه شهر تهران نه تنها قرار نیست متوقف شود، بلکه پیشرفت قابل ملاحظه‌ای داشته است.
مطالعات کارشناسان محیط زیست نیز نشان می‌دهد؛ فرونشست دشت‌های کشور از مرحله هشدار عبور کرده و در این بین تهران وضعیت وخیم‌تری نسبت به سایر دشت‌ها دارد. برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی سطح ایستایی خاک را برهم زده است و از بین رفتن خلل و فرج سازنده مخزن نگهداری آب در خاک، منجر به نابودی (مرگ) خاک و در نهایت فرونشست زمین می‌شود.
با توجه به جمعیت میلیونی شهر تهران کاملا مشخص است که در این منطقه از کشور نه تنها مصرف آب به میزان بالایی وجود دارد، از سوی دیگر نیز انبوه‌سازی و بلند مرتبه‌سازی امکان فرونشست و بروز خسارت‌های این چنینی را افزایش داده است. حداقل ۵ نشست عمده زمین در دو سال گذشته در مناطق مختلف شهر تهران در خیابان‌های «شهران»، «پیامبر(ص)»، «میدان قیام»، «مولوی» و سه راهی خیابان «خیام» به ثبت رسیده است و با توجه به رشته قنات‌هایی که از شمال تهران به سمت ری کشیده شده و عدم رویکرد مهندسی در ساختمان‌سازی می‌توان وقوع نشست‌های بیشتری را در پایتخت انتظار داشت. مسئله دیگری که در پی فرونشست زمین می‌تواند خطرناک باشد، حساس‌تر شدن ساختمان‌ها حتی نسبت به زمین‌لرزه‌های کوچک‌تر است.
بلوچی مشاور ارشد سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور پدیده فروچاله‌ها را مستقل از فرونشست زمین دانست و در این باره اظهار کرد: فرونشست زمین به عنوان یک عامل تهدید کننده جدی در جنوب غرب تهران و در مناطق ۱۷، ۱۸، ۱۹ و به سمت شهریار اتفاق می‌افتد. این پدیده در اعماق زمین رخ می‌دهد و در سطح زمین آثاری به جز کج شدن و یا ایجاد ترک در ساختمان‌ها از خود به جای نمی‌گذارد.
بلوچی گفت: ایجاد تونل‌های تأسیسات شهری می‌تواند زیر این کلانشهر را ایمن کند. باید این تونل‌ها در تهران به صورت کاملا ایمن ساخته شوند تا نگرانی از خرابی تأسیسات زیرزمینی نداشته باشیم.
پدیده فرونشست زمین در تهران از جمله مشکلاتی است که ممکن است به یک بحران بزرگ تبدیل شود، اما بیش از هر چیز باید به دنبال راه حلی برای حل این مشکل بزرگ بود.
مصرف نادرست آب توسط شهروندان تهرانی یکی از دلایل بروز این مشکل است و باید گفت مصرف آب در شمال شهر تهران بیشتر از سایر مناطق آن است، در حالی که مصرف سرانه آب خانگی در ایران با بسیاری از مناطق و کشورهای مختلف جهان چندان فرقی ندارد، اما بخش مهمی از مصرف مربوط به اتلاف آب در شبکه است.
به طور کلی سه نوع فرونشست پیوسته، منطقه‌ای و نقطه‌ای در تهران وجود دارد. در خصوص فرونشست پیوسته می‌توان گفت تهران سالی چند میلی‌متر فرونشست پیوسته دارد. علاوه بر این نشست پیوسته، نشست منطقه‌ای نیز وجود دارد، به طوری که یک منطقه نسبت به سایر مناطق دیگر نشست بیشتری می‌کند. در تهران نیز گاهی شاهد نشست‌های نقطه‌ای هستیم که گاها به علت کور یا مسدود شدن قنات و یا ترکیدگی لوله که منجر به تجمع آب یا وارفتگی خاک می‌شود و چون روی آن آسفالت قرار دارد، دیده نمی‌شود و زمین به طور ناگهانی فرو می‌ریزد.
براساس آمارها، هر روز یک میلی‌متر از زمین در شهر تهران نشست می‌کند (یعنی سالانه ۳۶ سانتی متر نشست زمین داریم). این میزان نشست تهران را رکورددار نشست زمین در دنیا کرده است.
روچاله‌ها یکی از تهدیدهایی است که این روزها قدم به قدم به شهر تهران نزدیک‌تر می‌شود و صدای پای آن از دشت‌های خشکیده ورامین به گوش می‌رسد. شاید تا به امروز شهروندان تهرانی این بحران را حس نکرده باشند، اما اگر رویه فعلی ادامه پیدا کند، تهرانی‌ها هر روز باید شاهد فرو ریختن ساختمان‌ها و ایجاد چاله‌ها در خیابان‌های شهر باشند.
جنوب تهران به طور جدی با مخاطرات نشست زمین مواجه است و بررسی‌ها و گزارش‌های مطالعاتی نشان می‌دهد که در میان مناطق ۲۲ گانه و به طور کلی در شهر تهران دو عامل برای فرونشست وجود دارد که عامل اول فرسودگی تأسیسات شهری از جمله فرسودگی لوله‌های آب و نشت آب و عامل دیگر حفاری‌های انجام شده است.
فرونشست زمین (land subsidence) یکی از پدیده‌هایی است که در اثر برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی اتفاق می‌افتد. در حال حاضر این وضعیت در بسیاری از نقاط مختلف استان‌های کرمان و خراسان که دشت‌های آن‌ها با بیلان منفی آب زیرزمینی روبرو هستند، مشاهده می‌شود. نشست زمین بیشتر در آکیفرهای محصور و نیمه محصور که از مواد آبرفتی تحکیم نشده یا نیمه تحکیم شده تشکیل یافته‌اند، بیشتر مشاهده می‌شود. در اثر برداشت آب‌های زیرزمینی و خارج شدن آب از منافذ امکان متراکم شدن مواد تا عمق ۳۰۰ متر فراهم می‌شود و هرچه بیشتر برداشت شود، تراکم مواد بیشتر خواهد بود.
نشست زمین باعث ایجاد شکاف‌های عمیق در سطح زمین، کج شدن لوله‌های چاه، خرابی ساختمان‌ها و لوله زائی چاه‌ها می‌شود. لوله زائی به پدیده‌ای گفته می‌شود که در آن به دلیل نشست زمین قسمتی از لوله چاه به خارج از سطح زمین رانده می‌شود.
علی بیت‌اللهی مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن وزارت راه و شهرسازی در تاریخ ۲۲ خرداد ۱۳۹۵ در گفتگویی اظهار کرد: فرونشست در کشور یک موضوع ملی و اتفاقی است که در حال حاضر در اغلب دشت‌های کشور در حال رخ دادن است و به لحاظ آن که در برخی از مناطق شهری، این موضوع پدید آمده و آسیب‌ها و خسارت‌هایی نیز به دنبال داشته، مورد توجه قرار گرفته است و در حالی که از سال‌ها پیش موضوع فرونشست با شروع خشکسالی از یک سو و برداشت آب‌های زیرزمینی از سوی دیگر تشدید شده بود.
وی افزود: دلیل اساسی فرونشست در اغلب پهنه‌های کشور و در دشت‌های شناخته شده‌ای مانند دشت اصفهان، قزوین، تبریز، رفسنجان و بسیاری از نقاط دیگر، افت سطح ایستابی است. این افت دو دلیل مشخص دارد؛ یکی کمبود بارندگی‌ها به دلیل تغییرات اقلیمی و دیگری برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی است که هیچ‌گونه مدیریتی در سال‌های قبل بر روی آن انجام نشده و در حال حاضر عوارض سوء مدیریت در گذشته را مشاهده می‌کنیم.
به عقیده کارشناسان عمده مصرف آب در کشور در حوزه کشاورزی است و تنها ۴ درصد آب به صورت آب شرب مصرف می‌شود و بقیه صرف کشاورزی و مقداری نیز مربوط به تأمین آب صنعتی کارخانه‌ها و تأسیسات است.
مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن وزارت راه و شهرسازی گفت: اگر فرونشست‌ها ریشه‌یابی شود، دلیل اصلی آن‌ها مصرف بالای آب‌های زیرزمینی است که باید با یک مدیریت جدی، از افزایش این مخاطره در کشور جلوگیری کنیم.
ژورنال تحقیقاتی و علمی «نیچر» در گزارشی اعلام کرده که بخش‌هایی از تهران سالانه ۲۵ سانتی‌متر نشست می‌کند که یکی از بالاترین رقم‌ها در جهان است.
ژورنال نیچر می‌گوید که نشست ۲۵ سانتی‌متری بخش‌هایی از تهران در هر سال بر اساس ارزیابی تصاویر ماهواره‌ای به دست آمده است و این مشکل در حال گسترش به فرودگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) است.
این تحقیق که توسط دو پژوهشگر ایرانی در موسسه زمین‌شناسی پوتسدام آلمان صورت گرفته است، می‌گوید که این مشکل بیشتر مربوط به دشت غربی تهران شامل بخش شهری، شهرک‌های اقماری و زمین‌های کشاورزی و دشت ورامین است که یک منطقه کشاورزی محسوب می‌شود.
پژوهشگران اعلام کرده‌اند که زمین‌های اطراف فرودگاه امام خمینی (ره) سالانه ۵ سانتی‌متر نشست می‌کنند. تحقیقات بیانگر این است که این مشکل ناشی از برداشت بی‌رویه آب و خالی شدن سفره‌های زیرزمینی است.
خاک تهران به دلیل نوع و جنس بسیار پرریسک است. همچنین به دلیل تأسیسات زیرسطحی زیاد از جمله شبکه آب، گاز و غیره احتمال بروز حوادث دوچندان است. وجود حفره، قنات و چاه‌های خالی در زیر زمین، ریسک فعالیت را افزایش می‌دهند.
ابوالفضل قناعتی عضو هیأت رئیسه پیشین شورای شهر تهران در این باره گفت: می توان سهل‌انگاری مترو را در ایجاد حفره‌ها در پایتخت نادیده گرفت، چراکه مسئولان مترو موظفند پیش از آغاز عملیات خاکبرداری یا گودبرداری، با دستگاه‌های پیشرفته میزان مقاومت خاک را بررسی کنند و هر نوع احتمالی را در نظر بگیرند، متأسفانه در بعضی خطوط مترو این کار به دقت انجام نمی‌شود یا در برخی مواقع به کندی صورت می‌پذیرد، درحالی که باید مسیر مترو و سطح استقامت زمین در هر زمان سنجیده و کنترل شود.
وی با بیان اینکه سطح زمین تهران کهنه و قدیمی و فعل و انفعالات زیادی در سطح خاک در طول این سال‌ها اتفاق افتاده است، گفت: شهرداری باید وجب به وجب خاک و کل مسیر حفاری مترو را تحت کنترل قرار دهد و نباید در فاصله‌ای که تحکیم موقت انجام می‌شود، عملیات حفاری به حال خود رها شود.
قناعتی در ادامه تصریح کرد: تحکیم موقت زمانی انجام می‌شود که در فاصله ۷ تا ۱۰ روز بعد از آن بلافاصله تحکیم اصلی صورت می‌پذیرد، متأسفانه اغلب حوادث در فاصله بین این دو تحکیم اتفاق می‌افتد، یعنی زمانی که سیمان روی دیوارها سطحی و با مقاومت پایین است، در نتیجه وقتی خودروی سنگینی از سطح زمین رد می‌شود، اگر آبگرفتگی یا لجنزاری هم اتفاق افتاده باشد، به راحتی زمین فرو می‌ریزد. درحالی که شهرداری باید در این فاصله اجازه رفت و آمد در منطقه را ندهد یا مرتب طول مسیر را کنترل کند.
همچنین میثم نجفی معاون بهره برداری آبفا منطقه ۴ در این باره گفت: اظهارنظرهایی که تاکنون درباره فرونشست زمین و مقصریابی‌هایی که در این‌باره شده مبنای کارشناسی و علمی ندارد، چراکه تاکنون هیچ دستگاه یا سازمانی، نمونه خاک منطقه را برای بررسی دلایل چرایی فرونشست‌ها آزمایش نکرده است. متأسفانه برخی بدون در نظرگرفتن این موضوع در حال اتهام زدن به دستگاه‌ها و تحمیل این موضوع هستند که شرکت‌های مختلفی از جمله شرکت آب و فاضلاب متهم پدیده فرونشست زمین در قلب تاریخی تهرانند.
وی افزود: به نظر می‌رسد برای مشخص شدن دلیل فرونشست زمین در منطقه ۱۲، باید نمونه‌برداری دقیقی از خاک انجام و سپس با پشتوانه علمی سهم هر دستگاه را در وقوع این پدیده در منطقه مشخص کرد. با این حال و بر اساس بررسی‌هایی که این شرکت انجام داده است، برای اثبات این ادعا می‌توان به فرونشست زمین در هفته‌های اخیر در خیابان‌های شوش و ضلع جنوب‌غربی چهارراه مولوی اشاره کرد که در خیابان شوش تأسیسات آب و فاضلاب با استفاده از لوله‌های مقاوم در برابر زلزله اصلاح و کوچک‌ترین آسیبی به آن‌ها وارد نشده بود. در چهارراه مولوی فرونشست زمین در حالی اتفاق افتاد که خطوط آبفا در این قسمت اصلاح نشده بود، اما باز هم یک قطره آب در محله فرونشست دیده نشد. این موضوع ثابت می‌کند که نشت آب از شبکه آب و فاضلاب منطقه دلیل فرونشست نبوده است و باید دلایل دیگری را برای فرونشست زمین در این منطقه جست‌وجو کرد.
نجفی تصریح کرد: از سوی دیگر، عده‌ای بر این باورند که درصد بالایی از آب در خطوط لوله آبفای منطقه هدر می‌رود. باید گفت که درصد «آب بدون درآمد» در شبکه، حداکثر ۲۰ درصد است. این مقدار آب، آبی است که درآمدی ندارد. به این معنا که بخشی از آب معادل یک‌درصد در قالب شیرهای آتش‌نشانی، تانکرهای آب، تأمین آب مراسم و برنامه‌های خاص مصرف می‌شود. بخشی دیگر از آب بدون درآمد به دلیل استفاده غیرمجاز و ایجاد انشعاب‌های دولتی و غیردولتی بر سر راه خطوط آب از شبکه خارج می‌شود که معادل ۱۲ درصد کل آب بدون درآمد آبفای منطقه است.
دلاور نجفی کارشناس محیط طبیعی محیط زیست در این باره اظهار کرد: نشست زمین در تهران به یکی از چالش‌های شهر تهران تبدیل شده است. بر اساس برخی آمارها شبکه فرسوده آب‌رسانی تهران علاوه بر اینکه ۲۵ درصد آب شرب تهران را هدر می‌دهد، باعث ایجاد حفره‌ها و مغارهای زیرزمینی می‌شود که سرانجام به فرونشست زمین منجر می‌شود.
خاک سست پایتخت
به گفته نفیسه نادری کارشناس منابع آب و خاک، جنس خاک تهران در مناطقی سست است و عملیات عمرانی را تاب نمی‌آورد.
وی گفت: وقوع نشست در خیابان‌های مختلف، می‌تواند به علت وجود قنات‌های متعدد در محدوده آن‌ها باشد و تونل مترو هم ممکن است در ایجاد نشست زمین مؤثر باشد.
نادری در رابطه با عوامل انسانی موثر در وقوع نشست زمین تصریح کرد: عوامل انسانی تا امروز توانسته به‌طور غیرمستقیم به وقوع این حادثه دامن بزند.
وی درباره علت رسوبات و آبرفت‌های دشت تهران گفت: علت رسوبات و آبرفت‌های دشت تهران، متأثر از رشته‌کوه‌های البرز است.
این کارشناس منابع آب و خاک افزود: گواهی این رسوبات آبرفت ناهمگن و دانه‌های درشت خاک دامنه‌های البرز و تپه‌ماهورهایی است که از شرق به غرب تهران راه یافته‌اند.
نادری در رابطه با نوع بافت خاک در نقاط مختلف شهر تهران گفت: از تپه‌های چیتگر هرچه از دامنه البرز به سمت جنوب می‌رویم، بافت خاک و دانه‌بندی آن ریزتر می‌شود. حال با توجه به اینکه دانه بندی خاک در شهرری ریز است، به همین دلیل کارخانه‌های آجر و خاک رس از این نقطه پایتخت سر درآورده‌اند.
وی افزود: برخی از مواقع لوله‌های آب شرب و فاضلاب در محیط خاک راه می‌یابند و باعث انحلال خاک می‌شوند و با سست شدن خاک آنچه نباید اتفاق می‌افتد.
این کارشناس منابع آب و خاک در رابطه با میزان تخلخل خاک افزود: تخلخل خاک در بعضی مناطق به ١۵ درصد می‌رسد، با آب پر می‌شود، این فضاها در خاکی که دارای دانه‌درشت است، سفره‌های آب زیرزمینی را به خود راه می‌دهند.
وی افزود: سفره‌های آب زیرزمینی دشت تهران تا ٣٠ سال گذشته عمق کمی داشت، اما تخلیه فاضلاب و راه یافتنش به آب‌های زیرزمینی در کوه‌پایه‌های البرز یعنی از منطقه ٢٢ شهرداری تهران تا امتداد بزرگراه شهید بابایی، در طول این مدت عمق سفره‌های زیرزمینی را به ٢٠، ١۵، ١٠ متر و حتی کمتر از این‌ها رساند و این اتفاق در طول زمان باعث بر هم ریختن تعادل سفره‌های آب زیرزمینی در بافت شهری تهران شد.
نادری در رابطه با عمق سفره‌های زیر زمینی گفت: ٢٠ سال گذشته اگر در نقطه‌ای از تهران، عمق سفره‌های زیرزمینی بیش از ۴٠ متر بود، اکنون عمق این سفره های زیرزمینی به ٢٠ متری سطح زمین رسیده است.
وی تصریح کرد: در گذشته مقنیان چاه‌های عمیقی حفر می‌کردند تا به سفره‌های آب زیرزمینی برسند، اما اکنون نزدیک بودن آب به سطح زمین تعادل را بر هم ریخته و جنس خاک هم مزید بر علت شده تا زمین در هم بریزد و حادثه اتفاق بیفتد.
این کارشناس منابع آب و خاک در پاسخ به سوالی مبنی بر میزان لوله‌های فرسوده شبکه آب شرب گفت: اکنون حدود ٩ تا ١٠ هزار کیلومتر شبکه آب شرب در تهران وجود دارد که حدود ٢ تا ٣ هزار کیلومتر از این میزان، فرسوده است.
وی در ادامه افزود: این لوله‌های فرسوده نه تنها میزان زیادی از آب سدها را هدر می‌دهند، بلکه به فاضلاب‌ها نشت می‌دهند.
ضرورت مدیریت یکپارچه شهری
به گفته کارشناس هم مسئولان خدمات شهری، نیازمند منبعی اطلاعاتی برای زمان مدیریت بحران هستند تا مدیریت پیشگیرانه انجام دهند و در زمان لازم با استفاده از این اطلاعات، نقاط آسیب‌پذیر را بشناسند، اما احتمال وقوع نشست زمین در تهران بالاست، چون آمار متفاوتی از نقاط حادثه‌خیز تهران وجود دارد. نشست زمین در تهران که در بزرگراه ستاری و بلوار کوهسار اتفاق افتاد و خبری شد، بارها کف خانه‌ها اتفاق افتاده چنان‌که به‌کرات از سوی اهالی یوسف‌آباد و امیرآباد تهران گزارش شده است.
اگر این اتفاق در خانه‌های مردم رخ بدهد، شاید خبرش در صفحه حوادث جای گیرد و رخ دادن آن در خیابان‌ها باعث شده هشدارها برای نظارت دقیق به عملیات عمرانی در تهران، بیش‌ازپیش شنیده شود.
پدیده فرونشست و فروچاله‌ها و شکاف‌های ناشی از آن اگر در مجاورت تأسیسات زیر بنایی مانند راه‌آهن، راه‌ها، دکل‌های برق و سایر شریان‌های حیاتی و همچنین در ساختگاه سکونتگاه‌های روستایی و شهری باشد، خطرات و خسارات بسیاری را به بار می‌آورد و موجب ایجاد ناپایداری در سازه و گاه موجب بروز بحران می‌شود.
با توجه به مسایل مطرح شده می‌توان برداشت‌های بی رویه از آب‌های زیر زمینی، احداث سد و ممانعت از تغذیه سفره‌های آب زیر زمینی، ساخت و سازهای بی رویه و حفاری‌های غیرمجاز را از عوامل اصلی به وجود آمدن این معضل دانست که بی توجهی هرچه بیشتر به این مسئله و نادیده گرفتن پیامدهای آن می‌تواند تهران را با مشکل جدی روبه رو کند.
