بر اساس تازه‌ترین اخبار منتشر شده، چهار پالایشگاه هندی در فوریه برای خرید نفت از ایران سفارش‌گذاری کرده‌اند و دو پالایشگاه ژاپنی نیز ابراز امیدواری کرده‌اند که بتوانند تا پایان ژانویه محموله‌هایی را از ایران خریداری کنند. در کنار این دو کشور، چین نیز در ماه‌های ژانویه و فوریه سال‌جاری برای خرید نفت از ایران سفارش‌گذاری کرده است.
ترکیه، کره‌جنوبی، یونان، ایتالیا و تایوان دیگر کشورهای معاف شده از تحریم‌های نفتی ایران هستند که هنوز هیچ خبری از اقدامات آنها در راستای خرید نفت از ایران منتشر نشده است. در شرایطی که نشانه‌های خرید نفت ایران در دوران تحریم، فعلا از سمت سه کشور از هشت کشور معاف‌شده از تحریم‌های نفتی مشاهده شده است؛ روایت‌های مختلفی از چگونگی جریان صادرات نفت خام ایران وجود دارد. چهار ماه مانده به پایان مهلت ۱۸۰ روزه آمریکا برای خرید نفت ایران، می‌توان گفت سه روایت از فروش نفت کشور در بازار وجود دارد.
آنچه در این میان مشخص است، سخت شدن فروش نفت تولید کشورمان در بازار است اما در کنار این فصل مشترک میان کارشناسان و مقامات، عده‌ای عقیده دارند فروش نفت ایران با تکیه به ترفندهای دور زدن تحریم‌ها در سطحی قابل قبول ادامه پیدا می‌کند. این نظری است که می‌توان در تحلیل‌های برخی رسانه‌های بین‌المللی و مقامات دولتی ایران دید. برخی دیگر مانند امیرحسین زمانی‌نیا، معاون امور بین‌الملل وزیر نفت ایران که به نظر می‌رسد سعی دارند نگاهی واقع‌بینانه به شرایط داشته باشند، عقیده دارند حتی فروش یک بشکه نفت بیش از سطح تعیین‌شده برای معافیت‌ها غیرممکن به نظر می‌رسد اما در عین حال تاکید دارند شرایطی که ایران برای فروش ایجاد می‌کند می‌تواند مانعی بر سر راه افت شدید صادرات نفت خام ایران باشد. برخی کارشناسان مانند ایمان ناصری، مدیربخش خاورمیانه موسسه مشاوران بازار نفت و گاز FGE نیز عقیده دارند با توجه به جریمه‌های سنگین تخطی از تحریم‌ها و همچنین بروکراسی سنگینی که بر سر راه خریداران معاف شده از تحریم‌های نفتی ایران قرار دارد، احتمالا کشورهای زیادی (از جمله کشورهای معاف شده) ترجیح می‌دهند نیاز خود را از دیگر عرضه‌کننده‌ها که حالا تعدادشان در بازار کم هم نیست، تامین کنند. به عنوان مثال تایوان یک نمونه است که با وجود دریافت معافیت نفتی از آمریکا، تصمیم به عدم استفاده از آن گرفته است.
روایت نخست، قابلیت‌های ایران
از مهم‌ترین دلایلی که باعث می‌شود برخی عقیده داشته باشند ایران با وجود فشارهای آمریکا، می‌تواند فروش نفت به بازار جهانی را ادامه دهد، نخست کوتاه آمدن دولت ترامپ از صفر کردن صادرات نفت خام ایران تا تاریخ ۵ نوامبر و اعطای معافیت به هشت کشور خریدار نفت خام ایران بود و پس از آن، بیشتر بودن سطح صادرات نفت خام ایران نسبت به برآوردهایی بود که چشم‌انداز صادرات نفت ایران را بسیار تاریک ترسیم می‌کردند. «دنیای اقتصاد» پیش از این در گزارشی با عنوان «غافلگیری از صادرات نفت ایران» به بررسی داده‌های واحد اطلاعات اکونومیست پرداخت که طی آن مشخص می‌شد ایران در نخستین ماه بازگشت تحریم‌ها (نوامبر)، توانسته است با تکیه بر روش‌های دور زدن تحریم‌ها، چیزی حدود ۲ میلیون بشکه در روز نفت روانه بازار جهانی کند.
با توجه به محرمانه بودن اطلاعات فروش نفت ایران، به خصوص در دوران تحریم، تنها می‌توان به برآوردهایی که موسسه‌های مختلف از ردیابی کشتی‌های حامل نفت ایران به دست می‌دهند تکیه داشت. در این میان برآوردها مختلف هستند و اعدادی که از سوی موسسات مختلف ارائه می‌شود نیز لزوما شباهتی با یکدیگر ندارند و ممکن است تفاوت‌های آنها چشمگیر باشد. با این حال اگر میزان معافیت کشورهای خریدار نفت ایران را در نظر بگیریم، ایران می‌تواند با تکیه به این معافیت چیزی حدود یک میلیون بشکه در روز صادرات داشته باشد. پیش‌بینی شرکت FGE از میانگین صادرات روزانه نفت خام ایران در ژانویه و فوریه نیز در این محدوده قرار دارد. بر اساس پیش‌بینی این موسسه مشاور، ایران در ژانویه روزانه ۰۸۰/ ۱ میلیون بشکه و در فوریه نیز ۱۵۵/ ۱ میلیون بشکه در روز صادرات خواهد داشت. فراتر از اینها اما ایران می‌تواند با روش‌هایی مانند عرضه نفت در بورس انرژی تهران، یا فروش به برخی خریداران جدید، میزان صادرات روزانه نفت خام را در سطحی بیشتر حفظ کند.
ایران تجربه‌های فراوانی از شیوه‌های دور زدن تحریم‌ها برای فروش نفت دارد که از دور قبلی تحریم‌های یکجانبه غرب آنها را برای خود اندوخته است. این روش‌ها به علت مخفیانه بودن، اصولا قابل پیگیری نیستند و اگر دولت آمریکا قصد پیگیری این موارد را داشته باشد، احتمالا باید هزینه‌های زیادی را متحمل شود. با توجه به این موارد، که برخی رسانه‌های بین‌المللی به آنها استناد می‌کنند، نتیجه‌ای به دست می‌آید که به اظهارات مقامات رسمی ایران نزدیک است، یعنی اگرچه صادرات نفت ایران تحت تاثیر تحریم‌ها کاهش می‌یابد اما افت آن به میزانی نخواهد بود که آمریکا به دنبال آن است. در این میان چنانچه ساز وکار مالی ویژه برایتجارت با ایران به نتیجه برسد، فروش نفت و انتقال پول آن در دوران تحریم برای کشورمان تا حدود زیادی تضمین می‌شود. این ساز و کار مالی، بیش از هر چیز با تمرکز برای فروش نفت ایران طراحی شده است.
روایت دوم، ماموریت دشوار
در روزهای اخیر، انتشار یک مصاحبه با معاون امور بین‌الملل وزیر نفت، بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌های داخلی و خارجی پیدا کرد. امیرحسین زمانی‌نیا در این مصاحبه با ایران‌پترولیوم در رابطه با شرایط صادرات نفت خام ایران بدون اشاره به اطلاعاتی خاص گفت: «متاسفانه فشار و نفوذ مالی آمریکا به حدی است که کشورهایی که برای واردات نفت ایران از آمریکا معافیت گرفته‌اند حاضر نیستند یک بشکه بیشتر از معافیتی که گرفته‌اند از ایران نفت خریداری کنند.»
به نظر می‌رسد این اظهارنظر در کنار تاکید بر اینکه «مهم‌ترین اولویت وزارت نفت در حال حاضر فروش حداکثری نفت و تامین منافع کشور است»، می‌تواند به این معنا باشد که فروش نفت در شرایط فعلی ماموریتی دشوار برای وزارت نفت است. او همچنین ساز و کار ویژه مالی برای تسهیل تجارت ایران با شرکت‌های اروپایی را اقدامی مفید می‌داندکه مشکل‌گشا نیست زیرا اقدامات اروپا زیر ذره‌بین آمریکا است و می‌تواند برخورد این کشور را به همراه داشته باشد.
اظهارنظرهای اخیر زمانی‌نیا در حالی به دور از محافظه‌کاری یا خوش‌بینی به نظر می‌رسد که نگاهی به عملکرد مشتریان بزرگ نفت ایران در آسیا صحبت‌های او را تایید می‌کند. بر اساس گزارش‌های موجود، چین در ماه‌های ژانویه و فوریه، به‌طور متوسط روزانه ۳۶۰ هزار بشکه نفت خام از ایران وارد خواهد کرد. این آمار که از سمت موسسه مشاوران بازار نفت و گاز FGE منتشر شده است، با آنچه پیش از این در رابطه با سقف مجاز خرید چین از نفت ایران تخمین زده شده بود همخوانی کامل دارد.
پس از اعطای معافیت ۱۸۰ روزه به هشت کشور خریدار نفت خام ایران، هیچ آماری از سقف مجاز خرید هر کشور در این دوره زمانی به شکل رسمی منتشر نشد و تمام اعداد اعلام شده را تخمین‌ها شکل می‌دادند. برای مثال سقف خرید روزانه هند از ایران، حداکثر ۳۰۰ هزار بشکه در روز عنوان شد که ۲۶۰ هزار بشکه در روز کمتر از بیشترین سطح خرید نفت ایران در سال ۲۰۱۸ است. در این زمینه، آمارهای منتشر شده از سمت FGE برای میزان خرید پالایشگاه‌های هندی از سمت ایران، نزدیک به رقم یاد شده است.
طبق این آمار، چهار پالایشگاه هندی شامل بهارات پترولیوم، ایندین‌اویل، MRPL و HPCLاز جمله پالایشگاه‌هایی هستند که تمام آنها برای ماه فوریه برای خرید نفت ایران سفارش‌گذاری کرده‌اند و مجموع سفارش‌های آنها در این ماه به ۳۲۱ هزار بشکه در روز می‌رسد. از این چهار پالایشگاه، بهارات پترولیوم که یک پالایشگاه دولتی است پس از سه ماه خرید نفت از ایران را از سر گرفته. بر اساس گزارش‌های منتشر شده، علت اصلی این کاهش خریدها از ایران که طی ماه‌های گذشته رقم خورده جلب رضایت آمریکا برای دریافت معافیت بوده است. هند امیدوار است بتواند برای خرید نفت از ایران، بار دیگر از آمریکا معافیت دریافت کند.
روایت سوم؛ ترجیح مشتریان
در کنار دو روایت یاد شده که نگاه‌هایی خوش‌بینانه و واقع‌بینانه به فروش نفت ایران داشتند، یک روایت دیگر وجود دارد که اگرچه واقع‌بینانه به نظر می‌رسد اما تا حدودی بدبینانه نیز است. مدیر بخش خاورمیانه موسسه مشاوران بازار نفت و گاز FGE در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» عقیده دارد بعید است هند و چین خرید نفت از ایران را قطع کنند اما واکنش کشورهایی مانند کره‌جنوبی و ژاپن، نشان می‌دهد که احیانا حتی کشورهای معاف شده از تحریم‌های نفتی ایران، ترجیح بدهند نیاز روزانه خود را از دیگر عرضه‌کنندگان تامین کنند. ایمان ناصری با اشاره به روند بروکراتیک سنگینی که تحریم‌ها پیش پای کشورهای معاف شده برای خرید نفت ایران گذاشته است، می‌گوید: برای مثال کشوری مانند ژاپن که از تحریم‌ها معاف شده و برای خرید نفت از ایران تمایل دارد، باید هماهنگی‌هایی را هم با ایران انجام دهد و هم با آمریکا و این هماهنگی‌ها به معنای طی مسیری بروکراتیک است که می‌تواند بسیار زمان‌بر باشد.
زمان‌بر بودن انجام این هماهنگی‌ها یکی از علت‌هایی است که باعث شده با وجود گذشت حدود دو ماه از اعطای معافیت‌ها، پایان ژانویه زمانی باشد که خریدارانی مانند کره‌جنوبی و ژاپن برای از سرگیری خرید نفت ایران به آن اشاره کنند. با این حال بروکراسی سنگین تنها مشکلی نیست که بر سر راه این کشورها برای خرید محموله‌های نفتی ایران وجود دارد. کشورهایی مانند ژاپن و کره‌جنوبی، نسبت به روابط خود با آمریکا بسیار حساس و محافظه‌کار هستند و همین ویژگی، احیانا مانعی برای برقراری روابط نفتی با ایران با وجود معافیت از تحریم‌ها باشد. مثال بارز در این میان کره جنوبی است که با وجود پیگیری‌های فراوان برای کسب معافیت، هنوز اقدامی عملی در راستای واردات میعانات گازی از ایران نکرده است. ژاپن نمونه‌ای دیگر است.
روز گذشته اگرچه دو پالایشگاه مطرح ژاپنی (شرکت JXTG Holdings و شرکت کاسمو) به پلاتس گفته‌اند برای از سرگیری واردات نفت ایران از اواخر ژانویه آمادگی و امید دارند، اما آن را به «روشن شدن موارد مختلف از جمله موارد مالی» مشروط کرده‌اند. به این ترتیب اگر تکلیف موارد مد نظر آنها روشن نشود، خرید نفت ایران از ماه ژانویه به فوریه موکول خواهد شد. اما ناصری رفتار کشورهای خریدار نفت ایران را از یک منظر دیگر نیز بررسی می‌کند و می‌گوید: واقعیت این است که در حال حاضر نفت فراوانی با قیمت مناسب در بازار وجود دارد. در چنین بازاری طبیعی است بسیاری از طرف‌های خرید نفت ایران ترجیح دهند به جای قرار دادن خود در معرض جرایم ناشی از تحریم‌های آمریکا، نیازشان را از دیگر عرضه‌کنندگان نفت تامین کنند.
در کنار این دیدگاه می‌توان به تسهیلاتی اشاره کرد که وزارت نفت در دوران تحریم برای ایجاد جذابیت برای خریداران بر محموله‌های نفتی می‌گذارد؛ مانند آنچه زمانی‌نیا نیز در مصاحبه اخیر خود به آن اشاره کرده و آن را دلیلی برای تمایل خرید نفت از ایران و کسب سود بیشتر عنوان کرده بود. معاون امور بین‌الملل وزیر نفت این تسهیلات را منشا پیدا شدن مشتریان جدید برای نفت ایران نیز عنوان کرده بود. با این حال باید دید در قیمت‌های فعلی که نسبت به اوج قیمت‌ها در اوایل اکتبر (حدود سه ماه قبل) حدود ۲۸ دلار کاهش داشته، تا چه سطح امکان ارائه تسهیلات وجود دارد.
