بافت تاریخی گرگان با مساحت ۱۵۶ هکتار در سال ۱۳۱۰ به شماره ۴۱ به‌عنوان «اولین بافت تاریخی کشور» در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.
این بافت دارای ویژگی‌های شاخص کالبدی و میراث ناملموس است که بیانگر غنای فرهنگی و تاریخی این منطقه به شمار می رود.
بافت تاریخی گرگان دارای سه محله قدیمی به نام‌های «سبزه مشهد»، «نعلبندان» و «میدان» است که هر کدام از این محله‌ها دارای محلات فرعی هستند.
آنچه اکنون آن را بافت تاریخی گرگان می‌نامیم، بازمانده مجموعه‌ای از شهر استرآباد و عناصر آن و فضاهای شهری همچون مساجد، آب‌انبارها، قنات‌ها، معابر و واحدهای مسکونی یک یا چند طبقه است.
«استرآباد» دروازه‌ها و کاروانسراهای متعددی داشته که دروازه‌های «چهل دختر»، «بسطام»، «میدان»، «فوجرد» و «سبزه مشهد» از مهم‌ترین آن‌ها بوده است.
این بافت از دو بخش اداری و مسکونی تشکیل شده که هم اکنون بقایای آن موجود است و منازل موجود در بخش مسکونی عمدتاً متعلق به اواخر دوره قاجار و اوایل دوران پهلوی نظیر خانه شیرنگی، تقوی، باقری و مفیدیان است.
خلیل حق‌شناس کارشناس میراث فرهنگی گرگان با حضور در جمع خبرنگاران در خصوص این بافت قدیمی گفت: بافت تاریخی گرگان که 87 سال پیش به ثبت رسیده به عنوان قدیمی‌ترین بافت تاریخی ثبت شده در کشور شناخته می‌شود.
وی با بیان اینکه این بافت تاریخی در محله سرچشمه که یکی از محله‌های قدیمی گرگان همچون سرپیل و باغان است، گفت: از آنجایی که در این منطقه یک چشمه آب بوده اینجا به سرچشمه معروف شده است.
حق‌شناس ادامه داد: این بافت تاریخی اولین مدرسه دخترانه شهر گرگان محسوب می‌شود، این بنا برای دوره پهلوی اول و جز معدود بناهای گرگان است که هر چهار طرف آن تراس دارد.
وی ادامه داد: طبقه اول این بنا زمستان‌نشین و طبقه پایین تابستان‌نشین است. در تمام خانه‌های گرگان جوی آبی وجود داشته که خانه به خانه به هم می‌رسیده و در مرکز همه حیاط‌های خانه‌های قدیمی در گرگان یک حوض و درختی از مرکبات همچون نارنج و نارنگی وجود داشته است.
این کارشناس میراث فرهنگی با بیان اینکه این بافت تاریخی ابتدا یک خانه مسکونی بوده، گفت: پس از مدتی این خانه به مدرسه تبدیل می‌شود و مدتی هم به عنوان درمانگاه از آن استفاده می‌شده اما در حال حاضر ساختمان اداره‌کل میراث فرهنگی گلستان است که ما از مالک خریداری کرده و آن را مرمت کرده‌ایم.
وی در خصوص اینکه آیا مرمت بنا به درستی انجام شده است، افزود: طرح مرمت از سوی شورای فنی تأیید شده بود و در حین پروژه مرمت، ناظر و مهندس اجرا داشتیم.
حق‌شناس با بیان اینکه در گرگان ۱۶۰ هکتار بافت قدیمی و تاریخی وجود دارد، تصریح کرد: این بنا بزرگ‌ترین بافت تاریخی شمال کشور و سومین بافت بعد از یزد و اصفهان است.
وی گفت: یکی از خوبی‌هایی که باعث ماندگاری این بافت قدیمی شده، این است که افراد بومی در آن زندگی می‌کنند و برخلاف بسیاری از شهرها که مهاجرنشین است، هنوز در این بافت افراد اصیلی و پولدار ساکن هستند.
کارشناس میراث فرهنگی گرگان درباره یکی از مشکلات بافت‌های قدیمی که مربوط به سیم کشی برق‌ها می‌شود، گفت: با دستور شهردار گرگان تمام سیم‌های برق محله از زیر زمین رد شده و قرار است تیرهای برق و علمک‌های گاز نیز با بافت منطقه یکی شود. بر اساس اعلام شهرداری این پروژه در 7 فاز اجرا می‌شود که در حال حاضر یک فاز آن به اجرا در آمده است.
حق شناس در پاسخ به این سؤال که چند خانه در این منطقه مرمت شده، گفت: ما در گرگان ۴۵۰ بنای قدیمی داریم که ۵۰ مورد آن به ثبت رسیده است. آمار دقیق مرمت‌ها را نمی‌دانم اما در حال حاضر خانه خراسانی در دست مرمت است و به‌طور مرتب هم مرمت‌هایی صورت می‌گیرد.
وی گفت: طرح مرمت مشارکتی است و گاهی هم رایگان انجام می‌شود.
