از زمان آغاز مذاکرات برجامی با اتحادیه اروپا با هدف حفظ منافع اقتصادی ایران تاکنون، اروپایی‌ها چند راهکار برای حفظ منافع اقتصادی ایران پیشنهاد داده‌اند. قانون مسدودسازی، تراکنش‌های موردی بانکی به بانک مرکزی ایران، حمایت بانک سرمایه‌گذاری اروپا از شرکت‌ها و همکاری بی‌وقفه در زمینه‌ی انرژی و شرکت‌های کوچک و متوسط از جمله این راهکارها هستند. بعضی از این راهکارها، با تاخیر اجرایی شده ا. ند، اما اجرای آن‌ها آثار مناسبی نداشته است. درباره وضعیت اجرا و نتایج احتمالی برخی راهکار‌های دیگر نیز جزییاتی در دست نیست. در بیانیه پایانی نشست وزرای امور خارجه ایران و کشور‌های ۴ +۱ (اعضای برجام) که در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل در تاریخ ۴ مهرماه برگزار گردید، از آخرین راهکار اتحادیه اروپا برای حفظ منافع اقتصادی ایران در چارچوب برجام رونمایی شد و مشخص گردید که این راهکار که سازوکار ویژه یا SPV نام دارد، کانال پرداختی است که قرار است پرداخت‌های مربوط به درآمد‌های نفتی و واردات ایران را تسهیل نماید.
واکنش منفی برخی از شرکت‌های نفتی اتحادیه اروپا به سازوکار ویژه
بعد از رسانه‌ای شدن بیانیه مذکور، واکنش‌ها نسبت به چگونگی عملکرد این سازوکار و میزان موفقیت آمیز بودن آن شروع شد. اما در بین این واکنش‌ها، واکنش برخی از شرکت‌های نفتی اتحادیه اروپا قابل تامل بود. اواسط مهرماه، پاتریک پویانه، مدیر اجرایی شرکت فرانسوی توتال در جریان کنفرانسی در روسیه نسبت به امکان فعالیت دوباره در ایران با وجود طرح جدید گفت: «ما نمی‌توانیم ریسک این کار را بپذیریم چرا که ممکن است از استفاده از سیستم مالی آمریکا محروم شویم». همچنین یک سخنگوی شرکت اسپانیایی انی نیز که از واردکنندگان فرآورده‌های نفتی ایران به شمار می‌رود به فایننشال تایمز گفت: «ما دیگر حضوری در ایران نداریم و قرارداد‌های تجاری‌مان طبیعتا در ماه نوامبر منقضی خواهند شد. ما به طور کامل از همه تحریم‌ها و قوانین تصویب شده توسط جامعه جهانی تبعیت خواهیم کرد». یک مقام اجرایی پالایشگاه انی هم گفت: «همه شرکت‌ها اول به سهامداران‌شان فکر می‌کنند، فارغ از این که اتحادیه اروپا چه کار می‌کند. هیچ کس ریسک افتادن به دام تحریم‌های آمریکا را نخواهد پذیرفت»؛ بنابراین با توجه به اینکه بیشتر شرکت‌های نفتی اتحادیه اروپا به ویژه شرکت‌های بزرگ مانند توتال، سهام و دارایی در آمریکا دارند، وارد این کانال نخواهند شد و تنها شرکت‌هایی که با آمریکا ارتباط تجاری قابل توجهی ندارند، وارد این کانال خواهد شد که عمدتا شرکت‌های متوسط و کوچک هستند. به همین دلیل، این سازوکار نمی‌تواند منافع اقتصادی در سطح مورد نظر ایران را حفظ کند و ظرفیت آن پایین خواهد بود.
زمان نامعلوم اجرای واقعی سازوکار ویژه و احتمال اجرای نمادین آن
براساس اظهارات محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه در گفتگو با خبرگزاری کیودو ژاپن در تاریخ ۱ آبان ماه، با نزدیک شدن به موعد تحریم‌های نفتی آمریکا در ۱۳ آبان (۴ نوامبر) سازوکار ویژه اتحادیه اروپا نیز به زمان اجرا باید نزدیک شود و قبل از اعمال تحریم‌های مذکور، سازوکار ویژه اروپا باید عملیاتی شده باشد.
اما برخلاف خواسته منطقی ایران، اخیرا رویترز به نقل از چهار دیپلمات اروپایی اعلام کرده است که این سازوکار در ۴ نوامبر به طور نمادین شروع به کار خواهد کرد و تا اوایل سال میلادی ۲۰۱۹ عملیاتی نخواهد شد. دیپلمات دیگری نیز به رویترز گفته است: «ما نیاز داریم به ایرانی‌ها نشان دهیم که برای حفظ برجام در حال کار هستیم تا آن‌ها را در برجام نگه داریم، اما این را هم می‌گوییم که تا اینجا و با این سرعت می‌توانیم پیش برویم».
تاکنون اتحادیه اروپا در رابطه با این خبر سکوت کرده است. با این وجود، صحبت‌های فدریکا موگرینی چند روز قبل از انتشار گزارش رویترز، تاییدی بر نامشخص بودن زمان اجرایی شدن این سازوکار برخلاف انتظار مسئولین دولتی دارد. موگرینی در جریان نشست اروپا-آسیا موسوم ASEM در جواب خبرنگاری که پرسید چه زمانی قرار است اروپا سازوکار جدید را برای حفاظت ایران از تحریم‌ها ایجاد کند گفت: «این چیزی است که ما در طی مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک رونمایی کردیم. اعضای اتحادیه اروپا تصمیم گرفته‌اند که این ساز و کار را اجرا کنند، بنابراین آن‌ها در حال کار بر روی احداث این سازو کار هستند. من اطمینان دارم که آن‌ها این کار را به طور موفقیت‌آمیز در هفته‌های پیش‌رو ادامه خواهند داد».
امروز هم وزیر امورخارجه کشورمان در بدو ورود به استانبول گفت: «سازوکار‌هایی که اتحادیه اروپا در نظر داشته، در همین چند روزه عملیاتی خواهد شد، ممکن است تا زمانی که بشود از این سازوکار‌ها استفاده کرد مقدار دیگری طول بکشد، به خاطر فشار‌های آمریکا و کارشکنی‌هایی که آمریکایی‌ها در تمامی مراحل این کار داشتند، برخی اقدامات زمان بیشتری برده است».
واکنش مناسب ایران به اجرای نمادین سازوکار ویژه اتحادیه اروپا
در واقع، «اجرای نمادین» سازوکار ویژه اتحادیه اروپا که از سوی دیپلمات‌های اروپایی مطرح شده و به صورت ضمنی توسط ظریف تایید شده است، بدین معناست که عملا این سازوکار در موعد اعمال تحریم‌ها، بی‌خاصیت خواهد بود و تنها قیچی کردن یک روبان است و اثری در راستای خنثی‌سازی تحریم‌ها ندارد. در نتیجه، انتظار می‌رود ایران زیر بار «اجرای نمادین» سازوکار ویژه اتحادیه اروپا نرود و در یک اقدام متقابل تعهدات خود در توافق هسته‌ای را تعدیل نماید. چنانچه ایران دست به اقدام متقابل نزند، این به معنای عدم انجام تعهدات بیشتر و قرار دادن پیش‌شرط‌های غیرمنطقی نظیر FATF از سوی اتحادیه اروپا خواهد بود و مهم‌تر اینکه عدم اقدام متقابل این پیام را به طرف اروپایی و آمریکایی خواهد داد که ایران در موقعیت ضعف قرار دارد و می‌توانند محدودیت‌های بیشتری را اعمال نمایند و برای گرفتن امتیاز‌های بیشتری از کشورمان در عرصه‌های دیگر مانند موشکی و نفوذ منطقه‌ای اقدام کنند.
