به گفته موسسه‌های بین المللی انرژی، ایران بزرگترین دارنده ذخایر هیدروکربوری در دنیا است، اما به گفته همین موسسه‌ها نتوانستیم، جایگاه قابل توجهی در حوزه پالایش برای خودمان دست‌وپا کنیم.
به طوری که بزرگترین پالایشگاه‌ها و پتروپالایشگاه‌های دنیا در اختیار کشورهایی است که منابع نفت و گاز ندارند، یا به میزان بسیار کم از این نعمت خدادادی بهره مندند. برای مثال ژاپن و کره به ترتیب 98 و 100 درصد از نفت خام پالایش شده در پالایشگاه‌های خود را وارد می‌کنند. همچنین آلمان و ایتالیا به ترتیب 96 و 93 درصد از ظرفیت پالایشی خود را از طریق واردات تامین می‌کنند.
در این میان، کشور چین که بزرگترین وارد کننده نفت خام جهان است، 63 درصد از نفت پالایش شده خود را وارد می‌کند و همان طور که در شکل 1 مشاهده می‌شود 37 درصد خوراک پالایشگاه هایش (4.5 میلیون بشکه از 12 میلیون بشکه ظرفیت پالایشی) را از میادین نفتی داخلی خود تامین می‌کند.
شکل 1- افزایش ظرفیت پالایشی و مصرف فرآورده‌های نفتی در چین، از سال 1993 تا 2016
در این شکل دو نکته مهم نهفته است که باید به آن توجه کرد:
ظرفیت پالایشی چین از سال 1993 تا 2018 همواره صعودی بوده است و این به این معنی است که صنعت پالایش برای کشور چین یا سودده بوده است یا استراتژیک است؛ در غیر این صورت این کشور روی آن سرمایه‌گذاری نمی‌کرد.
از طرف دیگر همان طور که در شکل1 نیز مشاهده می‌شود، نفت وارداتی چین عمدتا از کشورهای دورافتاده نسبت به این کشور مانند عربستان سعودی، آنگولا، عمان، عراق و ایران که هزاران کیلومتر با چین فاصله دارند تامین می‌شود، پس صنایع پالایش و پتروپالایش حتی با اضافه شدن هزینه‌های حمل، بازهم صنایع زیان‌دهی نیستند.
ظرفیت پالایشی و پتروپالایشی کره جنوبی نیز همانطور که در شکل 2 مشاهده می‌شود در دهه‌های گذشته همواره صعودی بوده است. کره جنوبی از این صنعت به عنوان یک سودآوری مناسب همراه با اشتغال زایی و توسعه صنعتی در سایر حوزه‌ها استفاده می‌کند؛ به این ترتیب که نفت خام را مازاد بر نیاز خود از کشورهای خاورمیانه وارد کرده و به تبدیل آن به فرآورده‌های پالایشی و پتروشیمیایی می‌پردازد.
شکل 2- افزایش ظرفیت پالایشی و مصرف فرآورده‌های نفتی در کره جنوبی، از سال 1990 تا 2018
اما در کشور ما جمله معروف «پالایشگاه سازی سود ده نیست» 20 سال است که کشور را در این زمینه راکد نگه داشته است و همین مسئله موجب می‌شود که آمریکا گاه‌به‌گاه به تحریم نفتی ایران دست بزند. سوال اینجاست که آیا واقعا پالایشگاه سازی برای ایران سود ده نیست و برای سایر کشورها سودده است؟!
بخشی از پاسخ این سوال در نسل جدید پتروپالایشگاه‌های توسعه یافته در جهان است. پتروپالایشگاه واحدی است که از ادغام پالایشگاه و پتروشیمی و ساخت واحدهای فرآیندی آنها در کنار یکدیگر به وجود آمده است و سوددهی بالاتری نسبت به پالایشگاه دارد. امادر ایران پالایشگاه‌ها قدیمی هستند و عمر متوسط پالایشگاه‌های ایران به 60 سال می‌رسد. بنابراین طرح‌های جدید پتروپالایشی نظیر پتروپالایشگاه آناهیتا و جاسک سودده هستند، اما با ترجیع‌بند زیان‌ده بودن با یک چوب رانده می‌شوند و همین باعث شده است که بهایی به آنها داده نشود، تامین مالی آنها انجام نمی‌شود و وابستگی ایران به کشورهای دیگر همچنان باقی مانده است.
این گزارش حاکی است، روزنامه دنیای اقتصاد در پنجم تیرماه 97 طی گزارشی اعلام کرد گزارش‌های اداره اطلاعات انرژی آمریکا حاکی از ادغام‌ها و ائتلاف‌های معنادار شرکت‌های فعال در صنایع پالایش و پتروشیمی با یکدیگر است.
همچنین وب‌سایت «هیدروکربن پروسس» نیز در گزارش ماه سپتامبر 2017 خود به بررسی روند توسعه صنایع پتروشیمی در جهان پرداخته و نوشته است:
افزایش ادغام عملیات پالایش و پتروشیمی یک روند مهم جهانی در سال‌های اخیر بوده و پیش‌بینی می‌شود در آینده نیز سهم بالایی از سرمایه‌گذاری‌های این صنعت معطوف به این حوزه باشد. اکثر چنین پروژه‌های ادغامی در مناطق آسیا و خاورمیانه در حال اجرا هستند.
بر‌اساس گزارش‌های منابع بین‌المللی بزرگترین پروژه‌های پتروپالایشی آینده جهان عبارتند از:
- تکمیل ساخت پارک شیمیایی الجبیل عربستان به ارزش 20 میلیارد دلار
- سرمایه‌گذاری ۹ میلیارد دلاری شرکت چند ملیتی دانگوت در نیجریه
- سرمایه‌گذاری مشترک ۱۰ میلیارد دلاری شرکت چینی نورینکو و شرکت آرامکو عربستان، سرمایه‌گذاری ۲۵ میلیارد دلاری در استان ژجیانگ در شرق چین و همچنین ساخت مجتمع ۲۴ میلیارد دلاری در جزیره چوسان.
- پروژه ۴۰ میلیارد دلاری شرکت ملی نفت هند در استان باهارات
- پروژه ادغامی پتروپالایشی پتروناس مالزی به مبلغ ۲۷ میلیارد دلار
- پروژه ۱۳ میلیارد دلاری شرق دور روسیه
- پروژه ۱۶ میلیارد دلاری الزور کویت
- پروژه ۶ میلیارد دلاری مشابه در منطقه الدقم عمان.
از طرفی مقام معظم رهبری در صحبت‌های ابتدای سال خود در نوروز 94 در حرم مقدس رضوی به تشکیل «نهضت کاهش خام فروشی» دستور داده و فرمودند: «یکی از کارهای لازم نهضت کاهش خام فروشی است. ما باید کاری کنیم که خام فروشی به تدریج کاهش پیدا کند تا اینکه به کلی از بین برود، باید ارزش افزوده ایجاد کرد، بانک‌ها می‌توانند نقش ایفا کنند.
به همین دلیل لازم است تا به طور دقیق وضعیت پالایشگاه های شرق آسیا که مقصد صادراتی نفت ایران هستند مورد ارزیابی و بررسی قرار گیرد که در گزارش های آتی به این موارد به طور تفصیلی خواهیم پرداخت.
