از ابتدای پیدایش نمایش در مصر و یونان باستان گریم به شکل های مختلفی در این هنر استفاده شده است؛ گاهی گریم با آرایش و رنگ آمیزی مو، زمانی با نقاشی چهره و گاهی به صورت ماسک هایی که بر صورت بازیگران قرار می گرفته در کنار آنها بوده است.
واژه گریم از لغت فرانسوی Grime از سال ۱۷۷۸ میلادی وارد فرهنگ لغت شده است و به معنای ادا، شکلک، صورتک و یا نقش یک پیر مسخره از مصدر Grimer به معنای خطوط پیری بر چهره انداختن است. پایه گریم بر مبنای متعادل سازی چهره است و یک گریمور در اولین قدم باید دست به تعادل و بُعدسازی چهره بزند. طراح گریم در مرحله بعد با طراحی که ارایه می کند، می تواند مخاطب را به شخصیتی که قرار است در صحنه به آن جان بخشد، نزدیک کند. در واقع چهره پرداز با ۲ هدف گریم را بر چهره بازیگر انجام می دهد؛ نخست بهتر نشان دادن حجم ها، خطوط و میمیک چهره بازیگر به تماشاگر و دیگر شخصیت بخشیدن ظاهری به چهره او بدون ضربه زدن به میمیک بازیگر.
در واقع گریم جزو لاینفک هنر تئاتر به حساب می آید و البته با توجه به فاصله بازیگر با تماشاگران و سالنی که نمایش در آن اجرا می شود و البته سبک و سیاق هر اثر نمایشی ویژگی های این چهره پردازی متفاوت خواهد بود.
برای آشنایی با شیوه کاری طراحان و مجریان گریم تئاتر، سری به واحد گریم مجموعه تئاتر شهر زدیم تا از نزدیک با فعالیت های این هنرمندان روبه رو شویم.
اتاق های گریم در طبقه پایین تئاتر شهر قرار دارند و هر روز طراحان و گریمورهای این واحد زودتر از بقیه عوامل یک گروه نمایشی در تئاترشهر حاضر می شوند و به ترتیب و با توجه به زمان اجرای هر اثر نمایشی مشغول گریم بازیگران می شوند.
این هنرمندان همچنان که مشغول گریم بازیگران نمایش های مختلف بودند از تجربیات و خاطراتی را که در طول این سال ها با آن روبرو شده اند، سخن گفتند و از اینکه کار هنری شان به عنوان یک تخصص هنری در نظر گرفته نمی شود و با آنها رفتاری همچون کارمندها دارند، گلایه کردند.
کامبیز معماری از طراحان گریم و گریمورهای واحد گریم مجموعه تئاتر شهر از چهره پردازان قدیمی تئاتر و مدرس این رشته در دانشگاه است. معماری از سال ۶۷ فعالیت خود را در این رشته آغاز کرده و با وجودی که رشته تحصیلی اش طراح صحنه بوده و ۳۰ سال کارمند مخابرات بوده است در مقطعی ترجیح داده به جای طراحی صحنه به سمت چهره پردازی و گریم برود تا بتواند به شغل اصلی اش هم برسد.
معماری در حال حاضر کارمند قراردادی تئاتر شهر محسوب می شود و ۳۰ سال است که در تلویزیون، تئاترشهر و تالار وحدت مشغول فعالیت است. معماری می گوید برای اینکه بتواند به کارش در حوزه گریم برسد مجبور شده در مجموع سه سال از محل کارش در مخابرات مرخصی بدون حقوق بگیرد.
این هنرمند با اشاره به اینکه علاقه اش به تئاتر بسیار زیاد است چون این هنر را شیرین تر از کارهای تصویری می بیند درباره تجربیاتی که در این چند سال در حوزه تئاتر داشته است، می گوید: من ۳۰ سال است که مشغول به کار هستم و در این سال ها اکثر چهره پردازی هایی که انجام داده ام، سنگین و سخت بوده اند و نمی توانم بینشان تفاوت قایل شوم اما کارهایی بوده اند که در دوره ای نیاز به ساخت و ساز و طراحی های ویژه ای داشته اند. یکی از طراحی های مورد علاقه ام طراحی چهره پردازی و گریم نمایش «فنز» محمد رحمانیان بود که خیلی آن را دوست داشتم و نمایش هم از بازیگران خوبی برخوردار بود.
معماری و همکارانش در واحد گریم تئاتر شهر با این مجموعه قرارداد دارند نه با گروه های تئاتری بنابراین چهره پردازی هر نمایشی را که در مجموعه تئاتر شهر به صحنه می رود، بر عهده دارند.
وی درباره چگونگی همکاری اش با کارگردان هایی که در این مجموعه اجرا دارند، عنوان می کند: نظر کارگردان در طراحی چهره پردازی از اهمیت بسیاری برخوردار است. ما سر تمرین های نمایش حضور پیدا می کنیم و براساس ویژگی های هر کار، ایده هایمان را ارایه می کنیم و بعد اتود می زنیم و در نهایت زیر نظر کارگردان و با هماهنگی او طراحی چهره پردازی هر نمایش انجام می گیرد.
این هنرمند با اشاره به جذابیت هایی که پشت صحنه هر تئاتر می تواند برای مخاطبان داشته باشد درباره اینکه آیا تا به حال علاقه به حضور روی صحنه تئاتر داشته است یا اینکه ترجیح می دهد، شاهد نتیجه و جلوه کارش روی صحنه باشد، بیان می کند: وقتی آدم کار خوبی انجام می دهد و نتیجه اش را می بیند، احساس لذت می کند. من مدتی هم به عنوان طراح صحنه در تلویزیون مشغول کار بودم و مجبور بودم بالای سر پروژه ها حضور داشته باشم به همین دلیل ترجیح دادم تمرکزم را روی چهره پردازی و طراحی گریم بگذارم تا بتوانم به کارهای دیگرم هم برسم و در نهایت نتیجه اش را بتوانم، شاهد باشم.
معماری که از شاگردان مهین میهن؛ مادر چهره پردازی تئاتر ایران بوده است و از سال ۶۷ زیر نظر وی در تالار وحدت فعالیتش را آغاز کرده، معتقد است که استعداد زیادی در زمینه بازیگری ندارد با این وجود در یکی دو کار تصویری و تئاتری نقش های کوچکی برعهده داشته اما ترجیح می دهد پشت دوربین و پشت صحنه تئاتر فعال باشد.
ماجرای گریم و گریمور و بازیگران
این هنرمند درباره مشکلاتی که برخی مواقع با بازیگران پیدا می کنند، توضیح می دهد: بازیگران اخلاق های متفاوتی دارند برخی از آنها روی گریم حساسیت دارند و عده ای هم کلا اخلاق های تندی دارند و در نهایت از گریمی که روی صورتشان انجام می‌شود، ناراضی هستند. اصولا برخی از بازیگرانی که در سینما کار کرده اند، دوست دارند گریم تئاترشان هم مثل سینما باشد و آنها را زیبا کند اما زمانی که با گریم های اغراق شده تئاتر روبرو می شوند، آن را نمی پذیرند و برایشان سنگین است.
وی می افزاید: چندسال قبل در یکی از تئاترها که خانم میهن طراحش بود و بیشتر بازیگران رادیو در آن بازی داشتند وقتی قرار شد در چهره پردازی یکی از بازیگران ابروهای وی یک درجه بالاتر کشیده شود، وی عصبانی شد و احساس می کرد که شبیه دلقک شده است. برخی از بازیگران تفاوت بین گریم تئاتر و سینما را متوجه نمی شوند و نمی دانند که به دلیل فاصله بازیگر با تماشاگران باید گریم های تئاتر اگزجره و غلو شده باشد، اما از دید مخاطبان این غلو به چشم نمی آید.
بهمن صنیعی یکی دیگر از طراحان و چهره پردازان واحد گریم تئاتر شهر است که از سال ۶۸ در این حرفه مشغول به کار است. او نیز از شاگران مهین میهن به حساب می آید که بعد از گذراندن دوره ای یک ساله نزد وی، مشغول به فعالیت شده است. صنیعی به این نکته اشاره می کند که در دوره ای که نزد خانم میهن گذرانده علاوه بر آموزش چهره پردازی، صحنه آرایی، طراحی لباس و بازیگری را هم آموخته است و خودش ترجیح داده در حوزه گریم مشغول به کار شود.
صنیعی که تئاتر را مادر همه هنرها می داند از همان ابتدا کارش را از تئاتر آغاز کرده و معتقد است کار کردن در تئاتر باعث پیشرفت سریع یک هنرمند می شود و راحت تر می تواند در حوزه های دیگر هم فعالیت کند.
وی در این زمینه اظهار می کند: به عنوان نمونه عبدالله اسکندری، جلال معیریان و بیژن محتشم که از حرفه ای های این عرصه هستند کارشان را از تئاتر آغاز و بعد به تلویزیون و سینما راه پیدا کردند. تئاتر فرصت تجربه کردن را به هنرمند می دهد و یک طراح گریم در آن واحد باید چندین نمایشنامه را تجزیه و تحلیل کند و کاراکترهای مختلف هر اثر نمایشی را به درستی بشناسد. کار کردن با کارگردان های مختلف هم باعث می شود که زودتر کار را یاد بگیریم و تخصصی تر عمل کنیم.در یکی از شب ها اتفاقی رخ داد و من همان زمان که داشتم ریش آقای زنجانپور را می چسباندم او از من پرسید ساعت چند است و من هم تا آمدم ساعت را نگاه کنم ناگهان ظرف چسبی که در دستم بود روی لباس و صورت آقای زنجانپور خالی شد و او را بسیار بسیار عصبانی کرد اما به هر حال این اتفاق ختم به خیر شد.
وی درباره خاطراتی که از طراحی گریم و چهره پردازی دارد، عنوان می کند: کار کردن در این حوزه همه اش خاطره های جذاب برای ما دارد اما خاطره ای که هیچگاه از ذهنم نمی رود مربوط به نمایشی است به نام «ساحره سوزان» که به کارگردانی اکبر زنجانپور کار می کردیم. در آن نمایش آقای زنجانپور بازیگر نمایش مدت زمان زیادی را در زندان به سر می برد و ما در فاصله بین ۲ صحنه نمایش فرصت بسیار کمی داشتیم که ظرف چند دقیقه ظاهر او را تغییر دهیم و چهره اش را تبدیل به صورتی پر از ریش و موی بلند و ژولیده و شکسته کنیم. در یکی از شب ها اتفاقی رخ داد و من همان زمان که داشتم ریش آقای زنجانپور را می چسباندم او از من پرسید ساعت چند است و من هم تا آمدم ساعت را نگاه کنم ناگهان ظرف چسبی که در دستم بود روی لباس و صورت آقای زنجانپور خالی شد و او را بسیار بسیار عصبانی کرد اما به هر حال این اتفاق ختم به خیر شد و ما سریع چسب ها را پاک کردیم و آقای زنجانپور روی صحنه رفت.
صنیعی با اشاره به اینکه از این اتفاقات زیاد در صحنه تئاتر رخ می دهد و اجتناب ناپذیر است، بهترین تجربه ای را که تا به حال داشته است کار کردن با بهرام بیضایی می داند.
وی در این زمینه توضیح می دهد: بهرام بیضایی بسیار روی گریم حساسیت داشت و وقت زیادی را به این حوزه اختصاص می داد و ما مجبور بودیم برای اینکه تست گریم مورد قبول وی قرار گیرد مطالعه و تحقیق زیادی داشته باشیم. کارهایی را هم که در آنها قطعه سازی داشته ایم و ماسک سازی کردیم، بسیار دوست دارم و تجربیات دلنشینی برایم بوده اند. مثلا رضا کرم رضایی نمایشی را با عنوان «سوگ مضحکه آدم» به صحنه می برد که نزدیک به ۶۰ ماسک متنوع داشت و خیلی برایم جذاب بود و ما تا دیروقت مشغول ساخت این ماسک ها بودیم.
تفاوت گریم تئاتر و سینما
این هنرمند گریمور درباره روبه رو شدن با بازیگران بدقلق در دوران کاری اش، می گوید: بازیگران اخلاق های مختلفی دارند مثلا برخی از آنها انتظار دارند در حالی که سیگارشان گوشه لبشان است، گریم شوند. متاسفانه مساله ای که در این کار زیاد با آن روبرو می شویم این است که بازیگران گریم تئاتری شان را در همان اتاق گریم نگاه می کنند در حالی که در گریم تئاتر را باید در صحنه نمایش دید. خیلی از بازیگران ما و حتی حرفه ای های این عرصه چون قبلا در کارهای تصویری حضور داشتند و بعد از گریم چهره زیبایی از خود دیده اند، انتظار دارند در تئاتر هم بعد از گریم چهره شان زیبا شود در حالی که ما با ابعاد و قواعد صحنه بازیگر را گریم می کنیم و مجبوریم برای دید بهتر، کنتراست کار را بالاتر ببریم اما آنها متوجه این قضیه نمی شوند و برخی نیز تصور می کنند ما کار گریم بلد نیستیم.
صنیعی می گوید برای رسیدن به طراحی درست یک شخصیت علاوه بر حاضر شدن در تمرین های نمایش و مطالعه نمایشنامه با بازیگر هر نقش هم ارتباط برقرار می کند چون معتقد است حسی که یک بازیگر برای ایفای یک نقش می گیرد کمک زیادی به وی می کند تا طراحی درستی از آن کاراکتر ارایه دهد.
این چهره پرداز پیشکسوت با اشاره به حقوق های اندکی که خود و همکارانش دریافت می کنند، یادآور می شود: متاسفانه حقوقی که به ما پرداخت می کنند اندک است و اگر بخواهیم حقوقمان را با گریمورهای سینما مقایسه کنیم شاهد اختلاف بسیاری هستیم و اعتراض هم که می کنیم به ما می گویند که شما کارمند هستید و بر همین اساس هم حقوق می گیرید. اگر ما همزمان مشغول چند کار دیگر نباشیم این حقوق اندک نمی تواند کفاف خرج و مخارجمان را بدهد و تنها دلیلی که باعث ماندگاری ما در اینجا شده است عشق و علاقه به کارمان است.
همانقدر که گریم های تئاتری در سینما جواب نمی دهد گریم های سینمایی هم مناسب اجرای تئاتر نیستوی ادامه می دهد: کار ما یک کار تخصصی است در حالی که بعد از بازنشسته شدن دیگر کسی نیست که جایمان را بگیرد و فرد دیگری به عنوان گریمور استخدام نمی شود. شغل ما از آن شغل های ستاره دار است که دیگر کسی را در این حوزه استخدام نمی کنند. با رفتن امثال ما دیگر گریم تئاتر می میرد چون ما اکثرا از شاگردان خانم میهن بودیم و بیشترمان هم در شرف بازنشستگی هستیم. البته این روزها گریم تئاتر را به سمت گریم سینما برده اند و به نظر می رسد بسیاری از کارگردان ها دیگر نیازی به گریم های تئاتری احساس نکنند اما من معتقدم همانقدر که گریم های تئاتری در سینما جواب نمی دهد گریم های سینمایی هم مناسب اجرای تئاتر نیست.
عاطفه ابیضی یکی دیگر از طراحان و چهره پردازان واحد گریم تئاتر شهر است که در بخش گریم بانوان کار می کند و نزدیک به ۱۸ سال سابقه کار دارد. او هم از شاگردان مهین میهن به حساب می آید و کارمند وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است.
ابیضی با اشاره به اینکه ابتدا به سمت بازیگری تئاتر گرایش داشته و شاگرد سوسن مقصودلو بوده است، توضیح می دهد: به دلیل علاقه بسیار زیادی که به گریم داشتم به کلاس های خانم میهن رفتم که دانشگاه آزاد اسلامی برگزار می کرد و اولین کار حرفه ای را هم که انجام دادم نمایشی به کارگردانی پری صابری در تالار وحدت بود.
وی با اشاره به اینکه این روزها بیشتر کارگردان ها ترجیح می دهند به جای چهره پردازی های سنگین روی صورت بازیگرانشان تعادل سازی انجام گیرد و بازیگران هم علاقه مند به گریم های سنگینی که آنها را پیر یا زشت کند، نیستند، می گوید به همین دلیل طراحان هم ترجیح می دهند محتاطانه عمل کنند و بیشتر به بازیگر در ایفای نقشی که قرار است ایفا کند، کمک کنند.
ابیضی در این زمینه می افزاید: من کلا گریم های رئالیستی را دوست ندارم و ترجیحم این است که بیشتر گریم های اکسپرسیونیستی و سوررئال کار کنم به عنوان نمونه در نمایش «تن تن و راز قصر مونداس» آروند دشت آرای حضور داشتم که برایم تجربه جذابی بود. همچنین طراحی نمایش «هام» عباس عبدالله زاده را هم برعهده داشتم که باید بازیگران را شبیه اجنه گریم می کردم و بسیار از این کار لذت می بردم.ما تخصصمان گریم است و کار دیگری هم در این مجموعه نداریم اما مجبوریم در این زیرزمین بدون تهویه ۸ ساعت بمانیم. انرژی و ذوق و علاقه ما به این شکل از بین می رود اما متاسفانه هیچ توجهی به اعتراض های ما نمی شود
این چهره پرداز با گلایه از اینکه به آنها به جای اینکه مثل یک هنرمند نگاه کنند، کارمندی برخورد می شود، می گوید: قبلا ما بعد از اینکه کارمان را انجام می دادیم، می توانستیم مجموعه را ترک کنیم اما در حال حاضر باید مثل کارمندهای اداره ۸ ساعت را پر کنیم.
وی اضافه می کند: ما تخصصمان گریم است و کار دیگری هم در این مجموعه نداریم اما مجبوریم در این زیرزمین بدون تهویه ۸ ساعت بمانیم. انرژی و ذوق و علاقه ما به این شکل از بین می رود اما متاسفانه توجهی به اعتراض های ما نمی شود. ما نزدیک به چند ماه برای حل این مساله جنگیدیم اما در نهایت راه به جایی نبردیم. همچنین حقوق ما کم است و مجبوریم به جز اینجا در جاهای دیگری هم مشغول کار باشیم.
این هنرمند درباره وضعیت شغلی خود و همکارانش توضیح می دهد: برخی از کارمندان اینجا قراردادی و برخی دیگر مثل ما پیمانی هستند ولی با این وجود ما هم هنوز امنیت شغلی نداریم. در حال حاضر بزرگترین دغدغه ما در این شغل ساعت کاری مان است که تمام انرژی ما را می گیرد و واقعا نمی دانیم این ۸ ساعت را باید در اینجا چطور سپری کنیم که امیدوارم کمی ما را درک کنند.
ابیضی در پایان تاکید می کند که اتاق گریم اتاق اسرار بازیگران و کلا گروه نمایش است و هر اتفاقی که رخ بدهد جرقه اش از اتاق گریم خواهد بود. اگر گریمور حرفه ای نباشد و هرچه می شنود را انتقال دهد مسلما فتنه برپا خواهد کرد ولی خوشبختانه در تئاتر شهر اصلا از این مسایل وجود ندارد و گریمورها واقعا با بازیگران و گروه های تئاتری رابطه حسنه ای دارند و با هم دوستان خیلی خوبی می شوند و ارتباطشان با یک کار تمام نمی شود.
