امام جواد(ع) از جهات گوناگون نقطه عطفی برای اسلام و تشیع بود، دوره امامت آن حضرت دارای ویژگی‌هایی بود که در دوره‌های امامان قبلی نبود، شرایط و زمان خاص دوره امامت آن حضرت، جایگاه علمی حضرت، امامت در کودکی و بروز ویژگی‌های خاص علمی از حضرت با وجود کمی سن و سال، این دوره را دوره‌ای خاص از امامت باید دید، چنانکه ولادت و وجوداین امام همام خاص می‌باشد، به همین مناسبت با حجت‌الاسلام والمسلمین امیرعلی حسنلو مدیرگروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه‌های علمیه گفت‌وگو کردیم که مشروح آن در ادامه می‌آید:
*چرا امام جواد(ع) مولودی مبارک نامیده شده‌اند؟
تولد مبارک امام جواد(ع) نه تنها پایان‌بخش نگرانی‌های شیعیان و افشای نیت فرصت‌طلبان و سودجویانی چون فرقه واقفیه و دیگر دشمنان شیعه بود، بلکه آغاز فصل نوینی از تاریخ تشیع است، از این رو تولدش با برکت‌ترین ولادت‌ها است؛ خیلی گمان می‌کردند که امام رضا(ع) فرزندی ندارد و امامت پس از ایشان به نسلی دیگر منتقل خواهد شد، تردیدهایی نیز درباره امامت حضرت توسط برخی شبهه‌افکنان ایجاد می‌شد.
شیخ طوسی از احمد بن محمد عیاشی در انوار البهیه 10 رجب سال 195 هجری را روز ولادت حضرت دانسته است. این قول مشهور و مورد تأیید متون ماثور می‌باشد، بنابراین دهم ماه رجب ولادت امام جواد(ع) است چنان که در این دعا آمده است: «اللهم انی اسألک بالمولودین فی رجب محمد بن علی الثانی ...».
امام رضا(ع) درباره ولادت ابوجعفر محمد بن علی الجواد فرمود: «هذالمولود الذی لم یولد مولود اعظم علی شیعتنا برکه منه».
*دوران کودکی امام جواد(ع) چگونه سپری شد؟
آگاهی‌های تاریخی درباره زندگی امام جواد(ع) چندان گسترده نیست؛ زیرا افزون بر آنکه محدودیت‌های سیاسی همواره مانع از انتشار اخبار به امامان معصوم(ع) می‌شد، تقیه و شیوه‌های پنهانی مبارزه که برای «حفظ امام و شیعیان از فشار حاکمیت» بود، عامل مؤثری در عدم نقل اخبار در منابع تاریخی است. ولی شکی نیست که دوران کودکی امام جواد(ع) از مهم‌ترین دوران زندگی آن حضرت به شمار می‌رود، چرا که اولین کودکی بود که در چنین سنی به امامت رسید و معادلات فکری سیاسی حکمرانان را آشفته کرد، با بروز و ظهور که از علم امام در عرصه علمی جامعه آن روز واقع شد و مناظراتی که حضرت در آن علمای بزرگ دربار عباسی را به چالش کشید، امامت درخششی نو از خود نشان داد.
*اهمیت ولادت و رویدادهای فرهنگی، علمی و سیاسی معاصر امام جواد(ع) را تشریح می‌کنید؟
1- در خانواده امام رضا(ع) در محافل شیعه، از حضرت جواد(ع) به عنوان مولودی پر خیر و برکت یاد می‌شد. از امام رضا(ع) در این باره فرمودند: «این مولودی است که برای شیعیان ما، با برکتتر از او زاده نشده است».
2- شبهه واقفیه با ولادتش از بین رفت: (واقفیه کسانی بودند که در امامت امام موسی کاظم(ع) توقف کرده بودند). اینان موجی از نگرانی در میان شیعه درباره امامت ایجاد کرده بود برخی از شخصیتها در انکار اصل امامت و یا انتقال آن و یا تردید در امامت امام رضا(ع) ایجاد کرده و خود مردد شده بودند، در واقع این رویدادها خود امتحانی بزرگ برای شیعه بود که برخی نتوانستند از این موج و پیچ تاریخ امامت با عقیده سالم عبور کنند.
3- تثبیت عقاید شیعه و ترفیع جایگاه امامت و شیعیان از نظر عقیدتی در میان جامعه اسلامی با پاسخ‌های امام جواد(ع) در زمینه امامت و چیره شدن حضرت در مناظره یحیی بن اکثم که تمام اهل سنت و فرقه‌های آن را به چالش کشید که مساوی بود با لرزیدن تخت سلطنت عباسیان و مشروعیت خلافت آنان.
4- از جمله امتیازهای امام جواد(ع) اظهار علم اهل بیت(ع) است در دوره‌ای که عقاید اسلامی آماج شبهات گوناگون بود؛ در عصر آن حضرت علم‌گرایی و گسترش علم و ترجمه علوم دیگر از زبان‌های مختلف به زبان عربی و شیوع شبهات عقیدتی و فکری از طریق این متون در اوج بود، در این زمان بود که وجود حضرت و شخصیتش با سن خردسالی درخششی بی‌مانند داشت، از این رو وجودش و امامتش در شرایط خاص خردسالی به نبوت حضرت عیسی(ع) تشبیه شده است.
5- پس از شهادت امام رضا(ع) عده‌ای از بزرگان و علما به مدینه آمدند و 30 هزار مسأله در چند روز از حضرت سؤال کردند و حضرت بدون تأمل و درنگ همه را جواب دادند، در حالی که 10 سال بیشتر نداشتند.
6- مناظره علمی با گروهی از معتزله و نیز با دانشمندان نامدار زمان مأمون از جمله یحیی بن اکثم و چیره شدن بر او یحیی از طرح فروعات زیادی در مورد مسائل فقهی و حج توسط امام(ع).
7- تزویج توطئهآمیز ام‌الفضل به امام(ع) توسط مأمون؛ این ازدواج که مأمون بر آن اصرار داشت، کاملاً جنبه سیاسی داشت و اهداف شومی را دنبال می کرد که در رسیدن به آنها ناکام ماند.
8-پایه‌گزاری شبکه ارتباطی وکالت با وجود موانع سیاسی و اختناق شدید موجود، امام از این ابزار جهت حفظ انسجام شیعه و تقویت علمی و فکری شیعه، ارتباط خود را با شیعیان مستمر کردو پیوستگی شیعه با امامت را تأمین و برنامه‌های آینده شیعه را نیز با تدبیر خاص سامان داد و از تجزیه و تفرقه شیعه پیشگیری کرد، برای دوره غیبت نیز امام جواد(ع) تدابیری بی‌مانندی ریخت و بنیان وکالت خاص برای دوره غیبت صغری (نواب اربعه) و عام برای دوره غیبت کبری(مرجعیت) را به بهترین روش طراحی کرد.
9- علم بی‌مانند و کوشش‌های فرهنگی ومواضع سیاسی ـ اجتماعی، امام جواد(ع) که تمام دانشمندان بزرگ معاصرش را به حیرت واداشت و جریان علمی که امام رضا(ع) با محوریت اهل بیت(ع)، برجسته و در میان ملل و رهبران ادیان معرفی کرده بود استمرار بخشید. این دوره با وجود امام جواد برای شیعه نقطه عطف و گذار از انشعابات گسترده و تجزیه بزرگ و تفرقه بود، امام جواد(ع) با اقدامات ویژه تمام کارهای علمی و فرهنگی و سیاسی که امام رضا(ع) شروع کرد همه را ادامه داد و به نتیجه رساند، یکی از این مهم‌ترین اقدامات تکمیلی رسمیت دادن به شیعه از نظر علمی و تثبیت برجستگی علمی مدرسه امامت بر تمام مدارس ومدرسه خلافت بود.
10- تربیت شاگردان و انتشار علوم اهل بیت، به وسیله شاگردان گرچه دوره امام جواد(ع) به دلیل فشارهای سیاسی و کنترل شدید فعالیت آن حضرت از طرف دربار خلافت، گستره فعالیت بسیار محدود داشت با این حال تربیت شاگرد ولو به صورت غیر حضوری (به اصطلاح امروزی) از برنامه‌های مهم امام بود، تعداد شاگردانش که برخی مشترک بین ائمه قبل بودـ درحدود ،صد و 10 نفر بود و حدود 250 سخن گهربار از آن حضرت گزارش شده چون امام تحت نظر بود و از طرفی بیش از بیست و پنج سال عمر نکرد.
*فرزندان امام جواد(ع) چند نفر هستند؟
1. امام علی النقی الهادی(ع): ایشان پیشوا و رهبر و هادی امت اسلام بعد از پدر بزرگوارشان بودند، آن شخصیت والا نیز مانند پدر بزرگوار و پدران گرامیش تمام عمر 28 ساله را تحت نظر شدید خلفای عباسی بود. لذا شیعه از محضر پر فیض ایشان بصورت کامل و آزاد نتوانست استفاده کند.
2. موسی مبرقع: دومین فرزند برجسته و بزرگوار امام جواد(ع) ابو حمد موسی مبرقع نام دارد از آنجا که موسی دارای شمایل بسیار زیبا و صورت جمیل بود که در کوچه ها برقع به صورت می‌انداخت تا زنان و مردان از دیدن او ناراحت نشوند از این جهت او را موسی مبرقع گویند. تولد موسی مبرقع را در سال 214 هـ.ق نوشته اند و در هنگام مرگ پدرش حدود 5 یا 6 سال بیشتر نداشت، چنانکه برادر بزرگوارش حضرت علی النقی(ع) 7 یا 8 سال بیشتر نداشت، موسی 30 ساله بود که از مدینه هجرت کرد و راهی قم شد و در هنگامی که در شهر مدینه بود، سرپرستی اولاد امام جواد(ع) را می‌کرد و اموال صغار آن بزرگوار را سرپرستی می‌کرد و موقوفات و صدقات پدرش را به اهلش می‌رسانید.
در سال 244 بود که متوکل عباسی که از موقعیت موسی مبرقع وحشت داشت او را از مدینه به بغداد احضار کرد و ایشان را در شهر سامرا منزل داد تا او را مثل برادر بزرگوارش امام علی النقی(ع) زیر نظر داشته باشد و ایشان تا سال 247 که متوکل مُرد در سامرا بود، پس از مرگ متوکل، موسی به ایران آمد و سال 256 بود که به قم وارد شد. موسی در قم مزارعی ایجاد کرد و خود به کار کشاورزی پرداخت و در همان جا ساکن شد»، در شهر قم ساداتی که منتسب به موسی مبرقع هستند خود را به سادات برقعی معرفی کرده و به این عنوان مشهورند. موسی مبرقع پنج پسر داشت به نام‌های: ابوالقاسم حسین و علی و احمد و محمد و جعفر.
«اولاد و ذریّه موسی مبرقع غالبا در ری و قم بودند و از آنجا به قزوین، همدان، خراسان، کشمیر، هندوستان و سایر بلاد منتشر شدند، و الان در بلاد شیعه از اعظم طوائف سادات و اشرافند».
«موسی مبرقع در شب چهارشنبه هشت روز مانده به آخر ربیع الاول سال 296 هـ.ق در شهر قم وفات کرد و او را در منزل خودش به خاک سپردند و اکنون آرامگاه او مشهور است به چهل اختران» بقعه بزرگ که به نام 40 اختران است در کتیبه آن اسم شاه طهماسب به تاریخ 935 ثبت است. نخستین کسی که در آن دفن شد محمد بن موسی مبرقع بوده، پس از آن همسر او بُرَیْهد دختر جعفر(فرزند امام علی النقی) در کنار شوهر دفن شد. در کنار محمد فرزند موسی و نزدیکی آرامگاه او گروهی از علوی ها و فاطمی ها، همگی از اعقاب موسی مبرقع می باشند که در آن جایگاه دفنند» و معروفند به چهل اختران و امروزه ملجأ و مأمنی هستند برای شیفتگان امامت و ولایت و مرهمی برای دلسوختگان و دردمندان.
3. حکیمه خاتون: این زن با تقوا که از شایسته‌ترین زنان عصر خود به شمار می‌رفت و در فضل و هنر ممتاز بود، از برجسته‌ترین دختران امام جواد(ع) می‌باشد. حکیمه در طول حیات پربرکتش 4 امام را درک کرد و از محضر آنان بهره برد، پدر گرامیش امام جواد(ع)، برادرش حضرت هادی(ع)، برادرزاده‌اش امام عسکری(ع) و امام زمان(عج) را که خود افتخار قابلگی امام دوازدهم را هم داشت.
از افتخارات دیگر حکیمه خاتون، تعلیم و تربیت نرجس خاتون مادر امام زمان (عج) بود، حکیمه در نزد ائمه(ع) مکرم و محترم بود و مورد وثوق و اطمینان تا جائی که به مقام سفارت امام نائل آمد، عرایض مردم را به امام زمان (عج) می رسانید و توقیعات امام را به مردم بر می گردانید.
گویند: نواب امام زمان(عج) به وسیله این بانو با امام رابطه برقرار می کردند در کتاب کمال الدین از احمد بن ابراهیم نقل شده که گفت من به حضور حکیمه خاتون دختر امام جواد(ع) در سال 262 وارد شدم و هر چه می‌خواستم از پشت پرده از آن حضرت می‌پرسیدم او به ما جواب می‌داد و او واسطه حجة بن الحسن العسکری بود که تمام امور مربوط به شیعه را انجام می‌داد».
از حکیمه خاتون اخبار و احادیث بسیاری نقل شده و آیات بسیاری را تفسیر کرده است که دلیل بر قدرت علمی و روح ایمان و ولایت او می باشد. او با یکی از علویین به نام ابو علی الحسن المحدث از نوادگان امام سجاد(ع) ازدواج کرد و نتیجه این ازدواج یک پسر و یک دختر بود.
حکیمه خاتون سرانجام در سال 274 هـ.ق وفات یافت. مرقد شریفش در جوار ضریح امام هادی و امام عسکری ـ علیهما السّلام ـ قرار دارد که زیارت آن جناب مستحب مؤکد است.
دیگر فرزندان امام جواد(ع) که هر کدام در موقعیت و زمان روزگار خود از برترین و بهترین مردم دوران خود بودند در تاریخ شرح حالی از آنها وارد نشده، تنها اسامی آنها در صفحات تاریخ به چشم می‌خورد که در ادامه به این اسماء مقدس اشاره می‌شود: 4. ابواحمد حسین5. ابو موسی عمران 6. فاطمه 7. خدیجه 8. ام‌کلثوم
«در تاریخ قم نام زینب، ام‌محمد و میمونه هم به چشم می‌خورد که از دختران امام جواد(ع) به شمار رفته‌اند».
