پس از سکوتی نسبتا طولانی، آیت الله سیستانی مرجع عالی شیعیان عراق طی پیامی، با جدایی اقلیم کردستان از این کشور مخالفت کرد و از مسئولان کردستان خواست به خاطر مردم این اقلیم به اصول قانون اساسی بازگردند.
پیام آیت الله سیستانی که توسط نماینده ایشان در نماز جمعه کربلا قرائت شد، در شرایط فعلی حکم فصل الخطاب را دارد. معمولا مواضع و فتاوای مرجعیت در عراق، به ندرت و تنها در موارد بسیار مهم و ضروری صادر می شود و به عبارتی تکلیف عراقی ها و نیز غیرعراقی ها را روشن می کند.
همه پرسی غیر قانونی جدایی اقلیم کردستان به رغم مخالفت های داخلی و خارجی، در سوم مهرماه از سوی مقامات اقلیم انجام گرفت. علاوه بر کشورهای خارجی، به نظر می رسید در داخل عراق هم این همه پرسی تا زمانی که اجرا شد، جدّی گرفته نشد، شاید به این دلیل که امیدوار بودند مقامات کردستان عراق و در راس آن ها مسعود بارزانی، رییس اقلیم، در اثر فشارهای داخلی و خارجی دست به عقب نشینی بزنند.
افکار عمومی عراقی ها نیز نسبت به مساله جدایی کردستان، تا پیش از فتوای مرجعیت، حاکی از نوعی خوش بینی و یا بی تفاوتی بود. در مصاحبه هایی که با مردم عراق در مقطع پیش از همه پرسی صورت می گرفت، برخی مخالفت شدید خود را با جدایی اعلام می کردند. گروهی می گفتند چنین چیزی غیرممکن است و این نوعی بازی سیاسی است. بعضی هم می گفتند این موضوع برایشان اهمیتی ندارد. از طرفی برخی هم می گفتند که کشور عملا تقسیم شده و فقط رسمیت پیدا نکرده است.
اما اکنون همگان در برابر یک عمل انجام شده قرار گرفته و عراقی ها شاهد این هستند که به دنبال رای کُردها به جدایی (که طبق اعلام مقامات اقلیم حدود ۹۲ درصد است)، کشورشان با خطر تجزیه مواجه است. با موضع گیری آشکار مرجعیت، می توان انتظار داشت بی تفاوتی در جامعه عراق، تبدیل به اهتمام و جدیت به موضوع جدایی کردها شود.
به طور طبیعی، از این پس همه تلاش ها معطوف به ممانعت از اقدام کردها در جهت تشکیل کردستان مستقل و عدم شناسایی بین المللی آن خواهد بود. به همین دلیل همه پرسی کردها از سوی دولت مرکزی عراق، کشورهای منطقه و بین المللی و مجامع جهانی مورد انتقاد شدید قرار گرفته و بارها بر غیر قانونی بودن آن تاکید شده است.
هفته گذشته، شورای امنیت ملی عراق با انتشار بیانیه ای از حکومت اقلیم کردستان خواست تا کنترل تمامی گذرگاه های مرزی و فرودگاه های منطقه را به دولت مرکزی تحویل دهد.
سوالی که مطرح می شود آن است که چرا آیت الله سیستانی پیش از همه پرسی مخالفت خود را با آن اعلام نکرد؟ آیا در چنین صورتی کار کُردها دشوارتر نمی شد و آیا چه بسا موضع گیری مرجعیت، مانع برگزاری همه پرسی نمی شد؟
برای این سوال دو پاسخ متصور است: یکی آن که آیت الله سیستانی مطمئن بوده است که کردها و به ویژه مسعود بارزانی در تصمیم خود جدی هستند و در این راه حتی به نظر مرجعیت شیعه و مخالفت او با همه پرسی وقعی نمی نهند. در نتیجه شکاف عمیقی در عراق پدید می آمد و حتی بروز درگیری و خشونت دور از انتظار نبود. فتاوای مرجعیت قابلیت بالایی در بسیج مردمی به ویژه شیعیان دارد و هر گونه اظهار نظر کافی بود که برای مثال حشدالشعبی را خارج از چهارچوب فرامین دولتی وارد معرکه کند. احتمالا آیت الله سیستانی با پیش بینی چنین وضعیتی، سکوت اختیار کرده است.
پاسخ دوم آن است که به نظر می رسد مراجع و رهبران شیعه همانند سیاستمداران، تا پیش از همه پرسی هنوز امیدوار بودند که بغداد و اربیل سرانجام مثل همیشه به توافق برسند و حداقل آن بود که کردها همه پرسی را به تعویق بیندازند، اما با انجام همه پرسی و موجی که در مناطق کردنشین عراق ایجاد شد، مرجعیت دیگر سکوت را جایز ندانسته و مخالفت صریح خود را با تجزیه عراق اعلام کرده است.
فتوای مرجعیت از یک جهت پشتوانه ای برای مخالفت بیشتر دولت عراق با استقلال است. اکنون هم شخصیّت های سیاسی و هم افکار عمومی در عراق با جدیّت و انگیزه بیشتری با مساله استقلال خواهی کردها مواجه خواهند شد. اما این که دولت عراق علاوه بر ابزارهای سیاسی و اقتصادی، آیا به راهکارهای نظامی و امنیتی روی خواهد آورد، هنوز معلوم نیست؛ خصوصا این که پیام مرجعیت متضمن قانون گرایی برای دولت عراق هم بوده است.
به نظر می رسد فتوای مرجعیت تنها بُرد داخلی ندارد. مخالفان خارجی جدایی کردستان و در راس آن ها جمهوری اسلامی ایران هم از این پس با پشتوانه فتوای مرجعیت، قادر به اقدامات بازدارنده بیشتری برای جلوگیری از ظهور کردستان مستقل خواهد بود.
همکاری ایران و ترکیه نیز پس از بیانیه مرجعیت وارد دور تازه ای خواهد شد؛ همکاری هایی که قرار است با سفر رییس جمهور ترکیه به ایران کامل تر شود. رجب طیب اردوغان گفته است: «سفر من به ایران برای شرکت در یک نشست همکاری استراتژیک در سطح عالی است. ما در باره مساله شمال عراق هم گفتگو کرده و با یک نقشه راه جدی برمی گردیم.»
سفر رئیس جمهور ترکیه به تهران در حالی انجام می شود که ژنرال حلوصی آکار، رئیس ستاد ارتش ترکیه هم به تهران سفر کرده است. این سفر در پاسخ به دیدار سرلشگر محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح از ترکیه بود، که اواخر مرداده ماه امسال انجام شد.
از طرف دیگر بیانیه آیت الله سیستانی، کُردها را در تنگنای سختی قرار خواهد داد. مخالفت با مرجعیت در هیچ سطحی و از سوی هیچ گروه و طائفه ای در عراق پذیرفتنی نیست و اگر کردها چنین ریسکی کنند، علاوه بر آن که در عرصه افکار عمومی خلع سلاح می شوند، با پیروان پر و پا قرص مرجعیت نیز مواجه خواهند بود که همه معادلات را بر هم خواهند زد.
در واقع موضع گیری مرجعیت هر چند به عقیده برخی ناظران دیر هنگام بود، اما کار مسعود بارزانی را برای پیگیری پروسه تشکیل کشور مستقل کردستان با تاخیر طولانی و موانع جدی تری مواجه کرده است، لذا می توان پیش بینی کرد مقامات اقلیم تا مدتی نامعلوم، مطالبات جدایی خواهی و اقدامات عملی مربوط به آن را کنار گذارند.
