توبه با یک جرقه آغاز مى شود، جرقه اى که در آغاز تنها یک نقطه نورانى و کوچک در قلب است، امّا به تدریج تمامِ آسمانِ تیره و تاریک قلب را فرا مى گیرد. این نقطه نورانىِ سفید، انسان را از گذشته تاریک به آینده روشن مى برد. نسبت به گذشته تاریک و سیاه، احساس تلخى، پشیمانى و ندامت مى کند و آسمانِ ابر گرفته قلب براى آینده‌اى روشن آماده بارش رحمت الهى مى شود. قرآن، این کتاب نوید بخشِ رحمت، به همه مؤمنان فرمانِ توبه مى دهد. در سوره تحریم، آیه 8 مى فرماید:«یأیّها الذین ءَامنوا توبوا إلى الله توبةً نصوحاً عَسى رَبُّکم أَن یکفّر عنکم سیّئاتکُم و یُدخِلَکُم جَنّــت تجرى مِن تحتها الأَنهـر»[1]؛«اى کسانى که ایمان آورده اید! با اخلاصِ کامل توبه کنید، باشد که پروردگار از گناهان شما در گذرد و به باغ هایى واردتان کند که در آن جویبارهایى جارى است.»
حقیقت توبه و استغفار، پشیمانی از گناه گذشته و عزم و تصمیم بر عدم ارتکاب آن در آینده است. اگر این حالت برای کسی پیش آمد، این نشانه توبه واقعی است و پذیرفته شدن توبه واقعی حتمی می باشد. اگر توبه واقعی صورت گیرد، قبولی آن از طرف خداوند قطعی است، چون خداوند فرموده:«وَ هُوَ الَّذِی یقْبَلُ التَّوْبةَ عَنْ عِبادِهِ وَ یعْفُوا عَنِ السَّیئاتِ»[2]؛«او است که توبه را از بندگانش پذیرا می شود و گناهان را می بخشد».
روزى حضرت على(علیه السّلام) مردى را دید که بدون توجّه به شرایط توبه فقط با زبان مى گفت:«استغفر الله». حضرت به او فرمود: مى دانى استغفار چیست؟ آن گاه شرایط استغفار را براى او توضیح داد و فرمود:
اوّل: باید از کارهاى ناشایست گذشته ات پشیمان باشى؛
دوم: آن که تصمیم بگیرى دیگر سراغ کارهاى زشت قبلى نروى؛
سوم: اگر حقّى از بندگان خدا برعهده توست (قرضى گرفته اى و پس نداده‌اى یا به زور چیزى را از مردم گرفته اى و یا...) ادا کنى؛
چهارم: اگر حقّى از خدا بر عهده توست (مثلا نمازهایى از تو قضا شده و نخوانده اى) آن ها را ادا کنى و....
آن‌گاه پس از این مراحل با زبان بگویى:«استغفرالله»[3]
پس توبه یک لفظ نیست؛ بلکه یک تحوّل در درون انسان و زندگى او است.
پس از پیدا شدن حالت توبه و پشیمانى و ندامت از کارهاى ناپسند، چند عمل سزاوار است:
یک - سه روز روزه گرفتن؛ حضرت امام صادق(ع) مى فرماید:«توبه نصوح که خداوند به آن امر فرموده، روزه گرفتن روز چهارشنبه، پنج شنبه و جمعه است»[4]
دو - غسل توبه؛ حضرت رضا(ع) به کسى که مى خواست از گناه «استماع» غنا توبه کند، فرمود:«فَاغْتَسِلْ وَ صَلِّ مَا بَدَا لَکَ فَلَقَدْ کُنْتَ مُقِیماً عَلَى أَمْرٍ عَظِیم»
[5]؛«برخیز و غسل کن و هر چه می خواهی نماز بخوان زیرا مداومت بر گناه بزرگی می کردی»
سه - خواندن دو یا چهار رکعت نماز؛ امام صادق(ع) مى فرماید:«هر بنده اى که گناهى کرد، پس برخیزد و تحصیل طهارت کند (وضو بگیرد) و دو رکعت نماز بخواند و از خداوند طلب آمرزش نماید، بر خدا است که توبه اش را بپذیرد.»[6]
چهار - استغفار و خواندن دعاهاى توبه اى که از ائمه اطهار(ع) وارد شده است؛ خصوصاً دعاهاى صحیفه سجادیه (به خصوص دعاى 31) و نیز مناجات خمسة عشر (به خصوص مناجات اول) و... باید هنگام خواندن دعا، معانى آن ها را متذکّر باشد و سعى کند که حالش با گفتارش یکى باشد.
بعد از توضیح معنا و شرایط توبه، روشن مى شود که جبران گذشته در مورد نمازهاى خوانده نشده، به این است که ما علاوه بر پشیمانى دل، نمازهاى قضا شده را به جا بیاوریم.[7]
پی نوشت :
[1]- تحریم (66)، آیه 8
[2]- شوری (42)، آیه 25
[3]- نهج البلاغة، ص 549
[4]- وسائل الشیعه، ج 16، ص 78
[5]- مستدرک الوسائل، ج2، ص 512
[6]- وسائل الشیعه، ج16، ص 79.
[7]- در خصوص نحوه به جا آوردن نمازهای قضای زیاد بگونه ای که خسته کننده نباشد در فصل« قضای نماز» توضیح داده شده است .
کتاب پرسش ها و پاسخ های نماز، سید حسن موسوی (مرکز تخصصی نماز)
