پروژه سایت پرورش میگوی شهرستان گمیشان که چند سالی است با مدیریت اداره کل شیلات، فعالیت در زمینه پرورش میگو را توسعه داده و به بخش خصوصی سپرده، اکنون به تهدیدی جدی برای تالاب گمیشان بدل شده است.
فعالان زیست محیطی، احداث کانال جدید آبرسان سایت پرورش میگو را عامل قطع ارتباط هیدرولوژیکی و بر هم زدن یکپارچگی پهنه آبی تالاب بین المللی گمیشان دانسته و می‌گویند راهکارهای جایگزینی که تا کنون برای تامین آب این مرکز، به طور مستقیم از دریا پیشنهاد شده به بهانه نبود اعتبارات کافی، مورد استقبال مسئولان واقع نشده است.
از سوی دیگر، شنیده‌ها حاکی از آن است که با آغاز عملیات اجرایی طرح توسعه سایت پرورش میگوی شهرستان گمیشان، درخواستی مبنی بر احداث کانال جدید دیگری در موازات کانال احداث شده، توسط اداره کل شیلات استان مطرح شده و در اداره کل حفاظت محیط زیست استان گلستان در انتظار صدور مجوز به سر می‌برد.
این در حالی است که دبیرخانه برنامه مدیریت زیست بومی تالابهای استان گلستان، در خرداد 96 با تهیه گزارشی تحت عنوان "تاثیرات احداث کانال جدید آبرسان سایت پرورش میگو بر روند هیدرولوژیک پهنه آبی نیمه شمالی تالاب بین المللی گمیشان" نسبت به پیامدهای احداث کانال جدید سایت پرورش میگو هشدار داده، پیشنهاداتی را مطرح کرده و به این نتیجه رسیده است که: با توجه به تصاویر ارایه شده و بررسی روند تاثیر احداث کانال جدید آبرسان سایت پرورش میگو که با قطع ارتباط هیدرولوژیکی و بر هم خوردن یکپارچگی پهنه آبی تالاب بین المللی گمیشان، لطماتی را به نیمه شمالی محدوده این تالاب و مناطق هم مرز با کشور ترکمنستان که قبل از احداث این کانال، غنی ترین منطقه تالاب از نظر حضور پرندگان مهاجر زمستان گذران آبزی و کنارآبزی بوده است، وارد نموده است که به طور قطع با خشک شدن تالاب در این منطقه حتی به طور موقتی بسیاری از کارکردهای اکولوژیک آن از بین رفته و در صورت ادامه این روند، ممکن است این تالاب به عنوان تالاب های در معرض خطر محسوب شده، از لیست تالاب های بین المللی خارج شده و به عنوان یکی از منابع تولید ریزگرد در منطقه محسوب شود.
مشروح این گزارش را که به نظر می‌رسد هشدارها و راهکارهایش تا کنون نادیده گرفته شده را در ادامه می‌خوانید:
"تاثیرات احداث کانال جدید آبرسان سایت پرورش میگو بر روند هیدرولوژیک پهنه آبی نیمه شمالی تالاب بین المللی گمیشان
با استفاده از تصاویر ماهواره ای سازمان ملی فضانوردی آمریکا (USGS – NASA)
خرداد 1396
مقدمه
با عنایت به جمعیت روزافزون جوامع بشری و لزوم نیاز به تامین معیشت و نیازهای غذایی، صنایع کشاورزی و آبزی پروری به عنوان اولویت های توسعه ای در دستور کار کشورها علی الخصوص کشورهای کمتر توسعه یافته و در حال توسعه قرار دارد. در این راستا نیز پروژه سایت پرورش میگوی شهرستان گمیشان با مدیریت اداره کل شیلات استان در چند سال اخیر فعالیت های پرورش میگو را تا حد زیادی توسعه داده و توسط بخش خصوصی مبادرت به این امر نموده است. نظر به اینکه آب مورد نیاز این مجتمع از طریق یک کانال آبرسان از طریق تالاب بین المللی گمیشان تامین شده و در چندسال اخیر به دلیل افت تراز ارتفاعی آب دریای خزر و عدم آبگیری این کانال از تالاب، از طرف اداره کل شیلات استان مطالعاتی در این رابطه توسط مشاور انجام شد و راهکارهای متفاوتی را برای تامین آب به طور مستقیم از دریا پیشنهاد شد که به دلیل نبود اعتبارات کافی برای انجام سناریوهایی که کمترین آسیب را به تالاب وارد نمایند، پیگیری برای اجرای این راهکارها انجام نشد.
در سال 93 به دلیل افت بیشتر تراز آب دریا و بحرانی شدن شرایط تامین آب این مرکز، طی پیگیری های صورت گرفته از طرف اداره کل شیلات استان، سناریو انتقال آب به طور مستقیم از دریا، از طریق حفر کانال آبرسان جدید در مسیر حاشیه غربی جاده دسترسی پاسگاه مرزی مختومقلی به طور 7 کیلومتر و از آنجا در جهت غرب به طول 6 کیلومتر به سمت دریا در دستور کار این اداره کل قرار گرفت و در این رابطه پس از اخذ مجوز از اداره کل حفاظت محیط زیست استان با هدف حمایت از تولید و سرمایه های ملی، عملیات اجرای حفر این کانال در زمستان سال 93 انجام شد که به دلیل عدم رعایت ضوابط مندرج در مجوز صادره از طرف اداره کل حفاظت محیط زیست استان توسط اداره کل شیلات استان در نحوه اجرای این پروژه، تاثیراتی منفی احداث این کانال بر رژیم هیدرولوژیکی نیمه شمالی تالاب بین المللی گمیشان ایجاد شده که در ادامه مورد بررسی قرار می گیرد. با امید به اینکه مطالب این گزارش در صدور هر گونه مجوز طرح های توسعه، لایروبی و ... در رابطه با این کانال مورد استفاده قرار گیرد.
تصویر شماره 1: 9 دسامبر 2014 (آذرماه 93)
تصویر فوق منطقه مورد نظر در تالاب بین المللی گمیشان و سایت پرورش میگو را قبل از احداث این کانال نشان می دهد. در این تصویر تبادل آبی و یکپارچگی پهنه آبی تالاب با امتداد آن در خاک کشور ترکمنستان به طور کامل صورت گرفته و حتی این منطقه از تالاب از طریق آب های سطحی شرق جاده دسترسی پاسگاه مرزی مختومقلی که با فلش های رنگی قابل مشاهده است تغذیه شده و در عمل با احداث این کانال در مسیر شمالی – جنوبی این ارتباط آبی نیز قطع شده است.
در تصویر شماره 2 عملیات اجرایی احداث این کانال آغاز شده و در حاشیه غربی جاده مرزی، آثاری از عملیات حفر کانال قابل مشاهده بوده که فلش های رنگی مشخص شده است.
تصویر شماره 2: 26 ژانویه 2015 (بهمن ماه 93)
در تصویر شماره 3 کانال مزبور به طور کامل حفر شده و در تصویر مسیر اجرای آن با فلش های قرمز رنگ نشان داده شده است. نکته قابل توجه در این تصویر قطع کامل ارتباط هیدرولوژیک شمالی- جنوبی پهنه آبی تالاب در نوار مرکزی ترکمنستان به وسیله کانال حفر شده در جهت شرقی- غربی بوده که با فلش های سبز رنگ قابل مشاهده می باشد.
تصویر شماره 3: 18 می 2015 (اردیبهشت ماه 94)
در تصویر شماره 4 آب موجود در تالاب ناشی از عملیات آبگیری و تعویض آب استخرهای این مجتمع بوده که از طریق کانال خروجی به داخل محدوده تالاب تخلیه شده (فلش قرمز رنگ) و به طور عملی در شرایط جوی عادی هیچ گونه تامین آبی از ناحیه شمالی تالاب به داخل تالاب صورت نمی گیرد.
تصویر شماره 4 : 19 ژوئن 2015 (خرداد ماه 94)
تصویر شماره 5 به دلیل وزش باد و طوفانی شدن دریا ورود آب به نیمه شمالی تالاب را از منتهی الیه غربی کانال شرقی- غربی نشان داده که با فلش قرمز رنگ مشخص شده است. این در حالی است که در تصویر به دلیل کاهش ورودی آب از کانال خروجی سایت میگو به داخل تالاب(فلش سبز رنگ) و افزایش میزان تبخیر قسمت اعظم نیمه شمالی تالاب خشک می باشد و از آنجایی که تراز آب دریا پایین تر از عرصه تالاب می باشد، همواره پس از آرام شدن شرایط جوی آب وارد شده به تالاب به دریا برگشت می نماید.
تصویر شماره 5 : 5 ژولای 2015 (تیر ماه 94)
در تصویر زیر، مشاهده می شود آبی که بر اثر وزش باد و بروز طوفان به تالاب وارد شده بود، مجددا به داخل دریا بازگشته و همانطور که در تصویر مشخص شده، کانال احداث شده در جهت شرقی- غربی از ورود آب از سمت شمال تالاب در داخل خاک کشور ترکمنستان به داخل عرصه تالاب در خاک ایران جلوگیری نموده و ناحیه شمالی تالاب به طور کامل خشک بوده (فلش های رنگی) و تنها پهنه آبی تالاب مربوط به پساب خروجی حاصل تعویض آب استخرهای پرورش میگو می باشد.
تصویر شماره 6 : 7 سپتامبر 2015 (شهریور ماه 94)
تصویر شماره 7 : 26 نوامبر 2015 (آبان ماه 94)
تصویر شماره 8 : 28 دسامبر 2015 (آذر ماه 94)
در تصویر شماره 9 احداث این کانال درمسیر شمالی- جنوبی (فلش های سبزرنگ) از ورود آب های سطحی موجود در حاشیه شرقی جاده مرزی پاسگاه مختومقلی به داخل پهنه آبی تالاب جلوگیری نموده (فلش های قرمز رنگ) و در صورت عدم وجود این کانال با ورود این آب های سطحی تا حدودی این محدوده از تالاب قابلیت دریافت آب را داشته است.
تصویر شماره 9 : 14 فوریه 2016 (بهمن ماه 94)
با عنایت به داده های به دست آمده از عملیات پایش سواحل استان، نظر به اینکه از ابتدای سال جاری تاکنون، تراز ارتفاع آب دریای خزر در حدود 40 سانتیمتر افزایش داشته است، همانطور که در تصویر 10 مشاهده می شود، این روند صعودی افزایش تراز آب سبب شده امتداد پهنه آبی تالاب در خاک ترکمنستان تا حدی آبگیری شده (فلش قرمز رنگ) ولی به دلیل وجود کانال در مسیر شرقی – غربی این افزایش تراز آب تاثیری بر آبگیری منطقه مرزی نیمه شمالی تالاب نداشته و آب موقتی موجود در تالاب حاصل ورود پساب ناشی از عملیات آبگیری و تعویض آب مزارع پرورش میگو(فلش سبزرنگ) و بازگشایی دستی انتهای کانال قدیمی آبرسان این مجتمع توسط پرسنل محیط زیست شهرستان بندرترکمن ( فلش زرد رنگ) می باشد.
تصویر شماره 10 : 4 می 2016 (اردیبهشت ماه 95)
همانطور که در بالا اشاره شد، با نزدیک شدن به فصل تابستان و سیر روند صعودی افزایش تراز ارتفاعی آب دریا، با توجه به تصویر شماره 11 ناحیه شمالی تالاب در خاک ترکمنستان پر آب تر شده (فلش قرمز رنگ) و در صورت عدم وجود کانال در جهت شرقی- غربی پهنه وسیعی از نیمه شمالی تالاب در خاک ایران قابلیت آبگیری داشته و همانطور که در تصویر مشاهده می شود، به دلیل موقتی بودن آب های ورودی به تالاب، قطع شدن این ورودی ها(کانال ورودی قدیمی و کانال خروجی سایت میگو) و افزایش میزان تبخیر، مساحت زیادی از نیمه شمالی تالاب به طور کامل خشک شده است. (فلش های سبز رنگ)
تصویر شماره 11 : 5 ژوئن 2016 ( خرداد ماه 95)
در تصویر زیر به دلیل عدم ورودی آب از ناحیه شمالی تالاب به دلیل وجود کانال، افزایش میزان تبخیر و کاهش ورودی آب ناشی از تعویض آب مزارع پرورش میگو به تالاب بخش بیشتری از عرصه تالاب به طور کامل خشک شده است.
تصویر شماره 12 : 21 ژوئن 2016 ( 1 تیر ماه 95)
همان طورکه درتصویر شماره 13 مشاهده می شود، در زمان تهیه این تصویر به دلیل مواج بودن دریا و افزایش موقتی تراز آب، مقدار کمی آب در ناحیه مرزی شمال تالاب از دریا و دهانه کانال قدیمی سایت پرورش میگو (فلش های قرمز رنگ) به داخل پهنه تالاب وارد شده که پس از آرام شدن دریا و به دلیل تبخیر بالا در مدت زمانی کوتاهی عرصه تالاب مجددا خشک خواهد شد. در این تصویر هم پرآبی تالاب در امتداد شمالی تالاب در خاک کشور ترکمنستان به خوبی قابل رویت است (فلش زرد رنگ).
تصویر شماره 13 : 7 ژولای 2016 ( 17 تیر ماه 95)
همان طور که در تصویر صفحه قبل اشاره شده ورود آب به داخل تالاب در شرایط مواج شدن دریا موقتی بوده و آن طور که در تصاویر 14 و 15 مشاهده می شود، عرصه تالاب در نیمه شمالی به طور کامل خشک بوده و تنها اراضی مرطوب تالاب، مربوط به پساب حاصل از تعویض آب مزارع پرورش میگو و انتقال آن از طریق کانال خروجی این مجتمع به داخل تالاب می باشد.
تصویر شماره 14 : 8 آگوست 2016 ( مرداد ماه 95)
تصویر شماره 15 : 24 آگوست 2016 ( شهریورماه 95)
تصویر شماره 16 : 4 نوامبر 2016 ( آبانماه 95)
تصویر شماره 17: 17 ژانویه 2017 (دیماه 95)
تصویر شماره 18: 24 فوریه 2017 (16اسفند 95)
تصویر شماره 19- 13 آوریل 2017 (24فروردین 96)
همانطور که در تصاویر 16 تا 19 مشاهده می شود، پهنه آبی تالاب به دلیل افزایش بارش ها و ورود آب های سطح از بالادست که در نیمه دوم سال در منطقه رخ داده و به دلیل عدم تبادل آب تالاب با دریا در نواحی جنوبی تر ، آب بیشتری در تالاب وجود داشته که این امر به دلیل عدم وجود آب در پهنه آبی تالاب در ماه های کم باران و خشک شدن کامل پهنه تالاب، به صورت موقتی بوده و در عمل تالاب در این منطقه کارکردهای اکولوژیکی خود را از دست داده و بلافاصله پس از آغاز سال و کاهش نزولات جوی در شش ماهه اول سال، تالاب دوباره کاملا خشک شده و به دلیل احداث این کانال آبرسان هیچ تبادل آبی با امتداد پهنه آبی آن در داخل کشور ترکمنستان صورت نمی گیرد که صحت این امر در تصاویر شماره 20 و 21 که مربوط به اردیبهشت و خردادماه سال جاری می باشد، قابل مشاهده است.
تصویر شماره 20- 15 می 2017 (25 اردیبهشت 96)
تصویر شماره 21- 16 ژوئن 2017 (26خرداد 96)
نتیجه گیری
با توجه به تصاویر ارایه شده و بررسی روند تاثیر احداث کانال جدید آبرسان سایت پرورش میگو که با قطع ارتباط هیدرولوژیکی و بر هم خوردن یکپارچگی پهنه آبی تالاب بین المللی گمیشان، لطماتی را نیمه شمالی محدوده این تالاب و مناطق هم مرز با کشور ترکمنستان که قبل از احداث این کانال به عنوان غنی ترین منطقه تالاب از نظر حضور پرندگان مهاجر زمستان گذران آبزی و کنارآبزی بوده است، وارد نموده است که به طور قطع با خشک شدن تالاب در این منطقه حتی به طور موقتی بسیاری از کارکردهای اکولوژیک آن از بین رفته و در صورت ادامه این روند، ممکن است این تالاب به عنوان تالاب های در معرض خطر محسوب شده و از لیست تالاب های بین المللی خارج شده و به عنوان یکی از منابع تولید ریزگرد در منطقه محسوب شود.
با عنایت به موارد فوق، پیشنهادات زیر برای بهبود شرایط موجود پیشنهاد می شود:
1- پیرو مکاتبات صورت گرفته برای احداث یک ایستگاه پمپاژ در انتهای کانال فرعی آبرسان این مجتمع (C1) و انتقال دایم آب از این کانال به کانال خروجی مجتمع و از آنجا به داخل تالاب در تمام سال در راستای تعاملات موجود بین بخشی و با توجه به امکانات و زیرساخت موجود در این مجتمع و عدم دریافت هر گونه جوابیه از طرف آن اداره کل در این رابطه، پیگیری همه جانبه و جدی تر از طرف اداره کل حفاظت محیط زیست استان برای تحقق این امر ضروری به نظر می رسد.
2- با عنایت به آغاز عملیات اجرایی طرح توسعه این مجتمع (4000 هکتار) و درخواست مبنی بر احداث کانال جدید دیگری در موازات کانال احداث شده که توسط اداره کل شیلات استان صورت گرفته است، طرح موضوع در کمیته فنی این اداره کل برای اتخاذ تدابیر فنی، اجرایی و الزام اداره کل شیلات استان برای برقراری ارتباط هیدرولوژیک پهنه آبی تالاب در دو طرف کانال جدید آبرسان شرقی – غربی که در حال حاضر به طور کامل قطع می باشد، می تواند در دستور کار قرار گیرد.
منبع تصاویر: http://earthexplorer.usgs.gov
نمایی از محل دهانه ورودی کانال قدیمی آبرسانی سایت پرورش میگو گمیشان (30/3/96)
نمایی از اراضی حاشیه شرقی تالاب بین المللی گمیشان که آثار فرسایش باد به وضوح قابل مشاهده است. (30/3/96)
تالاب گمیشان جزء تالابهای بین‌المللی است که با 17700 هکتار وسعت و عمق متوسط یک و نیم متر در شمال شرق بندر ترکمن و در شرق کمیش دپه واقع شده است، این تالاب از جنوب به رودخانه گرگان، از شمال به رودخانه اترک و از غرب محدود به نواری از تپه‌های شنی است که این محل را از دریای خزر جدا می‌کند. این تالاب با گسترش طولی جنوبی - شمالی است که ضلع جنوبی آن مصب رود گرگان، مرز شمالی مصب رود اترک و مرز غربی محدود به نواری از تپه‌های شنی است که این محل را از دریای خزر جدا می‌کند. متأسفانه این تالاب به دلیل عوامل انسانی در حال خشک شدن است به گونه‌ای که تا کنون بیش از 5کیلومتر از طول این تالاب خشک و در نتیجه تخریب زیستگاه گیاهان و جانوران، و به محلی برای چرای احشام بدل شده است. تالاب گمیشان علاوه بر تأثیر مثبت در آب و هوای منطقه، زیستگاه بسیاری از گونه‌های جانوری و گیاهی بوده و طبق پژوهشهای انجام شده از غنای ژنتیکی برخوردار بوده و هنوز نیز مورد توجه دانش‌پژوهان در این زمینه است. در تالاب گمیشان 116 گونه گیاهی موجود است.
