قریب به ۷۰ سال پس از آنکه جهان قدرت مخرب سلاح‌های هسته‌ای را در اولین حمله اتمی آمریکا به هیروشیما به تماشا نشست، جمعه ۷ جولای سال ۲۰۱۷ میلادی (۱۶ تیرماه سال ۹۶) بیش از ۱۲۰ کشور جهان اولین «معاهده منع سلاح‌های هسته‌ای» را به تصویب رساندند.
این معاهده، بعد از ماه‌ها مذاکره، علیرغم مخالفت‌های شدید کشورهای دارنده سلاح‌های هسته‌ای با ۱۲۲ رأی موافق (از جمله ایران)، یک رأی مخالف و یک رأی ممتنع در یک رأی گیری تاریخی تصویب شد؛ معاهده‌ای که تصریح می‌کند ساخت، آزمایش، تولید، اکتساب، تملک، انباشت، انتقال، استفاده و تهدید به استفاده از سلاح هسته‌ای تحت هر شرایطی ممنوع است.
هلند تنها کشوری بود که علیرغم شرکت در مذاکرات برای تهیه این معاهده، با تصویب آن در سازمان ملل مخالفت کرد.
۱۴۰ کشور به رهبری استرالیا، برزیل، مکزیک، آفریقای جنوبی و نیوزلند در مذاکرات برای تهیه متن این معاهده شرکت کرده بودند.
طرفداران معاهده مذکور معتقدند تصویب آن در سازمان ملل، کشورهای دارنده سلاح‌های هسته‌ای را برای از بین بردن این تسلیحات تحت فشار قرار خواهد داد.
آمریکا، روسیه، انگلیس، چین، فرانسه، هند، پاکستان و کره شمالی به عنوان ۸ کشور دارنده سلاح‌های هسته‌ای، به علاوه رژیم صهیونیستی که دارای تسلیحات هسته ای نیز هست ولی هرگز بطور علنی به آن اذعان نکرده است از شرکت در مذاکرات برای تهیه این معاهده خودداری کرده بودند.
«نیکی هیلی» نماینده آمریکا در سازمان ملل هنگام آغاز مذاکرات برای این معاهده در ۲۷ مارس سال جاری گفت که او طرفدار جهان بدون سلاح هسته‌ای است، «اما باید واقع‌بین باشیم»!
تصویب این معاهده جدید تحول بین المللی بسیار مهمی محسوب می‌شود؛ زیرا این معاهده نتیجه فرایندی است که طی آن اکثر کشورهای غیر هسته‌ای تصمیم گرفته‌اند به سازوکاری که قدرتهای بزرگ هسته‌ای طی نیم قرن اخیر با هدف حفظ منافع و تسلیحات هسته‌ای‌شان در سطح بین المللی تعریف و پیاده کرده بودند، نه بگویند.
گفتگویی با پروفسور «متیو بان» مشاور وزارت انرژی آمریکا و مشاور وزیر انرژی دولت اوباما «ارنست مونیز» داشته است که در ادامه می آید. «بان» استاد دانشگاه هاروارد و از اساتید برجسته هسته ای به شمار می رود.
*با وجود تاکید زیاد بر خلع سلاح هسته ای، چرا معاهده منع تسلیحات اتمی اینقدر دیر تصویب شد؟ و چرا در مجمع عمومی سازمان ملل تصویب شد که مصوباتش الزام آور نیستند؟
قرارداد منع گسترش تسلیحات هسته ای بیان کننده امید اکثر کشورهای جهان برای ایجاد جهانی عاری از تسلیحات هسته ای است. اما 9 کشوری که واقعا دارای تسلیحات هسته ای هستند بر این باورند که در حال حاضر وجود تسلیحات هسته ای برای امنیت آنها مهم بوده، به همین علت هیچ یک از آنها در مذاکرات پیمان منع گسترش تسلیحات هسته ای شرکت نکردند. به طور کلی سایر دولتها نیز به ضرورت ایجاد یک دولت هسته ای جهت تامین امنیت ملی تاکید نموده لذا تاکنون به این پیمان رای نداده بودند.
من فکر می کنم که پیمان منع گسترش تسلیحات هسته ای تا سال 2017 مورد توافق قرار نگرفت چون اکثر دولتها رویکرد عمل گرایانه در پیش گرفته بودند، رویکردی که بر اساس آن خلع سلاح هسته ای در عمل رخ نخواهد داد مگر اینکه کشورهای دارنده این قدرت نیز خلع سلاح شوند. این پیمان فقط در مجمع عمومی سازمان ملل می توانست تصویب شود زیرا در شورای امنیت سازمان ملل اکثر قوانین مربوط به سلاح های هسته ای با وتو اعضاء آن که دارنده تسلیحات هسته ای هستند مواجه شده است.
*تصویب معاهده منع تسلیحات اتمی در مجمع عمومی سازمان ملل و با توجه به غیر الزام آور بودن معاهدات مجمع آیا حداقل دارای آثار و نتایج عرفی خواهد بود؟ آیا می تواند منجر به خلع سلاح اتمی قدرت های هسته ای شود؟
حامیان پیمان منع گسترش سلاح های هسته ای امیدوارند با گذشت زمان این پیمان فشار سیاسی لازم را بر دولتهایی که دارای تسلیحات هسته ای هستند وارد سازد تا از شر این نوع تسلیحات خلاص شوند.
من بعید می دانم این فشار به اندازه کافی جهت خلع سلاح جهانی قوی باشد. اگر خلع سلاح جهانی ایجاد شود، تلاشی مضاعف مورد نیاز است تا ساختارهای امنیت بین المللی جدید ایجاد شده و بتوان امنیت در جهان را بدون تسلیحات هسته ای فراهم نمود. علاوه بر این، رویکردهای جدید برای تحقیق و پژوهش نیز باید فراهم شده که هیچ یک از این موارد در پیمان منع گسترش تسلیحات هسته ای مورد توجه قرار نگرفته است.
*حامیان این معاهده بر این باور هستند که تصویب آن در مجمع عمومی سازمان ملل قدرت های هسته ای را برای برچیدن تسلیحات هسته ای تحت فشار قرار خواهد داد. فشارهای احتمالی بر این کشورها از سوی سازمان ملل چه می توانند باشند؟
علی رغم تصویب پیمان منع گسترش تسلیحات هسته ای در مجمع عمومی، عملا سازمان ملل متحد جهت اعمال فشار بر قدرتهای هسته ای از قدرت کافی برخوردار نبوده، زیرا پنج عضو شورای امنیت سازمان ملل هسته ای بوده و دارای حق وتو هستند.
*یکی از اهداف آژانس بین المللی انرژی اتمی خلع سلاح هسته ای است، اما قدرت های هسته ای به این مسئله علاقه ای ندارند و صرفا به دنبال عدم اشاعه هسته ای هستند. چرا آژانس بین المللی انرژی اتمی به دنبال خلع سلاح هسته ای نبوده است؟
در واقع در اساسنامه آژانس بین المللی انرژی اتمی، خلع سلاح هسته ای به عنوان هدف اصلی این سازمان در نظر گرفته نشده است. تنها اشاره به موضوع خلع سلاح هسته ای در اساسنامه سازمان بین المللی انرژی اتمی این است: آژانس فعالیت هایش را در انطباق با سیاست های سازمان ملل جهت پیشبرد برنامه خلع سلاح هسته ای در سراسر جهان و در انطباق با هرگونه توافق بین المللی که به چنین سیاست هایی می پردازد، مدیریت می کند.
به عبارت دیگر، پیگیری خلع سلاح هسته ای یا بررسی خلع سلاح هسته ای در سراسر جهان وظیفه آژانس بین المللی انرژی اتمی نیست. در واقع این نهاد اقدامی خلاف سیاست های سازمان ملل در این زمینه انجام نمی دهد. دولتهایی می توانستند از آژانس بین المللی هسته ای بخواهند برخی از ابعاد خلع سلاح هسته ای را نیز مد نظر قرار دهد، با این وجود کشورهای روسیه، آمریکا و آژانس بین المللی انرژی هسته ای در ابتکار سه جانبه دهه 1990 مفادی مازاد بر مفاد اساسنامه را مطرح کردند.
در واقع ایران می تواند نقشی کمک کننده در آینده پیمان منع گسترش سلاح هسته ای داشته باشد، با کمک به دولتها جهت رسیدن به تعریفی مشترک از آنچه ماده مربوط به «توسعه تسلیحات هسته ای» بیان می کند. این ماده می گوید دولتها نمی توانند تسلیحات هسته ای را به معنای واقعی کلمه «توسعه » دهند. (NTP فقط دولتها را از دریافت دانش هسته ای، تولید سلاح هسته ای و دستیابی به آن منع می کند و شامل لغت «توسعه develop» نمی شود.)
در برجام ایران به طور عاقلانه موافقت کرده است در زمینه هسته ای و دستیابی به دانش آن برای مصارف ضروری و به صورت محدود فعالیت داشته باشد و فقط در زمینه گسترش تسلیحات هسته ای و کمک به گسترش آن نباید اقدامی انجام دهد. در واقع این معنای دقیق «توسعه» بوده و ایران توانست با اجرای مفاد و مقرارت آژانس بین المللی انرژی اتمی، به شرح تجربه خود بپردازد.
