همایش روز جهانی تالاب‌ها که با حضور معصومه ابتکار، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، گری لوییس، نماینده مقیم سازمان ملل متحد در ایران و تعدادی از سفیران کشورهای خارجی صبح پنج‌شنبه 14 بهمن در گیت بوستان اهواز برگزار شد بر خلاف آنچه انتظار می‌رفت نه تنها نتوانست نارضایتی‌های عمومی را تسکین بخشد بلکه موجی از اعتراضات را نسبت به عدم صداقت و عملکرد نامطلوب سازمان حفاظت محیط زیست در استان خوزستان به همراه داشت به طوری که یک روز پس از برگزاری این همایش، مردم اهواز طی تجمعی نارضایتی خود را نسبت به آلودگی هوا و شرایط بحرانی تالاب‌ها به نمایش گذاشتند.
به منظور بررسی علت بروز این تنش‌ها در حاشیه برگزاری همایش روز جهانی تالاب‌ها که درخواست استعفای معصومه ابتکار از سوی مردم اهواز یکی از آنهاست خبرنگار اجتماعی پرسش‌هایی را با مسعود کنعانی (خادم‌النخیل)، فعال محیط زیست استان خوزستان در میان گذاشت. مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید:
ریشه اختلاف نظرهایی که ماه‌هاست نمایندگان مجلس، فعالان محیط زیست و مردم خوزستان را در برابر سازمان حفاظت محیط زیست قرار داده چیست؟
خادم‌النخیل: ما نمی‌خواهیم در برابر سازمان حفاظت محیط زیست باشیم. ما خواهان حفاظت از اکوسیستم تالاب‌های استان هستیم چرا که نه تنها مردم استان بلکه طبیعت منطقه نیازمند بقای تالاب‌هاست. فعالان محیط زیست و مردم استان خوزستان دلسوز زیست‌بوم خود هستند و همچنان خواهان فضایی آرام و سرشار از صداقت و شفافیت هستند تا در کنار مسئولان و نه در برابر آنها در راستان حل مشکلات زیست محیطی استان تلاش کنند چرا که ایجاد این هم‌افزایی به نفع همه است اما اگر صداقت کنار گذاشته شود که متأسفانه رویه فعلی مسئولان محیط زیست چنین است، امیدها برای حل مشکلات و بحران‌های استان از میان می‌رود. متأسفانه مسئولان محیط زیست برای اقناع و آرام کردن افکار عمومی، تلاش می‌کنند با این توجیه که تالاب‌های خوزستان را احیا کرده‌اند، منشاء داخلی ریزگردها را رفع شده جلوه دهند. در حالی که آنچه نامش را آبگیری گذاشته‌اند در واقع آبگیری نیست، فاضلابگیری است. تنها اقدام مسئولان محیط زیست طی سال‌های گذشته این است که با بهره گرفتن از زهاب نیشکر و فاضلاب مزارع کشاورزی، بخش‌هایی از تالاب و زمین‌های خشکیده را به منظور جلوگیری از برخاستن ریزگردها مرطوب نگاه‌داشته‌اند. به عبارتی دیگر آنچه به بخشی از تالاب‌های شادگان و هورالعظیم ریخته‌اند نه تنها آب شیرین رودخانه نبوده و تالاب‌ها را احیا نمی‌کند بلکه خود عامل نابودی حیات در تالاب است و بقای پرندگان، آبزیان و پوشش گیاهی را غیرممکن ساخته. به‌علاوه، مساحتی که با استفاده از فاضلاب، مرطوب شده برخلاف آنچه اعلام می‌کنند بسیار کمتر از 70 در صد از بخش داخلی تالاب هورالعظیم است. در واقع، نه مساحتی که اعلام می‌کنند آبگیری شده با حقیقت همخوانی دارد و نه آنچه به تالاب ریخته‌اند را می‌توان "آب" نامید. متأسفانه علی‌رغم انتقادات پیاپی در تکذیب ادعای احیای تالاب هورالعظیم، خانم ابتکار در سفر هفته گذشته خود به خوزستان، همچنان این اظهارات را در حضور نماینده سازمان ملل و سفرای کشورهای خارجی تکرار کردند. ما به عنوان بومیان منطقه اظهارات خانم ابتکار را به هیچ وجه تأیید نمی‌کنیم.
ظاهراً دو طرف بر موضع خود استوار هستند. راهکار حل این اختلافات و در نتیجه باز شدن راه برای رفع مشکلات زیست محیطی استان چیست؟
خادم النخیل: با علم به بار معنایی کلمه جنایت، تأکید می‌کنم ما در خوستان با جنایتی علیه بهداشت و سلامت مردم روبه‌رو هستیم. در جایی که چنین جنایتی در حال وقوع است و دو طرف اظهارات یکدیگر را نمی‌پذیرند، باید به قانون مراجعه کرد تا حَکمی به منظور حل این اختلافات ورود کند که به همین منظور چندین بار درخواست کردیم مدعی‌العموم به‌عنوان حافظ منافع عمومی در این میان دادخواهی مردم خوزستان را بکند.
چرا سفر رئیس سازمان حفاظت محیط زیست به خوزستان به جای بازتاب مثبت با افزایش اعتراضات همراه شد؟
خادم النخیل: هر چند سفر ایشان صرفاً به منظور پیگیری وضعیت محیط زیست استان خوزستان نبوده و بنا بود ایشان در حاشیه برگزاری همایش روز جهانی تالاب‌ها و به همراه میهمانان خارجی عازم اهواز شوند اما خبر برگزاری این همایش در اهواز با حضور خانم ابتکار و نماینده سازمان ملل حقیقتاً امید را در میان مردم، فعالان محیط زیست و حتی مسئولان استانی زنده کرد. همه امیدوار بودند این مراسم نقطه آغازی در روند حل مشکلات زیست محیطی استان و خصوصاً تالاب‌ها باشد اما خانم ابتکار در همایش روز جهانی تالاب‌ها نه تنها به عنوان مسئولی دلسوز محیط زیست و حامی فعالان محیط زیست ظاهر نشد بلکه چهره‌ای از یک سیاستمدار را در سفری تبلیغاتی ــ انتخاباتی از خود به جا گذاشت و به جای پرداختن به بحران‌های زیست محیطی استان با سخنرانی درباره برجام و کاهش تورم و افزایش آزادی‌های سیاسی، سبب ایجاد حساسیت و تنش در میان مخاطبان شد که سرانجام به درخواست استعفای ایشان انجامید.
اظهارات خانم ابتکار در وقت اندکی که برای پرداختن به مقوله محیط زیست اختصاص دادند مانند پتکی بر سر مردم و فعالان فرود آمد و آنها را بیش از پیش سرخورده کرد چرا که ایشان عملاً نشان دادند که بعد از 4 سال، برنامه‌ای اجرایی، کاربردی، دقیق و علمی برای حل مشکل ریزگردها ندارند و مردم باید خود را برای شرایط زیست محیطی ناگوارتری آماده کنند چرا که با افزایش فعالیت‌های نفتی به دنبال برجام باید در انتظار تسریع روند خشک شدن تالاب‌ها و در نتیجه افزایش ریزگردها هم باشند.
من در 19 بهمن 93 در جلسه ستاد ملی مبارزه با ریزگردها در سالن استانداری خوزستان مطالبات جامعه زیست محیطی را خدمت خانم ابتکار ارائه کردم. ایشان با بیان اینکه منشاء مشکلات زیست محیطی استان، اقدامات دولت قبل است از ما خواستند صبر کنیم و خبر از تدوین برنامه‌ای جامع در هیئت دولت دادند که بنا بود با ایجاد تعامل میان وزارتخانه‌های نفت، نیرو و جهاد کشاورزی گامی مؤثر در مهار ریزگردها محسوب شود. در کمال تعجب، ایشان در همایش هفته گذشته باز هم همان صحبت‌های دو سال پیش را مطرح کردند و همان وعده‌ها و قول‌ها را به مردم دادند. در واقع در ابتدا و انتهای فعالیت ایشان هیچ روند رو به بهبودی را نه از نظر عملی شاهد بوده‌ایم نه حتی از نظر برنامه‌ریزی. ایشان در همایش هفته گذشته همچنان از پایش و سنجش صحبت کردند. یعنی در حالی که ایشان تاکنون 12 سال سکاندار عرصه حفاظت از محیط زیست کشور بوده‌اند همچنان در مرحله شناخت کانون‌های ریزگرد هستند و هر بار نقاط متفاوتی را به عنوان کانون ریزگرد معرفی می‌کنند. با وجود کارشناسان، متخصصان و استادان دانشگاه و در حالی که علم و تکنولوژی روزبه‌روز در حال پیشرفت است اینکه بعد از 12 سال همچنان درگیر تعیین کانون‌های خیزش گردوغبار باشیم پذیرفتنی نیست.
مشکل تعیین کانون ریزگردها کجاست؟
خادم‌النخیل: یک‌بار می‌گویند منشاء ریزگردها سوریه است. یک‌بار می‌گویند صحرای عربستان است. یک‌بار می‌گویند اردن است. یک‌بار می‌گویند عراق است. اما ما بومی هستیم. خاک را می‌شناسیم. خاک صحرای عربستان و اردن شن و ماسه است و بادی با سرعت دستکم 75 کیومتر در ساعت باید بوزد تا این شن و ماسه را به خوزستان برساند اما در روزهای شرجی که حتی نسیمی نمی‌وزد ما گردوخاک داریم. این خاک، نرم است و روی وسایل خانگی می‌نشیند. شن و ماسه نیست. منشاء این گردوغبار، خود منطقه است. خارج از کشور نیست. بعد خانم ابتکار می‌گویند گردوخاک ناشی از اقدامات داعش است. خب این صحبت‌ها واکنش عصبی ایجاد می‌کند و همین می‌شود که خانم ابتکار می‌گویند یک عده آدم عصبی در خوزستان واکنش نشان می‌دهند. خب وقتی شما به کسی که درد خودش را می‌داند می‌گویید این دردت از جای دیگر است، واکنش عصبی نشان می‌دهد. حق دارد.
من با احترام ویژه‌ای که برای ایشان به‌عنوان یک بانوی فرهیخته قائلم، صراحتاً اعلام می‌کنم ایشان شایستگی ریاست سازمان حفاظت محیط زیست را ندارد چرا که بیشتر تفکرات سیاسی و حزبی خود را دنبال می‌کنند. منطقه‌ای و بخشی عمل می‌کنند. به عنوان مادر محیط زیست همه کشور را فرزند خود نمی‌دانند.
"منطقه‌ای و بخشی" را بیشتر توضیح دهید.
خادم النخیل: یک محیط زیستی به حیات انسان در هر نقطه از جهان اهمیت می‌دهد. در ایران هم ما همه اعضای یک خانواده هستیم اما وقتی به فرزندی بیشتر برسند و دیگری را از حق و حقوق خود محروم کنند حساسیت ایجاد می‌شود. خانم ابتکار همواره نگاه ویژه‌ای به اصفهان و سایر استانها دارند. ایشان و آقای جهانگیری و حتی آقای روحانی مطرح کرده‌اند که برای زنده کردن تمدن فلات مرکزی از انتقال آب کارون ناگزیرند. حق با شماست. این تمدن باید حفظ شود اما به چه قیمت؟ به قیمت نابود کردن یک تمدن چند هزار ساله در اطراف رود کارون؟ باید تدبیر لازم را اتخاد کنند تا برای احیای یک استان، استان دیگر آسیب نبیند. شاید اگر شهردار اهواز هم مانند شهردار اصفهان سازمان حفاظت محیط زیست را اقناع می‌کرد، اوضاع متفاوت بود. طی سال‌های گذشته شورای شهر و شهرداری اصفهان به سازمان حفاظت محیط زیست کمک‌های قابل توجهی کرده‌اند.
چرا جزئیات مشکلات زیست محیطی استان را با اداره کل محیط زیست استان در میان نمی‌گذارید؟
خادم النخیل: اداره کل حفاظت محیط زیست استان خوزستان تمامی فعالان محیط زیست را به چشم افراد سیاسی نگاه می‌کنند. اگر درباره نخل یا ریزگرد یا نفت یا تالاب حرف بزنیم فوراً به سیاسی‌کاری نسبت داده می‌شود. چندی پیش، مدیرکل حفاظت محیط زیست استان در مصاحبه‌ای فعالان محیط زیست استان را به سیاسی‌کاری متهم کردند که در جوابیه‌ای از ایشان سوال کردیم: درباره چه موضوعی بگوییم که سیاسی‌کاری محسوب نشود؟ همه موضوعات زیست محیطی را به سیاست گره زده‌اند و منتقدان را متهم به سیاسی کاری می‌کنند.در حالی که ما سیاسی نیستیم و نمی‌خواهیم باشیم و معتقدیم محیط زیست عرصه‌ای پاک است. فقط می‌خواهیم مسئولان باور کنند که اینجا خردسالان، سالمندان و بیماران نای نفس کشیدن ندارند. اینجا مردمی که محرومیت‌ها و افسردگی‌های ناشی از سال‌ها جنگ را تحمل می‌کنند حتی برای نفس کشیدن و نوشیدن آب سالم در مضیقه هستند. اینها درد است و بیان کردنش نباید به سیاسی‌کاری نسبت داده شود. در چنین جوی، امنیت روانی و امنیت اجتماعی خدشه‌دار می‌شود. خوزستان اکنون با چالشی اجتماعی فرهنگی مواجه است. جامعه دچار یأس شده و این بسیار خطرناک است. جامعه یأس زده از هر چیزی خطرناکتر است. خوزستان امروز نیازمند امید در صداقت است. مسئولان باید به جامعه ثابت کنند که صادق هستند. نادیده گرفتن شعور و فهم جامعه و پنهان کردن مشکلات، اوضاع را وخیم می‌کند.
چه مشکلاتی پنهان می‌شود؟
خادم النخیل: در حال حاضر در استان خوزستان میلیون‌ها نخل را در چند سال گذشته از دست داده‌ایم که آمار آن اعلام نمی‌شود. با نابودی این تعداد نخل، امرار معاش صدها هزار نفر با مشکل جدی مواجه شده که نتیجه آن آسیب‌های اجتماعی است: افزایش جرم و جنایت و مهاجرت.
از سوی دیگر با خشک شدن و آلوده شدن هورالعظیم، هورنشینان بیکار و برای مسافرکشی راهی شهرها شده‌اند. خانم ابتکار می‌گویند تالاب آبگیری شده است. آبگیری نشده. مرطوب شده، آن هم با فاضلاب. این یعنی جو را به جای گندم فروختن. به خاطر حفاری‌های نفتی و وجود منطقه نظامی، بازدید از هورالعظیم حتی برای فعالان محیط زیست دشوار است اما به هر حال زمانی که موفق می‌شویم از تالاب بازدید کنیم با تأسیسات نفتی در دل هور مواجه می‌شویم و تالابی که وزارت نفت خشک کرده است. به عنوان یکی از بومیان منطقه به صراحت می‌گویم آبگیری تالاب هورالعظیم صحت ندارد. حتی نماینده خانم ابتکار آقای سادات ابراهیمی که چندی پیش به همراه نمایندگان استان خوزستان در مجلس از هور بازدید کردند هم این را تأیید کردند. حتی در حضور ایشان مقداری از آب هور نوشیدم و از ایشان هم خواستم طعم آب را امتحان کنند تا تأیید کنند که این آب نه تنها زندگی نمی‌دهد بلکه کشنده است. ایشان شور بودن آب هور را تأیید کردند. در این بازدید آقای باقرزاده کریمی، معاون امور تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست هم حضور داشتند که دید مثبت و صحبت‌های صادقانه ایشان مایه خرسندی فعالان محیط زیست شد. ما حساسیتی روی اشخاص یا نهادها نداریم. با اینکه آقای باقرزاده کریمی معاون خانم ابتکار هستند اما چون فردی آزاده هستند و در مواجهه با فعالان محیط زیست و رسانه‌ها صادقانه اظهارنظر کردند برای ما بسیار محترم هستند که البته در همایش روز جهانی تالاب‌ها همراه خانم ابتکار در مراسم حضور نداشتند. اگر خانم ابتکار هم صداقت داشتند و صادقانه و شفاف می‌گفتند نتوانستم مشکل را حل کنم، میان ایشان و مردم همدلی ایجاد می‌شد. این مردم طی سال‌های جنگ و محرومیت‌های پس از آن نجابت خود را ثابت کردند و قطعاً با مسئولان صادق، همکاری خواهند کرد اما مشکل اصلی ما بی‌تفاوتی و عدم صداقت در گفتار و رفتار مسئولان است.
تالاب شادگان هم فاضلابگیری شده. رودهای جراحی و زهره خشک شده‌اند و کارون راهی برای ورود به تالاب ندارد. شادگان هم با فاضلاب، آبگیری شده.
از طرفی آلودگی هوا به بیش از 66 برابر حد مجاز رسیده چرا که افزایش فعالیت‌های نفتی سبب شده آلودگی‌های نفتی و گازی در هوا از حد مجاز بیشتر شده و اهواز از نظر آلودگی‌های شیمیایی، نخستین شهر آلوده جهان شناخته شود. آلودگی هوای اهواز بر خلاف آنچه تصور می‌شود تنها محدود به ریزگرد نیست و سلامت جامعه را از ابعاد مختلف تهدید می‌کند. در واقع مردم خوزستان به جای هوا مخلوطی از خاک و گل و عناصری را تنفس می‌کنند که وجودشان در هوا به افزایش بیماری‌های لاعلاج از جمله سرطان منجر می‌شود. هر چند که آمار رسمی این بیماریها اعلام نمی‌شود.
ماجرای ماسکی که به رئیس سازمان حفاظت محیط زیست تقدیم کردید چه بود؟
خادم النخیل: به صورت نمادین و به‌عنوان یک حرکت مدنی در کمال احترام، ماسکی را به خانم ابتکار تقدیم کردم که مشاور رسانه‌ای ایشان در واکنشی تند، ماسک را به صورت زننده‌ای از بنده گرفتند. گفتار و کردار این خانم نه در شأن مشاور معاون رئیس‌جمهور دولت تدبیر و امید بود و نه شایسته یک فعال محیط زیستِ ماسک به دست. متأسفانه با وجود اینکه استاندار خوزستان با تقدیم یک دسته گل نرگس به خانم ابتکار از سوی مردم استان، احترام مردم را نسبت به ایشان به نمایش گذاشتند همراهان خانم ابتکار پاسخ این احترام را با سیلی دادند و از همان ابتدای همایش، هنگام سخنرانی نماینده مردم خوزستان، در واکنشی نامتعارف آن هم در برابر میهمانان خارجی، نخستین جرقه تنش را به‌وجود آوردند.
در حاشیه همایش روز جهانی تالاب‌ها که در اهواز برگزار شد در حالی که مجید ناصری‌نژاد نماینده مجمع نمایندگان استان خوزستان در سخنرانی خود پس از برشمردن معضلات زیست محیطی استان، پرسید، چه کسی پاسخگوی این مشکلات است، مشاور رسانه‌ای معصومه ابتکار از میان حضار، فریاد زد بروید از کسی سوال کنید که امروز در سفر شیراز است.
