ممکن است دچار پوکی‌استخوان باشید بدون آن‌که از بیماری خود اطلاع داشته باشید، به همین سبب است که پوکی‌استخوان «بیماری خاموش» نامیده می‌شود. در مراحل اولیه بروز پوکی‌استخوان، علایم آن به‌ندرت ظاهر می‌شود که این ظاهرنشدن علایم تشخیص بیماری را دشوار می‌کند.
روز جهانی بیماری پوکی‌استخوان
اهمیت پوکی‌استخوان به‌حدی است که سازمان بهداشت جهانی WHO روز ٢٠ اکتبر را به‌عنوان روز جهانی پوکی‌استخوان یا همان استئوپروز نام‌گذاری کرده است.
پوکی‌استخوان بیماری خاموش
فرد ممکن است بدون آن‌که خود متوجه شود به پوکی‌استخوان مبتلا شده باشد، درواقع به همین علت است که پوکی‌استخوان بیماری خاموش نامیده می‌شود. متاسفانه علایم بالینی در مراحل اولیه بیماری پوکی‌استخوان وجود ندارد اما در مراحل پیشرفته از روی عوارض می‌توان به وجود این بیماری پی برد. عوارض پوکی‌استخوان عبارتند از: شکستگی خودبه‌خودی با کمترین ضربه بر استخوان‌ها به‌خصوص در نواحی ران و لگن، کمر و ستون‌مهره‌ها که غالبا این نخستین علامت است.
کمردرد شدید در نقطه خاص که نشانه شکستگی است. شکستگـی‌های حاصـل از بیماری پوکی‌استخوان به‌طور عمده در نواحی گردن، استخوان ران، مهره‌های ستون‌فقرات و استخوان‌های مچ دست رخ می‌دهد، حتی گاهی شکستگی‌های خودبه‌خودی مهره‌ها، گردن و استخوان ران نیز دیده شده است. وقتی بیماری خیلی شدید باشد، فشارهای خفیفی مثل خم شدن به جلو، عطسه یا سرفه‌کردن نیز می‌تواند باعث شکستگی مهره شود.
از عوارض دیگر این بیماری تغییر شکل ستون‌فقرات است که موجب انحنای پشت یا قوز درآوردن می‌شود. کوتاه‌شدن قد نیز می‌تواند عارضه‌ای از این بیماری تلقی شود، حتی بعضی محققان عقیده دارند افتادن دندان‌ها در سال‌های بالا نیز ناشی از همین پوکی‌استخوان است.
عوامل موثر در پوکی‌استخوان
پوکی‌استخوان به دلایل مختلف در افراد ایجاد می‌شود ازجمله این عوامل افزایش سن فرد است که احتمال بروز پوکی‌استخوان را در افراد افزایش می‌دهد. درواقع بعد از ۳۰ سالگی به‌ازای هر ۱۰سال به‌تدریج علایم کاهش توده استخوانی افزایش می‌یابد. جنس، یائسگی، سابقه فامیلی، وزن و اندازه استخوان، بیماری‌ها، مصرف داروها، عدم‌تحرک، سیگارکشیدن و کمبود کلسیم و ویتامین در مواد غذایی از دیگر دلایل ابتلا به پوکی‌استخوان است.
علاوه بر این موارد، پوکی‌استخوان به‌طور ثانویه در افرادی که اختلالات هورمونی و متابولیسمی مانند بیمـاری‌های مزمـن کبـد و کلیـه، دیابـت نـوع یک و اختلال رشد و هورمون‌های جنسی دارند، بیشتر دیده می‌شود. همچنین از عوارض مصرف طولانی مدت داروهای حاوی کورتون نیز بروز پوکی‌استخوان است.
تشخیص پوکی‌استخوان
در حال حاضر بهترین روش برای تشخیص پوکی‌استخوان، سنجش تراکم استخوان یا دانسیتومتری است. امروزه برای سنجش تراکم استخوان دستگاه‌های جدیدی ساخته شده‌اند که می‌توانند با دقت نسبتا زیادی تراکم استخوانی و نسبت آن با استخوان سالم و سن مناسب را اندازه‌گیری کنند. آزمایش سنجش تراکم استخوانی بدون درد است و تنها چند دقیقه طول می‌کشد، همچنین احتیاج به آمادگی قبلی ندارد و برای انجام آن دارویی مصرف نمی‌شود. این سنجش، پزشک را قادر می‌سازد تا استحکام استخوان را بسنجد و شدت پوکی‌استخوان را مشخص کند.
پیشگیری از پوکی‌استخوان
پوکی‌استخوان قابل پیشگیری و درمان است اما از آن‌جا که معمولا تا زمان شکستگی، علامت هشداردهنده‌ای ندارد، در تعداد کمی از افراد در زمان مناسب تشخیص داده شده و درمان می‌شود. از این رو پیشگیری، تشخیص زود هنگام و درمان موثر پوکی‌استخوان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
دریافت کلسیم و ویتامین دی کافی، ترک سیگار، داشتن فعالیت فیزیکی مداوم و متعادل (مثلا حداقل ٣٠ دقیقه پیاده‌روی روزانه) در پیشگیری از پوکی‌استخوان موثر هستند.
رایج‌ترین اشکال درمان پوکی‌استخوان
* تجویز درمان‌های دارویی تحت نظر پزشک متخصص شامل بایفوسفونیت‌ها، رالوکسیفن و کلسی‌تونین
* مکمل‌های کلسیم و ویتامین دی
* ورزش منظم شامل ورزش‌های تحمیل‌کننده وزن، مقاومتی و تعادلی، پیاده‌روی، پا زدن بر روی دوچرخه‌های ثابت و سایر فعالیت‌های کم‌‌ضربه با حداقل خطر افتادن نیز توصیه می‌شوند.
* ترک سیگار و الکل
* خوردن رژیم غذایی غنی از لبنیات مانند شیر، ماست و پنیر کم‌چربی، ماهی آزاد، ساردین و پنیر سویا و سبزیجات برگ‌دار سبز مانند اسفناج و سبزی خوردن.
چه کسانی در معرض پوکی‌استخوان قرار دارند؟
به‌طور تقریبی و با احتمال زیاد همه ما در معرض پدیده ناخوشایند پوکی‌استخوان قرار داریم.
* افراد مسن در معرض ابتلای بیشتری قرار دارند.
* عارضه پوکی‌استخوان در نزد خانم‌ها بعد از سن یائسگی بسیار شایع و زنان بیش از مردان به پوکی‌استخوان مبتلا می‌شوند، به‌ویژه اگر یائسگی زودرس در خانم‌ها ایجاد شده باشد.
* تحرک بدنی و ورزش باعث استحکام استخوان‌ها در هر سنی می‌شود. عدم‌تحرک و استراحت زیاد باعث تحلیل و پوکی سریع استخوان‌ها می‌شود و شکستگی استخوانی را بیشتر می‌کند.
* گاه پوکی‌استخوان در برخی ازخانواده‌ها بیشتر دیده می‌شود، همچنین در برخی از نژادها مثل بعضی از نژادهای آسیایی این پوکی بیشتر است.
* تغذیه نقش مهمی در پوکی‌استخوان به عهده دارد. افرادی که کلسیم کافی در رژیم غذایی آنها وجود ندارد یا ویتامین دی کافی دریافت نمی‌کنند، در معرض ابتلای بیشتری هستند.
* همچنین نتایج حاصل از مصرف سیگار و قهوه زیاد هم در پوکی‌استخوان ثبت شده است.
کسانی که خود سیگار می‌کشند، یا همنشین سیگاری‌ها هستند، در معرض پوکی‌استخوان زودرس قرار دارند و زنانی که سیگار می‌کشند، دچار پوکی‌استخوان شدیدتری هستند.
* استفاده طولانی از کورتون‌ها یا داروهای ادرارآور می‌تواند باعث پوکی‌استخوان شود. البته قابل ذکر است که مصرف یک یا چند آمپول کورتون در سال چنین اختلالی را ایجاد نمی‌کند.
* افرادی که از بعضی اختلالات هورمونی مشخص رنج می‌برند، مثل پرکاری تیرویید و پاراتیرویید، کم‌کاری غددجنسی و بیماری کوشینگ در معرض ابتلای بالاتری به پوکی‌استخوان هستند.
آیا پوکی‌استخوان علامتی دارد؟
متاسفانه باید گفت پوکی‌استخوان قبل از بروز عوارض آن علامتی ندارد. علایم هنگامی ایجاد می‌شود که شکستگی اتفاق افتاده باشد. درد ناگهانی و شدید در ستون‌فقرات می‌تواند از علایم شکستگی‌های ستون‌فقرات باشد. ممکن است شکستگی مهره، بدون درد اتفاق افتد و به صورت خمیدگی ستون‌فقرات و کاهش قد بیمار دیده شود. اگرچه عکسبرداری با اشعه‌ایکس به تشخیص شکستگی کمک می‌کند، ولی برای تشخیص زودرس آن روش مناسبی نیست. پس بهتر است تمامی افرادی که در معرض خطر پوکی‌استخوان قرار دارند، قبل از شروع عوارض مورد ارزیابی قرار گیرند و در صورت مبتلابودن، اقدامات پیشگیرانه صورت گیرد.
بهترین روش برای تشخیص پوکی‌استخوان، سنجش تراکم استخوان یا دانسیتومتری است. خوشبختانه امروزه برای سنجش تراکم استخوان دستگاه‌های جدیدی ساخته شده که می‌تواند با دقت نسبتا زیادی، تراکم استخوانی و نسبت آن با استخوان سالم و سن مناسب را اندازه‌گیری کند. آزمایش سنجش تراکم استخوانی بدون درد است و تنها چند دقیقه طول می‌کشد، همچنین احتیاج به آمادگی قبلی ندارد و در طی آن دارویی مصرف نمی‌شود. این سنجش، پزشک را قادر می‌سازد شدت پوکی‌استخوان را اندازه‌گیری کرده و درنتیجه استحکام استخوان را بسنجد.
بنابراین بهترین روش پیشگیری از پوکی‌استخوان و عوارض آن، رعایت رژیم غذایی مناسب، فعالیت ورزشی مناسب و دوری از عوامل کمک‌کننده در افزایش پوکی استخوان مانند استعمال دخانیات (به‌ویژه تمام موارد ذکر شده تا قبل از ٣٥ سالگی) و ارزیابی‌های لازم برای تعیین میزان تراکم استخوانی است.
رابطه سن و پوکی استخوان
پوکی‌استخوان یا استئوپروز حالتی است که در آن استخوان شکننده‌شده و احتمال شکستگی با ضربات کوچک افزایش می‌یابد. پوکی‌استخوان از گرفتاری‌های شایع در جوامع بشری است که بعد از ٣٥ سالگی روند آن در انسان آغاز می‌شود. حدود نیمی از زنان مسن‌تر از ٤٥سال و ٩٠درصد زنان مسن‌تر از ٧٥سال به بیماری پوکی‌استخوان مبتلا می‌شوند. مردان مسن نیز به پوکی‌استخوان دچار می‌شوند، البته میزان ابتلای آنان کمتر از زنان است. به‌طور تقریبی از هر ٣ زن یک نفر و از هر ١٢ مرد یک مرد به پوکی‌استخوان دچار می‌شوند. این امر در سال، منجربه ده‌ها‌هزار شکستگی ناتوان‌کننده در مبتلایان می‌شود که متاسفانه تعداد اندکی از مبتلایان به پوکی‌استخوان مورد بررسی و ارزیابی قرار می‌گیرند.
این شکستگی‌ها به‌طور عمده در این نواحی رخ می‌دهد: گردن، استخوان ران، مهره‌های ستون‌فقرات و استخوان‌های مچ دست، حتی گاهی شکستگی‌های خودبه‌خود مهره‌ها، گردن و استخوان ران هم دیده می‌شود.
می‌توان بافت استخوانی را به زبان ساده به صورت زیر تقسیم کرد: استخوان انسان همانند یک ساختمان است که دارای اسکلت‌بندی، دیوار چینی و ملات بین آجرهاست. اسکلت این استخوان‌ها از رشته‌های قوی و محکمی به نام رشته‌های کلاژن تشکیل شده که مابین رشته‌ها را املاح کلسیم پرمی‌کند. همچنین از آن‌جا که استخوان، بافتی زنده است، محتوی مقدار زیادی سلول‌های جوان و بالغ استخوانی است که وظیفه ساختن بافت استخوان‌ها را به عهده دارند.
پوکی‌استخوان عارضه‌ای است که با بالا رفتن سن به وجود می‌آید، در نتیجه از استحکام بافت و املاح استخوانی کم شده و از مقاومت آن کاسته می‌شود. استخوان انسان در دوران کودکی از خاصیت ارتجاعی برخوردار است و تحمل فشار زیاد را دارد و به‌تدریج سفت و محکم می‌شود. این مسأله در ٢٠ سالگی به اوج خود می‌رسد، بین ٢٠ تا ٣٥ سالگی استحکام استخوان‌ها به همان قوت باقی می‌ماند، به همین دلیل ضربات شدید، مثل تصادفات می‌تواند منجر به شکستگی استخوان شود. اما از این سن به بعد، به‌تدریج و با سرعتی کم، از تراکم استخوان‌ها کم شده و با بالارفتن سن، پوک می‌شوند. در زنان، بعد از سن یائسگی به علت توقف ترشح هورمون‌های زنانه و نقش مهم این هورمون‌ها در استحکام استخوان‌ها، شیوع پوکی‌استخوان زیادتر می‌شود.
جلوگیری از پدیده پوکی‌استخوان
می‌توان با روش‌های بسیار ساده‌ای خطر پوکی‌استخوان را کاهش داد:
* با اطلاع از وضع استخوان‌ها به‌ویژه در خانم‌ها در دوران نزدیک به یائسگی، به وسیله مشورت با پزشک، به کار بردن روش تشخیص مناسب و در صورت نیاز تجویز داروهای ویژه می‌توان از پیشرفت بیماری و عوارض حاصل از آن پیشگیری کرد.
* تغذیه مناسب از روش‌های موثر برای پیشگیری از پوکی‌استخوان است. غذای انسان باید محتوی پروتیین، املاح کافی و ویتامین‌های لازم باشد تا روند پوکی‌استخوان کندتر شود.
بهترین منبع کلسیم و پروتیین، شیر، پنیر، ماست و غذاهای دریایی به‌ویژه ماهی است.
کلسیم یکی از اجزای سازنده استخوان است و غذای روزانه هر فرد بالغ باید حداقل حاوی هزار تا ١٢٠٠ میلی‌گرم کلسیم باشد، البته این مقدار در زنان باردار، شیرده، یائسه، افراد مسن و بچه‌ها بیشتر بوده و بین ١٥٠٠ تا ٢هزار میلی‌گرم است. همان‌طور که گفته شد فرآورده‌های لبنی مانند شیر، ماست، کشک، قره‌قوروت و پنیر از منابع مهم و بسیار خوب کلسیم‌اند. سایر منابع حاوی کلسیم عبارتند از سبزیجات برگ سبز، کلم‌پیچ، شلغم، هویج، پرتقال، انگور، توت‌فرنگی، خرمالو، زیتون، جعفری، اسفناج، کرفس، کشمش، بادام، پسته، گردو، حبوبات و غذاهای دریایی مانند ماهی به‌ویژه ماهی‌تن، کیلکا و ساردین.
پوکی‌استخوان یکی از مهم‌ترین عوارض کاهش مصرف کلسیم است و در صورت همراهی با عواملی مانند کمبود ویتامین سی، کمبود ویتامی دی، درمان با استروئیدها (کورتون)، بی‌حرکتی و... بر شدت آن افزوده می‌شود. پس بیاییم با رعایت نکات زیر حافظ سلامتی استخوان‌ها و جلوگیری از پوکی‌استخوان خود در سن میانسالی و پیری باشیم.
درمان پوکی‌استخوان
اگر پس از سنجش تراکم استخوان معلوم شد که مبتلا به پوکی‌استخوان هستید، با نظر پزشک خود می‌توانید تحت درمان‌های زیر قرار بگیرید: درمان‌های متفاوتی هم‌اکنون برای پوکی‌استخوان وجود دارد که هر کدام با توجه به شرایط بیمار برای وی انجام می‌گیرد. ازجمله تجویز ترکیبات حاوی کلسیم و ویتامین دی، تجویز ترکیبات فلوراید و داروهای کاهنده سرعت پوکی‌استخوان مانندEtidronale &Alendronale و... که تمام موارد ذکر شده بسیار پرخرج و گران هستند و تنها موارد نخست یعنی کلسیم و ویتامین دی قابل دسترس، کم‌هزینه و برای عموم قابل استفاده‌تر است.
در نهایت در نظر داشته باشید که تغذیه مناسب سرشار از کلسیم و پروتیین، فعالیت و دوری از عدم‌تحرک و انجام ورزش‌های مناسب از زمان کودکی و نوجوانی، بهترین و کم‌خرج‌ترین توشه و روش پیشگیری برای جلوگیری از پوکی‌استخوان است.
مصرف روزانه نیم لیتر شیر ٥٠درصد نیاز افراد بالغ به پروتیین و صددرصد نیاز افراد به کلسیم را برآورده می‌کند.
خطر پوکی‌استخوان در دختران جدی است
شهروند| فیزیوتراپیست و عضو شورایعالی نظام پزشکی هشدار داد: نتایج مطالعات نشان می‌دهد میزان ویتامین دی در دختران جوان کشور از میزان نرمال یا عادی بسیار پایین‌تر است.
به گزارش روابط عمومی سازمان تدارکات پزشکی دکتر فرجود شکوهی هشدار داد خطر پوکی‌استخوان ناشی از کمبود ویتامین‌دی در دختران جوان جدی است.
وی گفت: بالاترین میزان رشد استخوان در سنین بین ١١ تا ١٧سالگی است. باید در سنین نوجوانی برای جلوگیری از پوکی‌استخوان دختران نوجوان فکری شود و برنامه‌های حمایتی تغذیه شیر غنی‌شده با ویتامین دی و بسته‌های تغذیه‌ای رایگان با نظر متخصصان مربوطه را در مدارس دخترانه اجرا کرد. شکوهی تصریح کرد: در این راستا باید ارزیابی‌های سالانه توسط فیزیوتراپیست‌ها جهت بررسی اختلالات ستون‌فقرات و تمرینات اختصاصی، طبق پروتکل پیشنهادی انجمن فیزیوتراپی ایران در مدارس دخترانه اجباری شود.
وی درخصوص نسل آینده دختران نوجوان و جوان که زمان بیشتری را با رایانه و تلفن همراه سپری می‌کنند، افزود: متاسفانه نسل آینده به علت کم‌تحرکی، بیشتر در معرض ابتلا به پوکی‌استخوان و تغییر شکل اندام‌ها به‌ویژه ایجاد قوز پشتی هستند.
عضو شورایعالی نظام‌پزشکی از نرمش‌کردن به‌عنوان یک اقدام پیشگیرانه برای جلوگیری از کاهش توده‌های استخوانی نام برد و تصریح کرد: تمرینات تخصصی مناسب، تحت نظارت متخصصان فیزیوتراپیست به افزایش استحکام استخوان کمک و سلامت بیشتر فرد را تضمین می‌کند.
این فیزیوتراپیست تأکید کرد: مصرف شیر و ترکیبات تخمیرشده شیر (مانند ماست، کشک، دوغ و پنیر)، ماهی، ویتامین دی و منیزیوم در رژیم غذایی افراد و قرار گرفتن در نور مستقیم آفتاب به‌ویژه خانم‌ها و دختران جوان و نیز نرمش روزانه برای پیشگیری از پوکی‌استخوان موثر است.
**اشکوهی اظهار داشت: همچنین نتایج مطالعات اخیر نشان می‌دهد از هر چهار زن ایرانی بالای ٥٠ سال، یک زن به پوکی‌استخوان مبتلا است.
وی در ادامه گفت: زنان تقریبا هشت برابر بیش از مردان در معرض خطر ابتلا به پوکی‌استخوان یا همان بیماری خاموش قرن هستند. در این بیماری تراکم و قدرت استخوان‌های بدن کاهش می‌یابد و بیمار دچار دردهای کهنه بیشتر در ناحیه کمر و گردن و به دنبال آن افزایش احتمال شکستگی استخوان‌ها می‌شود. عضو کمیته طرح تحول نظام سلامت با بیان این‌که طبق پیش‌بینی سازمان بهداشت جهانی، این بیماری در سراسر دنیا درحال افزایش است، افزود: متاسفانه این بیماری بدون علامت و شیوع آن در خانم‌ها بیشتر است.
شکوهی از علل بروز پوکی‌استخوان به داروهایی چون کورتون، داروهای ضدصرع، سرطان و غیره اشاره و خاطرنشان کرد: همچنین بیماری‌هایی نظیر پرکاری تیرویید، دیابت وابسته به انسولین یا شیوه‌های غلط زندگی اعم از تغذیه نامناسب، عدم‌تحرک و استفاده از آفتاب از عوامل متعدد دیگری است که در این زمینه تاثیرگذار است.
وی اضافه کرد: پوکی‌استخوان جزو بیماری‌های بدون علامت است و زمانی فرد متوجه آن می‌شود که شکستگی رخ بدهد. معمولا بیشتر شکستگی‌ها در پوکی‌استخوان در ناحیه گردن، مچ دست، استخوان ران و ستون‌فقرات ناحیه کمر که معمولا وزن بدن را تحمل می‌کند، رخ می‌دهد.
به گفته عضو شورایعالی نظام پزشکی پوکی‌استخوان در زنان از ٣٥ سالگی آغاز و با افزایش سن و یائسگی تشدید می‌شود.
