نیازی نیست از شهر دور شوی تا به حاشیه برسی، اینجا حاشیه به قلب شهر رسوخ کرده و به دردش آورده است، هرچند اطراف شیراز هم تعریفی ندارد اما در چند قدمی سومین حرم اهل بیت (ع) هم به راحتی مصداق‌های حاشیه‌نشینی و آثار منفی آن را می‌بینی.
مردمانی در کوچه پس کوچه‌های شهر شیراز زندگی می‌کنند که به اجبار خشکسالی و بیکاری و به امید شغل، درآمد و کار بهتر، غربت را بر ماندن در دیار خود ترجیح داده و با کوله‌باری از آرزو به شیراز آمده‌اند بدون آنکه بدانند چه سرنوشتی در انتظارشان است.
در محله‌های حاشیه‌نشین شیراز از اطراف احمدآباد گرفته تا سهل‌آباد، مهدی‌آباد، شهرک سعدی، کتس‌بس، ده‌پیاله، پای‌کُتا، کوشک‌میدان، شیخ‌علی‌چوپان، سلطان‌آباد تا سنگسیاه که قدم می‌زنی به حال و روز ساکنانش تاسف می‌خوری که چرا به جبر روزگار و ناملایمتی شرایط مجبور به ترک روستا و محل سکونت خود شدند و در حلبی‌ها و آلونک‌هایی سکنی گزیده‌اند که نمی‌توان نام خانه بر آن نهاد، خانه‌هایی که هر آن ممکن است بر سر ساکنانش آوار شود.
به گفته حیدر عالیشوندی، فرماندار شهرستان شیراز اگر تمامی جمعیت حاشیه‌نشین اطراف و ساکن در دل شهر شیراز را در نظر بگیریم کلانشهر شیراز 200 هزار نفر حاشیه‌نشین دارد که با توجه به جمعیت بیش از یک میلیونی شیراز معادل یک پنجم آن می‌شود. این جمعیت به اندازه یک شهر است که ساکنان آن با فرهنگ‌های متفاوت گرد هم جمع شده‌اند و علاوه بر اینکه شرایط زندگی آنها بهتر نشده بلکه شرایط را برای وقوع جرائم و بزهکاری مهیا کرده‌اند.
معضل حاشیه‌نشینی از جمله مباحثی است که نه تنها در شهر شیراز بلکه در بیشتر کلانشهرهای کشور وجود دارد اما در شیراز این مشکل به گونه‌ای است که باید میزبان کم‌کاری در روستاها و حتی استان‌های کمتر توسعه یافته همسایه خود باشد، اتباع بیگانه را هم باید به این جمعیت اضافه کرد.
غلام‌مهدی حقدل، رئیس شورای اسلامی شهر شیراز، معتقد است حاشیه‌نشینی یک پدیده اجتماعی است که در تمام دنیا و ایران وجود دارد و عواملی آن را تشدید می‌کند. وی به خشکسالی استان فارس از 10 سال گذشته تاکنون اشاره کرد و گفت: اگر دولت فکری به حال آسیب‌دیدگان ناشی از خشکسالی و بیکار شدن کشاورزان، باغداران، دامداران و غیره نکند این معضل با شدت بیشتری افزایش پیدا می‌کند.
رئیس شورای اسلامی شهر شیراز با تاکید بر اینکه افرادی که به دلیل خشکسالی بیکار میشوند باید مورد حمایت دولت قرار گیرند خاطرنشان کرد: این افراد پس از بیکار شدن به امید یافتن شغل و رهایی از بیکاری به شهر می‌آیند و به دلیل نبود شغل مناسب در شهرها سبب تشدید مشکلات شهر میشوند.
حقدل با بیان اینکه سکونت این دسته از مهاجران که بیشتر آنها افراد سالم و جویای کار هستند در حاشیه شهر شیراز زمینه را برای حضور افراد خلافکار در این نقاط فراهم می‌کند تصریح کرد: افزایش آسیب‌های اجتماعی که مهم‌ترین و جدی‌ترین معضل حاشیه‌نشینی است با حضور افراد سودجو و خلافکار در مناطق حاشیه‌نشین تشدید می‌شود.
وی همچنین به فعالیت‌های سودجویان در حاشیه شهرها و تفکیک زمین‌های کشاورزی و واگذاری آنها به مهاجران اشاره و بیان کرد: این اقدامات سبب گسترش بدون هدف و برنامه شهر شیراز شده به نحوی که شهرداری نمی‌تواند به آنها خدمات بدهد.
رئیس شورای اسلامی شهر شیراز با بیان اینکه بسیاری از روستاهای اطراف شیراز با چنین اقداماتی توسط سودجویان به شهرک تبدیل شده است عنوان کرد: در چند سال گذشته بخش عمده این روستاها به حریم شهر اضافه شد و مشکلات زیادی برای مدیریت شهری ایجاد کرد.
حقدل با تاکید بر اینکه مهار حاشیه‌نشینی تکلیف تمامی مسئولان به ویژه شورا، شهرداری و دولت است اظهار داشت: اگر حاشیه‌نشینی شیراز مهار نشود آسیب‌های جدی ناشی از آن دامنگیر تمام شهر می‌شود.
وی با بیان اینکه افرادی هم که از ناچاری در مناطق حاشیه شهر زندگی می‌کنند به خدمات شهری نیاز دارند افزود: براساس قانون امکان بزرگ کردن شهر برای شهرداری وجود ندارد و براساس طرح تفصیلی بسیاری از این مناطق، خارج از محدوده شهر قرار دارند.
هرچند این جمعیت بیش از 200 هزار نفری که به حاشیه شهر آمده‌اند به امکانات شهری نیاز دارند اما بیشتر مناطق حاشیه شیراز از کمترین امکانات برخوردار است.رضا مسعودی، شهردار منطقه هفت شیراز، معتقد است باید حاشیه‌نشینی در شیراز با حرکتی بسیجی و همگانی مهار شود.
منطقه هفت شهرداری شیراز که مساحت زیادی از مناطق حاشیه‌نشین را در خود جای داده در این محله‌ها با مشکلات بهداشتی، امنیتی، عمرانی، فرهنگی، اجتماعی و غیره مواجه است و به گفته مسعودی، شهرداری به تنهایی از پس این مشکلات بر نمی‌آید و برای برطرف شدن این مسائل به بسیج همگانی مردم و مسئولان کلانشهر شیراز نیاز است.
حیدری، یکی از ساکنان محله سهل‌آباد شیراز، از وضعیت بد امنیت در این محله گلایه دارد و می‌گوید با وجود اینکه در نزدیکی ورودی محله یک کلانتری وجود دارد اما برخی افراد ساکن در این منطقه که به انجام کارهای غیرقانونی و خلاف مانند فروش مواد مخدر و غیره مبادرت دارند امنیت را از مردم سلب کرده‌اند و به راحتی انواع خلاف‌ها در این محله رخ می‌دهد.
یک مادر روستایی اهل توابع فیروزآباد که هنوز آثار آفتاب سوختگی کار کردن در مزرعه را در صورت خود دارد و در آخرین نقطه شرغان زندگی می‌کند از اینکه نتوانستند به زندگی در روستا ادامه دهند ناراحت است و آینده دو پسر خردسالش را با وجود این وضعیت در خطر می‌‌بیند و آرزو می‌کند ای کاش می‌توانستند به زادگاه خودشان بازگردند.
پیرزنی سالخورده که بدون همسر و فرزندی در حاشیه شیراز زندگی می‌کند از گرانی هزینه اجاره مسکن در شیراز گلایه دارد و چون پولی ندارد مجبور است در حاشیه شهر زندگی کند. وسعت تمام محل زندگیش به 6 متر مربع هم نمی‌رسد، تمامی اسباب و اثاثیه‌اش در گوشه‌ای از اتاقک محقر محل زندگیش جای گرفته، همسرش را در تصادف از دست داده است و به دلیل مشکلات جسمانی حتی توان رفتن تا نزدیکترین نهاد حمایتی را ندارد، مخارج زندگیش را از کمک‌های اندک و روزانه رهگذران تامین می‌کند.
مشکل مشترک بیشتر محله‌های حاشیه شیراز نبود بهداشت و جاری بودن آب در کوچه و خیابان است، به گفته شهردار منطقه هفت شیراز در مناطق جنوب و شرق این شهر سطح آب بسیار بالا است و آب‌های سطحی و فاضلاب در یک سطح قرار دارند به نحوی که ترکیب این آب‌ها سبب شیوع بیماری‌های مختلف به ویژه سالک شده است.
مسعودی به جد از اداره کل آب و فاضلاب شهرستان شیراز درخواست کرد برای برطرف شدن هرچه سریع‌تر این مشکل طرح شبکه فاضلاب در این نقاط اجرایی شود. به گفته وی اگر شبکه فاضلاب در این محله‌ها اجرایی شود می‌توان از آب‌های سطحی غیرمیکروبی برای آبیاری فضای سبز استفاده کرد علاوه بر آن سلامت ساکنان محله را به دنبال دارد.
با چند نفر از ساکنان محله سنگسیاه به صحبت نشستم، مادری که اصالتا شیرازی و ساکن این محله است از تنها شدنش به دلیل عدم توسعه و پیشرفت این محله هم‌تراز با دیگر محله‌های شیراز و رفتن فرزندانش از این محل ناراحت است.
به گفته این پیرزن که با روی گشاده به صحبت با ما پرداخت، مسئولان به این محله بهایی نمی‌دهند در حالی که در گذشته اینجا به دلیل وجود امام‌زادگان جلیل‌القدر، مساجد بزرگ و قدیمی شیراز مورد توجه تمامی اهالی شیراز و یکی از نقاط مهم این شهر بوده است.
یکی دیگر از ساکنان این محله از وضع کنونی سنگسیاه بسیار ناراحت است، او که پدر دو دختر 16 و 19 ساله است از وضعیت اجتماعی و فرهنگی این محله گلایه دارد و می‌گوید: متاسفانه به دلیل اینکه کارگر هستم و نمی‌توانم در محله دیگری ساکن شوم مجبورم با خانواده‌ام اینجا زندگی کنم.
او معتقد است به دلیل عدم رسیدگی به این محله مانند دیگر محله‌های شهر شیراز وضعیت آن خیلی بدتر از گذشته شده به نحوی که بیشتر ساکنان اصیل محله به دیگر محله‌ها رفتند و با توجه به عدم نظارت مسئولان به اینجا زمینه برای حضور افراد معتاد، خلافکار، اتباع بیگانه، زنان خیابانی و غیره فراهم شده و حتی تعداد زیادی از خانه‌های قدیمی و تاریخی محله سنگسیاه به منقل‌خانه تبدیل شده است.
این پدر که خود را در مقابل خانواده شرمنده می‌داند از آینده فرزندانش بیم دارد چرا که هرچقدر هم برای تربیت آنها تلاش کند باز هم حضور و زندگی در اینجا و دیدن بسیاری از مشکلات اجتماعی از نزدیک می‌تواند بر تربیت آنها تاثیر بگذارد.
آقای از دیگر ساکنان این محله می‌گوید بیش از 80 درصد از منازل این محل توسط قاچاقچیان اشغال شده و اعتیاد در محله بیداد می‌کند و با وجود اینکه تمامی مسئولان از استاندار، فرماندار، نیروی انتظامی و دیگر نهادها از مشکلات اینجا خبر دارند اما نمی‌دانم چرا برای برطرف شدن آنها اقدام نمی‌کنند.
او که در دیگر محله‌های حاشیه‌نشین شیراز هم زندگی کرده معتقد است بزرگترین مشکل این محلات نبود بهداشت و تعداد زیاد اتباع بیگانه است و عدم دسترسی به درون محله با استفاده از خودرو، کمبود خدمات شهری، بیماری‌های پوستی به ویژه سالک، وجود مراکز دی‌آی‌سی در سنگسیاه و غیره از دیگر مشکلاتی است که می‌توان برای محله‌های حاشیه‌نشین برشمرد.
بنا به گفته ساکنان مناطق حاشیه‌نشین شیراز می‌توان نام «منطقه آزاد» را بر اینجا نهاد چرا که از تمامی قومیت‌های استان و استان‌های همجوار و حتی اتباع بیگانه آزادانه و بدون هیچ چارچوبی در این مناطق زندگی می‌کنند و هیچ نظارتی نیز بر آنها صورت نمی‌گیرد یا شاید هم حاشیه‌نشینی در شیراز در حاشیه قرار دارد.
سیّد علی‌محمد موسوی، مدیرکل دفتر امور اجتماعی و فرهنگی استانداری فارس، معتقد است حاشیه‌نشینی به دلیل عدم تعادل و توازن برنامه‌ریزی‌های توسعه‌ای در مناطق و استان‌های کشور ایجاد شده است.
«بخش عمده امکانات و فرصت‌ها در کلانشهرها مستقر و سبب جذب و مهاجرت افراد برای زندگی و کار بهتر شده است» مدیرکل دفتر امور اجتماعی و فرهنگی استانداری فارس با بیان این مطلب خشکسالی و عدم تقویت روستاها را از جمله مهم‌ترین دلایل گسترش حاشیه‌نشینی شیراز عنوان کرد.
وی بیش از 50 درصد از مهاجرت‌های صورت گرفته استان در ده سال گذشته را مربوط به شیراز و مهم‌ترین علت این مهاجرت‌ها را برخورداری از امکانات و فرصت‌ها در این کلانشهر می‌داند.
مدیرکل دفتر امور اجتماعی و فرهنگی استانداری فارس با بیان اینکه ساماندهی حاشیه‌نشینی یکی از موضوعات مورد تاکید دولت است، تصریح کرد: توانمندسازی حاشیه‌نشینان به عنوان یک اولویت و سیاست در دستور کار دولت قرار دارد.
موسوی با اشاره به اینکه بیشتر جمعیت حاشیه‌نشین شهرهای استان فارس کشاورزان و دامدارانی هستند که به دلیل خشکسالی در این نقاط ساکن شدند گفت: به افراد ساکن در سکونتگاه‌های غیررسمی توسط دستگاه‌ها و نهادهای مرتبط در زمینه مهارت‌های زندگی، ارتباطی، اجتماعی، زناشویی و غیره با هدف ارتقای سطح فرهنگ شهروندی و کاهش آسیب‌های اجتماعی آموزش‌های لازم ارائه می‌شود.
به گفته وی خانه‌های محله با هدف تحقق این اهداف و توانمندسازی افراد در محله‌های حاشیه‌نشین ایجاد و نیازهای کالبدی، فرهنگی و اجتماعی تمام مناطق بحرانی و حاشیه‌نشین استان فارس با انجام کارهای مطالعاتی مشخص و در این زمینه وظیفه هر دستگاه معین شده است.
مدیرکل دفتر امور اجتماعی و فرهنگی استانداری فارس با نوید اجرای برنامه توانمندسازی حاشیه‌نشینان از امسال بیان کرد: در این طرح پنج ساله وظایف و مسیر حرکت هر دستگاه در استان مشخص شده است و گزارش اجرای این برنامه‌ها سالانه به مدیران استان ارائه می‌شود.
به گفته موسوی در این طرح برای نخستین بار در کشور شناسنامه اجتماعی شامل وظایف هر دستگاه و مدت زمان اجرای برنامه توانمندسازی حاشیه‌نشینان در استان فارس تهیه و به دستگاه‌ها اعلام شده است و از ظرفیت سازمان‌های مردم‌نهاد نیز در این راستا استفاده می‌شود.
وی درباره محله‌هایی همچون سنگسیاه و غیره که بخش مهمی از بافت تاریخی را در دل خود جای داده‌اند گفت: در بافت شهری شیراز نیز مناطق پرخطر و بحرانی مانند بافت تاریخی و سنتی نیز وجود دارد که متاسفانه در حال حاضر از سکنه خالی و به پاتوق افراد ولگرد، معتاد، موادفروشان تبدیل شده است.
مدیرکل دفتر امور اجتماعی و فرهنگی استانداری فارس معتقد است در حال حاضر مناطق بحرانی در بافت تاریخی و سنتی شیراز از جمله محله سنگسیاه و بیات وضعیت مناسبی ندارند و برای ساماندهی و احیای این محلات نیز به همکاری سازمان‌های مردم‌نهاد و دیگر دستگاه‌ها نیاز است.
