کافی‌شاپ‌نشینی از نمودهای جوانان ایرانی پس از جنگ است. کافی‌شاپ بر‌خلاف برخی تـصورات کـه این پدیده را ادامه قهوه‌خانه‌نشینی می‌دانند، امری جدید در ایران است؛ البته برخی کارکردها و ویژگی‌های کـافه‌های سابق بـا کـافی‌شاپ‌ها همانند است و حتی شاید هنوز بخشی از جامعه، همان نگاهی را که به کافه‌ها داشتند، به کافی‌شاپ دارند.
منازعات، رقابت‌ها، تبادل‌ها و تـطورات فـرهنگی، فرهنگ جـوانان در ایران را بسیار متنوع کرده است. جوانان ایرانی متأثر از تحولات کلان فرهنگی- اجتماعی مـلی و فراملی و همچنین متأثر از جایگاه‌های اجتماعی متفاوت خود در عرصه سبک زندگی، گزینش‌های متعددی صورت داده‌اند که شناخت این صور متعدد و مـتنوع، بـرای شـناخت تحولات فرهنگی بسیار ضروری است.
یکی از راه‌های شناختن این سبک‌های زندگی، مطالعه پاتـوق‌های خـاصی است که در ایران پس از جنگ شکل گرفته‌اند.
این پاتوق‌ها نقش مهمی در ایجاد این فرهنگ‌ها و همچنین شکل‌گیری روابط اجتماعی و سـبک‌های زنـدگی خـاص دارند. این عرصه‌ها که عموماً در حوزه زندگی روزمره قابل بررسی‌اند، نقش مهمی در فرآیندهای ایـجاد و بـازآفرینی مـعنا دارند.
در این عرصه‌ها است که جوانان با روندهای فرهنگی غالب، به چانه‌زنی و مذاکره مـی‌پردازند و در ایـن تـعامل، فرهنگ‌های خاص شکل می‌گیرد؛ از همین رو است که مطالعه پاتوق‌های جوانان می‌تواند اهمیت بسیاری در شناخت سازوکارها، فرآیندها و رونـد تـحولات فرهنگی جامعه ایفا کند.
مطالعه پاتوق‌های جوانان هم در بررسی چگونگی شکل‌گیری فرهنگ مهم است و هـم بـرای درک چـگونگی دگرگونی و تنوع‌پذیری فرهنگ. مطالعه پاتوق‌ها همچنین برای سیاستگذاران فرهنگی نیز اطلاعات سودمندی فراهم می‌کند؛ نخست از آن رو کـه دریـابند با چه جامعه‌ای مواجهند و دوم از آن جهت که دریابند سیاست‌های فرهنگی چگونه از جانب جوانان تفسیر، مصادره و اسـتفاده مـی‌شود.
یکی از پاتـوق‌های مهم که بررسی آن از این جهت حائز اهمیت است، کافی‌شاپ‌ها هستند. کافی‌شاپ‌نشینی از نمودهای جوانان ایرانی پس از جنگ است. کافی‌شاپ بر‌خلاف برخی تـصورات کـه این پدیده را ادامه قهوه‌خانه‌نشینی می‌دانند، امری جدید در ایران است؛ البته برخی کارکردها و ویژگی‌های کـافه‌های سابق بـا کـافی‌شاپ‌ها همانند است و حتی شاید هنوز بخشی از جامعه، همان نگاهی را که به کافه‌ها داشتند به‌کافی‌شاپ دارند.
امروز نیز ممکن است کافی‌شاپ محلی برای اتلاف وقت و خوشگذرانی‌های جوانان مرفه تلقی شود اما جدا از داوری‌های مـختلف، این مـقاله نـخست در پی دستیابی به شناختی تـوصیفی از ویـژگی‌های این نوع پاتوق اسـت. کافی‌شـاپ‌ها به‌منزله یکی از مهم‌ترین فضاهای فرهنگ جوانان قشرهای به‌نسبت مرفه‌تر مطرح می‌شوند و واکاوی نظام ارزشی و هنجارهای مـصرف ایـن فضا می‌تواند دریچه‌ای به بخشی از فرهنگ جـوانان کـشور بگشاید؛ بخشی که بـه‌رغم بـرخی حـساسیت‌ها کمتر بدان توجه عـلمی شده است.
روش تحقیق
این پژوهش با استفاده از مفاهیم «بوردیو» به بررسی جوانان منطقه 3 که به‌طور متوالی به‌کافی شاپ می‌روند، می‌پردازد. روش مورد استفاده، پیـمایش اسـت کـه با استفاده از تکنیک پرسشنامه صورت گرفته است. در این پژوهش با استفاده از روش‌های احتمالی از جوانان 18 تا 30 ساله کافی‌شاپ‌های منطقه 3 نمونه‌گیری به‌عمل آمده است.
جوانان کافی‌شاپ
بررسی متغیرهای زمینه‌ای در میان جمعیت نمونه نشان می‌دهد حدود 45 درصـد جـمعیت نمونه 223 نـفری این پژوهش را مردان و 55 درصد دیگر را زنان تشکیل می‌دهند. همچنین نزدیک به 90 درصد ایـشان مـجرد بودند. از جهت تحصیلات 2/2 درصد ایشان کمتر از دیپلم، 6/36 درصد دیپلم، 9 درصد کاردانی، 5/45 درصد کارشناسی، 2/5 درصد کارشناسی ارشد و 5/1 درصد نـیز دارای تـحصیلاتی در سطح دکترا هستند.
این درصدها حکایت از میانگین بالای تحصیلی جوانان کافی‌شاپ نسبت به میانگین کشوری در این رده سـنی دارد. زمـینه تـحصیلاتی خانوادگی نیز نشان می‌دهد مدرک تحصیلی پدران ایشان، 2/4 درصد کمتر از دیپلم، 1/37 درصد دیپلم، 2/4 درصد کاردانی،6/28 درصـد کارشناسی، 6/13 درصـد کـارشناسی ارشد و 2/12 درصد دکتراست.
درباره مادران با کاهش سطح تحصیلی در قیاس با پدران مواجهیم؛ به‌گونه‌ای که 6 درصـد کـمتر از دیپلم، 3/58 درصد دیپلم، 3/8 درصد کاردانی، 4/19 درصد کارشناسی، 4/1 درصد کارشناسی ارشد و 5/6 درصد دکترا هستند. این نتایج نـشان مـی‌دهد در مقایسه با وضعیت کلی کشور، سطح تحصیلی خانواده جوانان کافی‌شاپ از میانگین کشوری بسیار بالاتر اسـت.
از جهت مـنزلت شغلی، 5/6 درصد مشاغل ایشان به لحاظ منزلت شغلی پایین است، در مقابل 1/51 درصد دارای سطوح منزلت شـغلی مـتوسط و 2/42 درصـد دارای شغل‌هایی با منزلت بالا هستند. درباره پس‌زمینه شغلی خانوادگی نیز حدود 10 درصد پدران ایشان دارای منزلت شغلی پایـین، 4/31 درصـد دارای منزلت شغلی متوسط و 5/58 درصد نیز دارای منزلت شغلی بالایی هستند. همچنین 4/18 درصد جمعیت نمونه دارای خـانواده‌هایی بـا بـٌعد 3 نفر و کمترند. 6/65 درصد 4 و 5 نفر و تنها 16 درصد خانواده‌هایی با بعد بیش از 6 نفر دارند.
اوقات فراغت
بررسی فعالیت‌های اوقات فـراغت جـوانان کافی‌شاپ نشان می‌دهد 8/23 درصد ایشان به سینما و تئاتر می‌روند و 6/12 درصد روزنامه می‌خوانند. گفت‌وگوی تلفنی با دوستان از جـمله فعالیت‌های وقـت آزاد 5/47 درصد ایشان است، کمتر از یک درصد به هیأت‌های مذهبی می‌روند و حدود 30 درصد به مطالعه غیردرسـی در وقـت‌های آزاد خود می‌پردازند و تنها 6/3 درصد ایشان قرآن، دعا و کتب مـذهبی مـی‌خوانند.
الگوی اوقـات فراغت نشان می‌دهد تمایلی به آیـین‌های دینی جـمعی از نوع سنتی ندارند و فعالیت‌های اجتماعی دینی در میان ایشان دیده نمی‌شود. در حوزه خصوصی نیز راز و نـیازهای احـتمالی ایشان کمتر با استفاده از داعـیه مـرسوم سنتی صورت می‌گیرد.
بررسی نـوع ورزش‌های مـورد علاقه نشان می‌دهد حدود 14 درصـد اسـکی می‌کنند، 2/20 درصد کوهنوردی، 26 درصد پیاده‌روی و دو، 4/35 درصد شنا، 3/10 درصد اتومبیلرانی، 2/1 درصد کشتی و وزنه‌برداری، 4/5 درصـد یـوگا، 4/9 درصد فوتبال، 1/25 درصد بدنسازی و ایروبیک، 2/7 درصـد ورزش‌های رزمی، 9/13 درصد بیلیارد، 8/10 درصـد تـنیس، 1/8 درصد والیبال و بسکتبال و 4/9 درصد نیز پیـنگ‌پنـگ و بدمینتون بازی می‌کنند.
این یافته‌ها نشان می‌دهد در مقایسه با دیگران، جوانان کافی‌شاپ تمایل بیشتری بـه ورزش‌های انـفرادی و کمتر فیزیکی و خشن دارند و همچنین ورزش‌های مـورد عـلاقه ایشان برای بـدن کـارکرد زیبایی‌شناختی بیشتری دارد. سلیقه ورزشی ایـشان مـطابق ذائقه طبقاتی است که سرمایه فرهنگی بالایی دارند و ورزش‌های جمعی، خشن و مستلزم زورآزمایی را نمی‌پسندند. به‌همین سبب اسـت کـه تنیس 10 برابر کشتی در میان ایشان جـذابیت دارد.
جوانان کافی‌شاپ و نوع استفاده از رایانه
در زمـینه نوع اسـتفاده از رایـانه نـیز 4/28 درصد ایشان چت مـی‌کنند، 5/34 درصد به مطالعه اطلاعات سایت‌ها می‌پردازند، 7/24 درصد کارهای فنی و هنری انجام می‌دهند، 1/34 درصد از خدمات ایمیل استفاده مـی‌کنند و1/26 درصـد از رایانه برای بازی و سرگرمی نیز استفاده مـی‌کنند.
تمایلات جوانان کافی‌شاپ با فرآیندهای فرهنگ غالب جهانی همخوانی دارد
از جمله فـعالیت‌های دیـگری کـه در زمـینه اوقات فراغت ایـشان بـررسی شد، رفتن به‌کلاس‌های آموزشی بود. 2/25 درصد ایشان به کلاس رایانه می‌روند یا رفته‌اند، این نتایج درباره کلاس زبان 2/46 درصد، قرآن 4/1 درصـد، هنر 2/21 درصـد، رقص 7/20 درصد، انواع کلاس‌های خودشناسی، انرژی‌درمانی و یوگا و... 7/11 درصد و کلاس‌های موسیقی 9/23 درصـد اسـت.
مقایسه جـذابیت ایـن کـلاس‌ها بـرای ایشان نیز نشان می‌دهد تمایلات ایشان با فرآیندهای فرهنگ غالب جهانی بسیار همخوانی دارد؛ فرهنگی که لذت در آن نقش محوری دارد. در این فرهنگ، موسیقی در آن شکل خاصش، توجه به تن، رقص، مد و... متن زندگی است و البته که بـاید در میان ایشان رسانه‌های جهانی و زبان انگلیسی اهمیت داشته باشد.
مطلوبیت بالای کالاهای فرهنگی جهانی برای جوانان کافی‌شاپ
بیش از 65 درصد جوانان کافی‌شاپ به موسیقی داخلی گوش می‌دهند این درصد برای موسیقی خارجی 68 درصد است. 2/21 درصد ایشان در وقت آزاد خود به تماشای تلویزیون داخلی می‌پردازند؛ درحالی‌که 1/67 درصـد ایـشان در وقت آزاد به تماشای ماهواره می‌نشینند. این امر از سویی نشان از مطلوبیت کالاهای فرهنگی جهانی برای ایشان است و از سوی دیگر نشان می‌دهد دستگاه‌های فرهنگی کشور نتوانسته‌اند مخاطبان جدی‌ای در میان ایشان بیابند.
هنجارهای انتخاب پوشاک
یکی از عناصر مهم سبک زندگی، سلیقه و هنجارهای مصرف است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد 7/32 درصد جوانان کافی‌شاپ مطابق مد بودن را یکی از 2 اولویت خود در انتخاب لباس مـی‌دانند. 8/53 درصد این جوانان زیبایی و رنگ لباس را یکی از 2 اولویت اول خود برای انتخاب لباس می‌دانند. در مقابل، تنها 3/1 درصد جوانان کافی‌شاپ ارزانی را جزو اولویت‌های خود در انتخاب لباس بیان می‌کنند.
مارک لباس نیز برای 6/25 درصد ایشان یکی از 2 عـامل مـهم در انتخاب لباس است. 5/43 درصد جوانان کافی‌شاپ تک بودن لباس را به منزله یکی از 2 اولویت مهم خود بیان می‌کنند و تنها 8/5 درصد، مقتضیات فرهنگی کشور را در انتخاب لباس مهم دانسته‌اند و 7/26 درصد نیز دوام لباس را عامل مهمی در انـتخاب لبـاس خود می‌دانند.
در پرسش دیگری از جوانان کافی‌شاپ پرسیده شد کدام دو ویژگی لباس در انتخاب شما کمترین اهمیت را دارد. 6/3 درصد عنوان کرده‌اند زیبایی لباس بی‌اهمیت است، 8/40 درصد ارزانی لباس و مناسب بودن قیمت را بـی‌اهمیت دانـسته‌اند و 5/26 درصد نیز مارک‌دار بودن لباس و 9/17 درصد تک بودن لباس را بی‌اهمیت دانسته‌اند اما کمترین اهمیت در انتخاب لباس را مقتضیات فرهنگی کشور داشته است: بیش از 56 درصد جوانان کافی‌شاپ این عامل را بی‌اهمیت می‌دانند. حدود 70 درصد جوانان کـافی‌شاپ بـه‌روز بـودن کفش، ساعت و گوشی تلفن همراه را بـه میزان زیـاد و خـیلی زیادی بااهمیت می‌دانند و تنها 8/5 درصد گفته‌اند به‌روز بودن کالاهای مصرفی فوق، اهمیتی ندارد.
غلبه هنجارهای سبک زندگی مصرفی سرمایه‌داری متأخر در فرهنگ جوانان کافی‌شاپ
سنجش نگرش جوانان کافی‌شاپ نشان می‌دهد حدود 85 درصـد جـوانان کـافی‌شاپ گسترش توجه به مد و زیبایی اندام در جامعه را نشانه انحطاط فـرهنگی نـمی‌دانند. در سبک زندگی جوانان کافی‌شاپ، اطلاعات از مد، بخشی از اطلاعات ضروری است. یافته‌های این پژوهش نـشان مـی‌دهد حدود 67 درصد ایشان شناخت زیادی از مارک‌های لباس دارند. بیش از 45 درصد شناخت زیـادی از مارک‌های عطر و لوازم آرایش و همچنین بیش از 45 درصد از مارک‌های ساعت و حدود 60 درصد از مارک‌های کفش و بیش از 45 درصد از مارک‌های عینک شناخت بـالایی دارنـد. یافته‌های فوق نـشان می‌دهد هنجارهای سبک زندگی مصرفی سرمایه‌داری متأخر در این فرهنگ غالب است.
بیش از 98 درصد جوانان کافی‌شاپ به تناسب اندام اهمیت می‌دهند
مدیریت بـدن از جمله فاکتورهای مهم در سبک زندگی جوانان کافی‌شاپ است. تنها حدود 5 درصد هیچ کاری برای پرورش بدن انـجام نـمی‌دهند و مـابقی با رژیم غذایی، ورزش، دارو و... بدن خود را به‌جهت تناسب و زیبایی اندام، پرورش می‌دهند. حدود 70 درصـد ایـشان نـیز با جراحی بینی یا صورت مردان برای زیبایی موافقند و حدود 70 درصد ایشان نـسبت به جـراحی‌های زیبایی برای جوان شدن نظر مثبتی دارند. 2/98 درصد جوانان کافی‌شاپ معتقدند تناسب اندام، دارای اهمیت زیاد یـا خـیلی زیادی است و در مقابل تنها
8/1 درصد اهمیت کمی برای تناسب اندام قائلند و هیچ‌کدامشان اهـمیت خـیلی کـمی برای تناسب اندام قائل نیستند.
جذاب و خوش‌قیافه بودن؛ اولویت ارزشی نیمی از جوانان کافی‌شاپ
در هر سبک زندگی اهمیت عناصر مختلف زندگی و همچنین ارزش‌های مـادی و فـرامادی متفاوت است. در میان 7 صفت جذاب و خوش‌قیافه بودن، اجتماعی بودن، مدرن بودن، دیندار بودن، شیک بودن و راستگو بودن، حدود 50 درصد جـوانان کـافی‌شاپ جـذاب و خوش‌قیافه بودن را به مثابه یکی از 2 صفت بااهمیت زندگی خود عنوان کرده‌اند. 7/58 درصد اجتماعی بودن، 4/5 درصد مـدرن بـودن، 7/6 درصد دیندار بودن، 5/34 درصد شیک بودن و 7/37 درصد راستگو بودن را به منزله یکی از 2 صفت بـااهـمیت بیان کرده‌اند.
ارتباط با جنس مخالف؛ فعالیتی جذاب برای حدود 30 درصد جوانان کافی‌شاپ
در پرسش دیگری از جوانان کافی‌شاپ خواسته شد 2 فعالیت در زندگی را کـه جـذابیت بیشتری برای ایشان دارد، مشخص کنند. 5/30 درصد مناسبات خانوادگی، حدود 30 درصد رابطه با جنس مخالف، همین حدود رابطه با دوسـتان، حدود 25 درصـد گردش و خوشگذرانی، حدود 40 درصد کار و تحصیل، بیش از30 درصد ورزش و سرگرمی، حدود
20 درصد خریدکردن و 8/1 درصـد مـراسم مذهبی را جذاب‌ترین بخش زندگی خود دانسته‌اند.
حدود 95 درصـد جـوانان کافی‌شاپ معتقدند رابطه دوستی دخـترها و پسرها با یکدیگر اشکالی ندارد
در زمینه بـخش ذهـنی سـبک زندگی، نگرش پاسخگویان سنجیده شده است. نتایج این بـخش نشان مـی‌دهد 65 درصد جوانان کافی‌شاپ با نگهداری حیوانات خانگی مانند سگ موافقند، بیش از 90 درصد بـه پاکی و نـجسی اهمیتی نمی‌دهند و حدود 95 درصد نـیز بـا دست دادن زن و مـرد هنگام خداحافظی مشکلی ندارند و حدود 95 درصـد جـوانان کافی‌شاپ نیز معتقدند رابطه دوستی و رفـت‌وآمد دخـترها و پسرها با یکدیگر هیچ اشکالی ندارد. یافته‌ها نشان می‌دهد فـهم مـعمول از شریعت در میان ایـن گـروه از جوانان، اگر نگوییم پذیرفته نـشده است، حداقـل دچار بازاندیشی شده است.
در زمینه نگرش‌های سیاسی نیز تنها 15 درصد موافق این مطلب هستند کـه تـحت هر شرایطی شرکت در انتخابات وظیفه است. 55 درصد ایـشان مـعتقدند بهترین مـردم‌سالاری (دموکراسی) را در غـرب شـاهدیم و حدود 20 درصد ایـشان نیز مردم‌سالاری غرب را دروغین می‌دانند. در زمـینه گـروه‌های مـرجع فرهنگی، حدود 90 درصـد جـوانان کـافی‌شاپ نـویسندگان و شـاعرانی چـون فروغ فرخزاد، احمد شاملو، اخوان‌ثالث و صادق هدایت را نمایندگان برجسته فرهنگ معاصر ایرانی می‌دانند.
نگرش به خانواده
حدود 65 درصد جوانان کافی‌شاپ بـا این گویه که خیر و صلاح آینده فرزندان در این است که تـابع نظر والدیـن خـود باشند موافقند و حدود 85 درصد نیز با این گویه که بدترین آدم کسی است که برای والدین خود احترام زیـادی قـائل نباشد، موافقند.
در زمینه سنجش نگرش ایشان نسبت به خانواده در گویه‌ای دیگر پرسیده شد چـه میزان با این مطلب موافقید که اگر بچه‌ها شلوغ و نامرتب باشند، تقصیر از مادر است، نه از پدر.
در پاسـخ حدود 80 درصد با این گویه مخالف بوده‌اند. همچنین حدود 40 درصد جوانان کافی‌شاپ کارهای خانه مـانند آشپزی و... را برعهده زنان دانسته‌اند و 60 درصـد بـا این مساله مخالف بوده‌اند. 30 درصد با این گویه که «در امور خانواده برابری زن و مرد تا حدی خوب است اما حرف آخر را مرد باید بزند» موافقند. بیش از 60 درصد جوانان کافی‌شاپ با این گویه که «مردان توانایی مـدیریتی بیشتری نسبت به زنان دارند»، مخالفند.
بیش از 75 درصد جوانان کافی‌شاپ با این عقیده که «رابطه داشتن با جنس مخالف پیش از ازدواج برای زنان زشت‌تر است تا مردان» مخالفند و 55 درصد نیز با این عقیده که «مردان دارای عقل بیشتر و زنان دارای احـساس بـیشتری هستند»، مخالفند. شاخص‌های فوق برای سنجش میزان گرایش به خانواده سنتی مطرح شدند و یافته‌ها نشان می‌دهد در این زمینه نیز هنجارها و ارزش‌ها مورد بازاندیشی قرار گرفته‌اند اما در عین حال کماکان برخی ارزش‌های اخلاق سنتی همچون احترام به پدر و مادر حضور قدرتمندی دارد.
میزان بهره‌مندی از انواع سرمایه
بیش از 45 درصد جوانان کافی‌شاپ به‌میزان متوسط، حدود 13 درصد نیز به میزان زیاد فیلم می‌بینند و حدود40 درصد بـه‌میزان کـمی فیلم تماشا می‌کنند. در زمینه با آشنایی با هنر سینما بیش از 60 درصد ایشان آشنایی بسیار پایینی با این هنر دارند.
در مقابل، حدود 30 درصد آشنایی پایین و 4/7 درصد آشنایی متوسط و بالایی با این هنر داشتند. در زمینه آشنایی با رمان نیز تنها 5/10 درصد ایشان آشنایی متوسط و بالایی با رمان‌های کلاسیک و ایرانی داشته‌اند. بررسی میزان انواع سرمایه در این قشر نشان می‌دهد بـیش از 30 درصـد ایـشان دارای سطح سرمایه اقتصادی بالایی‌اند. حدود 40 درصد ایشان دارای سرمایه فرهنگی متوسط و حدود 15 درصـد نیز سرمایه فرهنگی بالایی دارند.
*گفتنی است، پژوهش حاضر با عنوان کامل «سبک زندگی جوانان کافی‌شاپ» در سال 87 انجام شده و در فصلنامه علمی- پژوهشی تحقیقات فرهنگی ایران، منتشر شده است که قاعدتا روند اجتماعی کشور، نفوذ شبکه‌های اجتماعی و رفتارهای فردگرایانه به تمایل جوانان به سمت فرهنگ کافی‌شاپ‌نشینی کمک بیشتری کرده است.
