نشریه فرانسه زبان آفریقایی "ژون افریک" هدف سفر اخیر "محمد جواد ظریف،" وزیر امور خارجه ایران، را به چند کشور غرب آفریقا، تایید جایگاه خود در عرصه بین المللی برای اثر گذاری موثرتر در مسائل بین المللی و جلوگیری از نفوذ بیشتر رژیم صهیونیستی و عربستان سعودی در این قاره دانست.
هفته نامه فرانسه زبان ژون افریک در یادداشتی به قلم «شدین تازی» با عنوان «ایران روابط خود را با کشورهای غرب آفریقا تقویت می کند» به اهمیت موضوعی سفر محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، به کشورهای این منطقه از آفریقا پرداخت واعلام کرد رئیس دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران از یکشنبه گذشته سفر شش روزه ای را به کشورهای غرب آفریقا آغاز کرد. یک گروه بزرگ از بازرگانان و سرمایه گذاران ایرانی نیز ظریف را در این سفر همراهی می کردند.
مسئول دستگاه سیاست خارجی ایران سفر خود را از نیجریه آغاز کرد و بعد عازم کشورهای غنا، گینه و مالی شد. در نیجریه "جئوفری اونیما،" وزیر امور خارجه این کشور، در دیدار با ظریف گفت: نیجریه می خواهد از وابستگی اقتصاد خود به درآمدهای نفتی بکاهد و در این مسیر می خواهد از ایران الگوبرداری کند. ظریف هم گفت ایران و نیجریه فراتر از روابط دو جانبه می توانند از طریق سازمان هایی مانند سازمان کشورهای صادر کننده نفت (اوپک) و جنبش کشورهای عدم تعهد همکاری های خود را گسترش دهند.
وزیر امور خارجه ایران با "ممدو بوهاری،" رئیس جمهور نیجریه، هم دیدار و گفتگو کرد. رئیس جمهور نیجریه موفقیت ایران در رسیدن به توافق هسته ای با قدرت های جهانی (آمریکا، انگلیس، فرانسه، چین، روسیه و آلمان) و در نتیجه آن، برداشته شدن تحریم های بین المللی علیه این کشور را تبریک گفت. ظریف در گفتگوهایش با بوهاری خواستار همکاری بیشتر تهران و آبوجا برای مبارزه با گروه تروریستی بوکوحرام و دیگر گروههای تروریستی فعال در نیجریه شد.
اما باید دید که ایران در رویکرد به آفریقا چه اهدافی را دنبال می کند. مطلبی که روشن است اینکه ایران بعد از گسست های دیپلماتیکی که در گذشته داشته است اکنون با اغواگری تلاش می کند روابط خوبی با کشورهای جهان از جمله کشورهای غرب آفریقا برقرار کند و نظر مساعد کشورهای این منطقه به خود را جذب کند. اگر دقت کنیم این سومین سفر وزیر امور خارجه ایران در زمان ریاست جمهوری "حسن روحانی" از کشورهای منطقه و نخستین سفر وی بعد از بحران سیاسی و دیپلماتیک میان ایران و عربستان سعودی است.
در این شرایط کشورهای آفریقایی باید موضع خود در قبال دو قدرت رقیب خاورمیانه یعنی ایران و عربستان سعودی مشخص کنند. چون عربستان سعودی نیز از طرف دیگر تلاش می کند دوستان و متحدان بیشتری در میان کشورهای آفریقایی برای ائتلاف عربی که در جنگ یمن تشکیل داده است جمع آوری کند.
البته در این میان تکلیف برخی کشورها مانند سودان و اریتره، جیبوتی و سومالی روشن است . آنها در برابر قول های سرمایه گذاری عربستان سعودی، به ایران پشت کرده اند. حال آنکه سودان به لحاظ تاریخی متحد ایران بود.
پرسشی که اکنون مطرح می شود این است که ایران اصولا چه نیازی به کشورهای قاره آفریقا دارد.
ایران برای تایید خود در عرصه بین المللی به آفریقا نیاز دارد. زیرا ایران اگر حمایت کشورهای آفریقایی را داشته باشد، موقعیتش را در عرصه بین المللی تقویت خواهد کرد. اگرچه شرایط اوضاع کنونی به ایران نشان داده است تحکیم و تقویت روابطش با کشورهای قاره آفریقا هنوز قطعی و مسلم نیست. به همین علت، مارس گذشته "حسین امیر عبدالهیان،" معاون وقت وزیر امور خارجه ایران در امور کشورهای عربی –آفریقایی، اعلام کرد دولت ایران می خواهد راهبرد خود در قبال کشورهای قاره آفریقا را اعلام کند.
تمایل ایران برای گسترش و تقویت روابط خود با کشورهای آفریقایی همیشه جز موضوعات جدی این کشور نبوده است. "کلمان ترم،" پژوهشگر مسائل سیاسی و روابط بین الملل، در این باره می گوید: روابط ایران و آفریقا به سالهای قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران بر می گردد. در زمان شاه مخلوع، ایران قصد داشت به قدرتی جهانی با تمرکز بر اقیانوس هند تبدیل شود. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی اولویت های های ایران تغییر کرد و به سوی فلسطین و مناقشه آن با اسرائیل متمرکز شد و از این زمان به بعد، قاره آفریقا در سیاست خارجی ایران جایگاه خاصی نداشت.
اما حالا چه شده است که ایران دوباره نزدیک شدن به آفریقا و تقویت روابط خود با کشورهای آن را در دستور کار خود قرار داده است به نیاز این کشور برای ایجاد توازن و داشتن حمایت کشورهای قاره آفریقا برای اثر گذاری موثرتر در عرصه بین المللی بر می گردد.
توضیح بیشتر آنکه، در زمان ریاست جمهوری "محمود احمدی نژاد،" بنا سیاست خارجی این کشور بر همکاری های جنوب -جنوب علیه امپریالیسم غرب گذاشته شده بود. اصلی که در قانون اساسی ایران نیز قید شده است. اما امروز که حسن روحانی در ایران به قدرت رسیده است اولویت های کشور نیز تغییر کرده است. اولویت سیاست خارجی روحانی تنش زدایی در روابط ایران و غرب و تلاش برای یافتن متحدان و دوستان جدیدی در جهان است که ایران به اتکاء آنها بتواند در عرصه بین المللی تاثیر گذار باشد.
بنابراین سفر اخیر محمد جواد ظریف به کشورهای غرب آفریقا را باید در همین راستا و پیشبرد راهبرد حسن روحانی تفسیر و تعبیر کرد. راهبردی که دغدغه آن جلوگیری از نفوذ بیشتر نه تنها اسرائیل بلکه عربستان سعودی در قاره سیاه است.
این پژوهشگر مسائل سیاسی و روابط بین الملل در بخش دیگر از سخنان خود در همین باره افزود: بی جهت نیست که رئیس دستگاه دیپلماسی ایران در نخستین مرحله از سفر خود کشور نیجریه را انتخاب می کند. نیجریه کشوری نفت خیز و اسلامی است که ابزارهای اقتصادی غیرقابل انکاری برای ایران دارد.
اما در این میان نباید نقش مقامات مذهبی ایران را که نیم نگاهی به توان تاثیر گذاری جمهوری اسلامی ایران در کشورهای اسلامی قاره آفریقا دارند نادیده گرفت. کلمان ترم در همین خصوص نیز می گوید: سیاست خارجی ایران بُعد تبلیغی قابل توجهی دارد. درست است که رئیس جمهور دارای ابتکار عمل است و دیپلماسی رسمی ایران را نمایندگی می کند؛ اما تنها یک مرجع تصمیم گیری در میان دیگر مراجع تصمیم گیری نظام دینی پیچیده ایران تحت حاکمیت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است. سپاهی که خودش تحت فرماندهی رهبر معظم این کشور اداره می شود.
در نیجریه اما به این بعد مذهبی اهداف بلندپروازانه سیاست خارجی ایران نگاه خوبی وجود ندارد و در واقع بعد مذهبی اهداف سیاست بین المللی ایران در نیجریه مشکل ساز است. روابط دو کشور درباره بازداشت علامه شیخ "ابراهیم زکزاکی،" دبیر کل جنبش اسلامی نیجریه، دچار تنش شد. جنبش اسلامی نیجریه اندک زمانی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1979 به وجود آمد و مقامات نیجریه همواره ایران را به تامین مالی این گروه مذهبی متهم می کنند.
در دسامبر 2015، علامه شیخ ابراهیم زکزاکی بعد از دو روز درگیری میان طرفدارانش و ارتش نیجریه که در نتیجه آن حدود 300 شیعه کشته شدند، بازداشت شد. ایران در آن زمان اقدامات نیروهای مسلح نیجریه علیه این جنبش شیعه را محکوم کرد و چند بار هم بر دولت نیجریه برای آزاد کردن رهبر این گروه فشار وارد کرد؛ اما موثر واقع نشد و علامه شیخ ابراهیم زکزاکی همچنان در زندان بسر می برد.
اما ایران با در پیش گرفتن این منطق که نباید وجود یک مشکل باعث شود کشور امتیازات دیگر را از دست دهد اکنون تلاش می کند این موضوع چالش زا را کنار گذارد و در خصوص مسائل دیگر با نیجریه به توافق برسد. از همین رو با وجود اختلافاتی که دو کشور درباره فعالیت های گروه علامه شیخ ابراهیم زکزاکی دارند می خواهند روابط خود را در امور دیگر تقویت کنند.
کلمان ترم در این باره توضیح می دهد که اصولا سیاست خارجی ایران قائل به جداسازی حوزه های سلسله مراتبی و درجه بندی شده با اهداف گاهی متناقض است.
ایران در راهبرد جدید خود نگاه اقتصادی نیز به قاره آفریقا دارد. اینکه گروه بزرگی از بازرگانان و سرمایه داران ایرانی نیز ظریف را در این سفر آفریقایی همرایی می کنند در همین راستا توجیه می شود. ایران از نظر اقتصادی به دنبال شرکای قدرتمندی است.
آوریل گذشته نیز "جاکوب زوما،" رئیس جمهور آفریقای جنوبی، به تهران سفر کرد. آفریقای جنوبی یکی از اقتصاد های مهم قاره آفریقا است که با ایران با توجه به اینکه این کشور در زمان آپارتاید از کنگره ملی ملی آفریقا حمایت کرد از نظر اقتصادی و سیاسی روابط تنگاتنگی دارد. روحانی در این سفر چند سند همکاری به ارزش یک میلیارد دلار با زوما امضاء کرد. اما مشکلی که ایران از نظر اقتصادی دارد این است که این کشور فعلا قدرت بالقوه اقتصادی خیلی خوبی ندارد. با این حال در پرتو امضای توافقنامه هسته ای 14 ژوییه سال 2015 بین ایران و قدرت های جهانی (آمریکا، انگلیس، فرانسه، چین، روسیه و آلمان) و در نتیجه آن، برداشته شدن تحریم های بین المللی علیه ایران، تهران امیدوار است حجم داد و ستدهای تجاری و بازرگانی خود را با قاره آفریقا افزایش دهد.
از همین رو هنوز خیلی زود است که بگوییم ایران آمادگی آغاز شراکت اقتصادی مستحکم و پایداری را با کشورهای قاره آفریقا دارد . ایران می تواند همکاری تجاری موردی با کشورهای قاره آفریقا داشته باشد.اما آن توان بالقوه اقتصادی که برای کشورهای این منطقه جذاب باشد ندارد. زیرا تجربیات که ایران در گذشته در زمینه اجرای طرح های عمرانی در آفریقا به ویژه در سنگال داشته مایوس کننده بوده است.
بنابراین می توان چنین نتیجه گیری کرد که ایران با قدم های کوچک در قاره آفریقا گام بر می دارد و برای داشتن روابطی پایدار و مستحکم با کشورهای این قاره راه درازی در پیش دارد.
