کرمان یکی از شهر هایی محسوب می شود که دارای قدمت زیادی می باشد همچنین از جهت دارا بودن صنایع دستی غنی محسوب می شود.
به مناسبت فرا رسیدن روز جهانی صنایع دستی برآن شدیم که به معرفی آثار دستی مشهور کرمان بپردازیم و تا حد امکان جلوه هایی از خلاقیت مردمان دیار کریمان را به نمایش بگذاریم.
پته دوزی نوعی از رودوزی‌های کرمان است. پارچه زمینه پته پارچه‌ای ضخیم و پشمی است که عریض نامیده میشود. هنرمندان پته دوز که اکثراً نیز از زنان و دختران خانه دار هستند باکمک سوزن نقوشی ذهنی را که ملهم از پندارها و بینشهای شخصی شان است، به وسیلهٔ بخیه‌های نخی رنگین بر زمینه ی‌پارچهٔ پشمی ضخیمی(عریض) می نشانند.
متاسفانه تاریخ دقیقی از پیدایش این هنر زیبا در دست نیست زیرا در برابر عوامل جوی آسیب پذیر بوده اما درسفر نامهٔ شاردن بهدوره صفوی در کرمان اشاره شده است که کاربردهای مختلفی داشته است. در کتابهای گوناگون هنری قدیمی ترین نمونه از پته دوزی در دنیا را متعلق به سال ۱۲۸۵هجری قمری دانسته‌اند . در مورد این نمونه قدیمی باید اشاره کرد که بصورت سوزنی بوده و همهٔ زمینه اش با گلهای ریز افشان بصورت محرمات و جناغی کج با استفاده از نخهای ابریشمی رنگین و روی پارچه‌ای از جنس پشم کرم رنگ انجام شده است و متعلق به سدهٔ ۱۲ هجری قمری است دورش با پتک دوزی و حاشیه اش بصورت پته دوزی و با نقش بته جقه‌ای قهر و آشتی می‌باشد. یک نمونه دیگر که از نظر تاریخی بر روانداز قبر شاه نعمت اله ولی تقدم دارد بقچهٔ پته دوزی و سلسله دوزی فرج اله کرمانی می‌باشد و تاریخ آن به سال ۱۲۸۰هجری قمری اشاره دارد.
پته دوزی یکی از زیباترین و قدیمی ترین سوزن دوزیهای سنتی ایران است که در تاریخ گذشته فرهنگی کرمان ریشه عمیقی دارد . پارچه پته دوزی دارای ظرافت و زیبائی خاصی است که از سوزن دوزیهای ظریف پوشیده شده است و تنها در کنار طرحهای دوخته شده فضای بسیار کمی از زمینه به صورت ساده باقمی ماند و گاهی هم تمام زمینه سوزن دوزی دشه و گوئی زمنیه ای در کار نیست.
به طور متوسط برای دوخت هر متر پته به حدود ۴۰۰۳۳۷۵ گرم نخ احتیاج دارد. دوخت خطهای کشیده شده در شال را تماماً خط دوزی می کنند که همان ساقه دوزی است برای پارچه های قرمز خط دوزی مشکی است پارچه سفید خط دوزی زرد است. پارچه مشکی و سبز خطهای آن به رنگ زرد دوخته می شود. بعد از اینکه خط دوزی تمام شد خطوط اصلی نقش که ساقه دوزی شد داخل آن با شیوه خاصی از سوزن دوزی پر می شود که اصطلاحاً پتک چهارگوش می گویند این دوخت معمولاً بین خطوط موازی حاشیه باریکی وجود دارد که از دوخت تیک چهارگوش پر می شود.
هر چه تیکها ریزتر و به هم نزدیک تر باشند در اصطلاح مثل منجوق باشند ارزش پته بیشت راست. در شال سفید از تیک چهارگوش به رنگ آبی، مشکی، سبز، زرد، قرمز، در شال قرمز از تیک به رنگ زرد سبز یا آبی استفاده می شود و در شال سبز از تیک سفید یا زرد استفاده می شود و در شال سرمه ای تیک سفید یا سبز پسته ای می دوزند می توان برای اینکه پارچه زمینه پر شود اطراف آن را با نخ قرمز یا مشکی با شلالهایی که روی آن را بایست محکم می کنند پر می شود.
بعد از دوخت خط دوز و تیک چهارگوش نوبت به دوخت متن یقه می شود که با تیک دراز دوخته می ود این دوخت به رنگ لاکی است و هم زمینه پر می شود و هم جها شکل با فاصله نزدیک به هم دوخته می شود. برای دوخت روش سنتی تیکها به صورت نامنظم زده می شود یعنی در جهتهای مختلف بالا و پائین. در این مرحله فواصل خالی بین تیکهای دراز را با رنگهای سبز تیره یا سرمه ای بخیه های بلند زده و روی آنها را بست می زنیم به طوریکه متن کاملاً از دوخت پر شضود. بعد از اینکه دوخت پته تمام شد نوبت برگ دوزی آن می شود که معمولاً اطراف یقه ها یا ترنج ها یا اطراف حاشیه ها را که بنا به سلیقه افراد بیشتر از سه إلی چهار نوع برگ استفاده یم کنند که به صورت بخیه های کوتاه و بلند با بخیه های مورب زیگزاگ سروی، شویدی و … می باشد .
رنگ برگ در پته سفید مشکی، لاکی، سبز ، آبی. پته قرمز: سفی، زرد، آبی، سبز. پته سبز: سفید، آبی، زرد، مشکی، لاکی. پته سورمه ای: سفی، زرد، آبی، سبز زده می شود. پته را بعد از دوخت با آب سرد و پودر لباسشویی حل شده در آب مدت کوتاهی خیس کرده و بعد کمی چنگ می زنیم چندین بار آب می کشیم تا کاملاً آب زلال شود سپس می گذاریم آب آن برود بعد خشک می کنیم و با اتو بخار آن را اتو می کنیم.
مصارف پته دوزی
- رومیزی
- سجاده
- جلد قرآن
- جانماز
- پرده
- کوسن
- زیر لیوانی
یکی از قدیمی ترین نمونه‌های پته دوزی که بدست آمده نمونه‌ای است که بعنوان روکش بر روی قبر شاه نعمت اله ولی در ماهان کرمان است که یکی از زیبا ترین و ظریف ترین نمونه از پته دوزی به حساب می‌آید در مورد این نمونه باید اشاره به رنگ پارچه بشود که کرم رنگ است و با نخهای پشمی الوان بر رویش بته جقه‌های مختلفی دوخته شده است .
قلم زنی بر روی مس
مس‌گری و کار بر روی مس همواره به‌عنوان یکی از هنرمندی‌های شاخص مردم کرمان مطرح بوده است. آثار تاریخی ارزشمند به جا مانده از تمدن‌های کهن کرمان نشان میدهد که کرمان یکی از اصلی‌ترین خاستگاه‌های کار بر روی مس در کشور است. وجود معادن غنی مس در نقاط مختلف کرمان از روزگاران قدیم، موجب شکوفاشدن و به بار نشستن ذوق هنری مردم کرمان در کار بر روی مس شده است.
قلم‌زنی یکی از هنرهای متعدد مرتبط با مس است که از دیرباز در کرمان مطرح بوده است؛ اما متاسفانه امروز در پی کم‌رنگ‌شدن جایگاه مس‌گری در کرمان که علل و عوامل بسیاری دارد، قلم‌زنی نیز رونق خود را از دست داده و در حال افول است؛ اما هنوز هم هستند هنرمندانی که دل‌سوزانه و از جان و دل، برای زنده نگه داشتن این هنر اصیل و ارزشمند تلاش میکنند.
پیشینه قلم‌زنی به زمان سکاها یا سیت‌ها نسبت داده میشود که نژاد آریایی داشتند.
پیشینه این هنر در ایران، تاریخ روشنی ندارد و از اثر مستندی که بیانگر نخستین مکان یا نخستین شیء باشد که بر روی آن قلم‌زنی، چکش‌کاری و یا حکاکی شده‌است، اطلاع دقیقی در دست نیست.
کاربرد فلز، به ویژه مس در ایران و خاور نزدیک به چند هزار سال پیش از میلاد می‌رسد (لک پور، ۱۳۷۵، ص۷).
در اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول پیش از میلاد هنر و صنعت فلزکاری در نقاط گوناگون ایران به ویژه در شمال و شمال غرب و حاشیه جنوبی دریای مازندران شکوفایی داشته‌است. از آثار مهم به دست آمده در این دوره جام طلای حسنلو است که در ۱۳۳۶ کشف شد و دارای نقوش برجسته چون خدایان سوار بر گردونه یا ارابه‌است.
در هزاره اول پیش از میلاد فلزکاری و قلم‌زنی در ایران از رونق و اعتبار ویژه‌ای برخوردار بوده‌است و آثار باارزشی از آن دوران بر جای مانده که از جمله آنها جام‌های طلای مارلیک است.
این هنر در دوره های مادها، هخامنشی، سلوکی ،اشکانی،ساسانی،اسلامی ،سلجوقی،مغول و تیموری رواج داشته و هنرمندان نقوش خود را بر روی مس حک می کردند.
از مس در ساخت ظروف مسی و وسایل تزئینی استفاده می شود به گونه ای که با چرخش در بازار مسگرهای کرمان می توان انواع ظروف ، گلدان ها و سایر لوازم تزئینی را یافت.
فرش دستباف کرمان
کرمان یکی از شهر های تاریخی ایران است که صنایع دستی به خصوص قالیبافی در این شهر از ارزش بالایی برخوردار است. بافت فرش در کرمان دارای قدمت زیادی است و به قبل از دوران صفویه باز میگردد، یکی از فرش های کرمان که در موزه شهر مشهد نگهداری میشود نشان میدهد که فرش بافی در این استان متعلق به ۵۰۰ سال قبل است.
کرمان تولید کننده زیباترین پارچه های ابریشمی، شال های پشمی و کرکی است و همین امر باعث شد اهالی آن به این هنر و صنعت روی بیاورند، اوج هنر فرش بافی متعلق به دوران صفویه است. در زمان قاجار به دلیل جنگ و حمله به مناطق این استان، قالیبافی در کرمان با افت و کاهش شدیدی روبرو شد، گفتنی است این حرفه از قرن ۱۹ میلادی و با یاری بازرگانان تبریزی رونقی تازه گرفت و با گشایش کارگاه های بیشمار به دلیل حجم سفارشات باری دیگر قالی کرمان به شکوفایی رسید.
در پایان دوران قاجاریه بسیاری از شرکت های تولید فرش غیروابسته تاسیس گردید و تعداد زیادی طراح و نقشه کش در مشغول به کار شدند، این وضعیت تا جنگ جهانی اول ادامه داشت و بعدها به دلیل بحران های اقتصادی در بازار های خارجی تولید فرش هم متوقف گشت، همین امر تاثیر زیادی روی قالیبافی کرمان گذاشت و دیگر از تولیدات انبوه خبری نبود. اگرچه بحران اقتصادی اروپا و آمریکا برطرف گشت اما متاسفانه دیگر تمایلی به همکاری گذشته نشان ندادند.
با وجود تمام اتفاق هایی که برای صنعت فرش رخ داد.
قالیچه کرمان در موزه های سراسر دنیا به عنوان زیباترین دست بافته ها حفظ و نگهداری میشود.
برخی از ویژگی های قالی کرمان:
۱٫ برخلاف بسیاری مناطق مختلف در بافت قالی های کرمان از ۳ پود استفاده میکنند، دو پود کلفت و یک پود نازک
۲٫ در گذشته گره ها به صورت فارسی بافته میشد، بسیاری از فرش های ظریف کرمان فارسی باف است ولی در نواحی روستانشین از دو نوع گره یعنی فارسی و ترکی بهره میگیرند. (متاسفانه باید گفت دیگراز آن گره های تمیز و مرتب گذشته اثری باقی نمانده است و بافندگان بی ذوق از گره های جعلی مانند گره جفتی که بسیار استحکام و دوام را پایین می آورد یا گره کمانشی در فارسی بافی استفاده میکنند که فرش را بسیار نا مرتب و حاشیه ها را دارای اعوجاج و شیرازه ها را بد فرم نشان میدهد که عموما با وجود نو بودن خیلی زود از بین میروند که اصلا مناسب قالی کرمان نمیباشد.)
۳٫با بهره گیری از مرغوب ترین مواد اولیه تولید میشدند، در قدیم پرزهای آنهااز پشم های محلی تهیه میشدند که بافتی ابریشم گونه داشت و بسیار نرم و مقاوم بودند. این مواد به آسانی به دست نمی آمد به همین منظور برای تسریع در کار و تقاضای زیاد از پشم های مناطق دیگر استفاده کردند که حالتی خشک داشت.
۴٫ دارها قبل ها به صورت چرخان بودند ولی امروزه فقط از دارهای عمودی استفاده میکنند. رجشمارهای این نوع هم بین ۴۰ تا ۸۰ بافته میشدند
۵٫ رنگرزی قالی های کرمان به صورت سنتی انجام میگرفت و تمامی رنگها از گیاهان رنگزا گرفته می شدند. این رنگ ها دارای درخشندگی و دوام بالایی بود، ترکیب استثنایی رنگ ها و طرح های دلنواز یکی دیگر از خصوصیات برجسته فرش های کرمان است. در انواع معمولی به طور عادی از ۱۵ رنگ استفاده میکردند و در نوع نفیس و با ارزش آن این تعداد رنگ به ۳۰ هم میرسید که بسیار درخور تمجید و تحسین است. برخی از این رنگ ها شامل:لاکی،قرمز مایل به قهوه ای،سرخابی،مسی،کرم،بژ،سورمه ای،سبز و … از ممتازترین رنگ های بکارگرفته در قالی کرمان است که از گیاهان رنگزا گرفته میشدند.
طرح های قالی کرمان:
اصل نقش قالی کرمان بته جقه بود که از شال های معروف همین شهر الهام گرفته بود گفتنی است به این دوران عصر ترمه هم گفته میشد ولی بعدها با توجه به سلیقه بازارهای خارجی به تبعیت دیگر مناطق نقش های به صورت: اسلیمی، شاه عباسی،لچک و ترنج،سبزیکاری،درختی، قابی، شکارگاه، تصویری (پرتره مشاهیر) و … رواج پیدا کرد. فرش های کرمان زمانی هم از طرح های گوبلن فرانسوی الهام گرفته بودند که به این دوره هم عصر گوبلن می گفتند.
همچنین طرح های گلفرنگ با گل و برگ های شلوغ و ریز یکی معروف ترین نقش ها می باشد، بسیاری از محققان بر این باورند که با توجه به آب و هوای کویری و خشک ، بسیاری از طراحان با بهره گیری از گل و گیاه های متنوع در صدد جبران این کاستی برآیند.
با تاسف باید اذعان نماییم به تازگی کشور چین با بهره گیری از طرح و نقش فرش های آنتیک و با استفاده از مواد اولیه مرغوب بافت های بسیار تمیز و ظریفی روانه بازارهای غرب کرده است که خطر جدی برای قالی اصل کرمان به شمار می آید.
