استقبال کاربران ایرانی از خدمات اپلیکیشن شبکه های اجتماعی در سالی که گذشت با افزایش چشمگیری روبه رو شد، به نحوی که براساس تحلیل محتوای صورت گرفته از سوی سازمان فناوری اطلاعات ایران، پیام رسان های موبایلی توانستند سومین دسته از سایتهای پربازدید در ایران را به خود اختصاص دهند.
این موضوع البته تنها مختص به کاربران ایرانی نیست و امروزه میلیاردها نفر از مردم دنیا هر روز با اتصال به شبکه های اجتماعی از حال یکدیگر باخبر می شوند. حتی گفته می شود روزانه ۵ برابر جمعیت انسانهای روی زمین، پیام الکترونیکی در فضای شبکه های اجتماعی مبادله می شود. به همین دلیل شاید بتوان پرطرفدارترین کاربرد فضای مجازی را به شبکه های اجتماعی و اپلیکیشن های پیام رسان نسبت داد.
اگرچه آغاز به کار شبکه های اجتماعی به سال ۲۰۰۰ باز می گردد و در ابتدا این شبکه ها تنها سبب ساز آشنایی دوباره دوستان قدیمی و پیدا کردن دوستان جدید بود، اما فضای مجازی آن قدر سریع پیش رفت که در کمتر از دو دهه، افراد به واسطه عضویت در شبکه های اجتماعی از اخبار و رویدادهای جهان به اندازه یک پلک زدن فاصله دارند. به همین دلیل امروزه با رواج اپلیکیشن ها و پیام رسانهای موبایلی در کنار هزاران شبکه خبری و میلیون ها وب سایت اینترنتی، تبادل اطلاعات در میان مردم جهان، شکلی کاملا متفاوت نسبت به چندسال اخیر به خود گرفته است.
جالب است بدانید تا سال ۲۰۰۷ عملا هیچ اپلیکیشنی در دنیا وجود نداشت اما به یکباره تا سال ۲۰۱۱ بیش از ۲۵ میلیارد اپلیکیشن در دنیا دانلود شده‌اند. درهمین حال در سال ۲۰۱۴ در اروپا چیزی حدود ۱۹ درصد رشد اقتصادی در حوزه اپلیکیشن‌های موبایل نسبت به سال ۲۰۱۳ اعلام شده و نزدیک به یک میلیون شغل به طور مستقیم و غیرمستقیم از بستر اپلیکیشن ها شکل گرفته که در نهایت درآمد ۱۶.۵ میلیون دلاری را برای این حوزه رقم زده است.
در ایران نیز با توجه به روند رو به رشد ضریب نفوذ دیجیتالی شدن، پیش بینی مرکز مطالعات استراتژیک غرب حاکی از آن است که تا سال ۱۴۰۰ کشور ما در میان ۶ کشور اول دنیا از نظر تکنولوژی دیجیتالی و زندگی دیجیتالی قرار گیرد و نقش شبکه های اجتماعی در تغییرات سبک زندگی و دیجیتالی شدن، کاملا مشهود خواهد بود.
قدرت‌نمایی شبکه‌های اجتماعی در ایران
آخرین آمارها نشان می دهد که کشور ما از نظر بهره‌مندی اینترنت در بین ۱۸۷ کشور جهان، رتبه ۸۷ را دارد که براساس طبقه بندی اتحادیه جهانی مخابرات، ایران در رده کشورهای متوسط به شمار می‌رود. برمبنای این رده بندی که تا پایان سال ۲۰۱۴ میلادی محاسبه شده ۳۵ درصد استفاده کنندگان اینترنت در ایران را قشر جوان تشکیل می دهند و میانگین صرف شده برای اینترنت نیز ۵۲ دقیقه در هفته است.
اما با افزایش ابزارهای ارتباطی در کشور و توسعه اینترنت بر بستر موبایل، استفاده جوانان از اینترنت با توجه به محبوبیت شبکه های اجتماعی، با سرعت بسیار چشمگیرتری نسبت به آمار اعلام شده در حال افزایش است و گفته می شود ایرانی ها رتبه سوم را در استفاده از این شبکه ها، در دنیا به خود اختصاص داده اند. براساس بررسی مرکز Innovation is everywhere بالغ بر ۸۳.۲ میلیون مشترک موبایل در ایران و جود دارد و با احتساب اتصال کاربران از طریق موبایل به اینترنت، ضریب نفوذ اینترنت ۵۵ درصد اعلام شده است.
در خصوص انواع فضاهای مجازی که در ایران مورد استفاده کاربران اینترنت به ویژه جوانان قرار می گیرد مرکز ارتباطات آننبرگ دانشگاه پنسیلوانیا نیز مطالعه ای را انجام داده که از پویایی کاربران ایرانی در شبکه های اجتماعی حکایت دارد و این موضوع باعث شده تا در کنار مسائل سرگرمی، حجم عظیمی از موضوعات مختلف فرهنگی، اجتماعی و سیاسی و اقتصادی نیز در فضای مجازی از سوی کاربران ایرانی مبادله شود.
طبق مطالعه انجام شده از سوی این مرکز تحقیقاتی، پیام رسانهای تلگرام، وایبر، واتس اپ و شبکه های اجتماعی همچون اینستاگرام و فیس بوک در میان کاربران ایرانی دارای محبوبیت هستند. البته در این میان برخی شبکه های اجتماعی داخلی نیز کاربران بیشتری را نسبت به شبکه هایی مانند یوتیوب و توییتر به خود اختصاص داده اند.
در این یافته ها، آنچه مورد توجه قرار گرفت افزایش حضور کاربران ایرانی در شبکه های اجتماعی در دوسال اخیر بود. محققان مرکز آننبرگ به این نتیجه رسیدند که حضور مشهود کاربران ایرانی در شبکه های اجتماعی سبب شده تا در برخی موارد مخاطبان اصلی این شبکه ها در جهان را کاربران ایرانی، تشکیل دهند. در این مطالعه که براساس نظرسنجی تعدادی کاربر ایرانی عضو شبکه های اجتماعی صورت گرفت مشخص شد ۶۳ درصد کاربران ایرانی با استفاده از خدمات اینترنتی پهن باند با سرعت بالاتر از ۱۲۸ کیلوبیت بر ثانیه وارد شبکه های اجتماعی می شوند. ۲۰ درصد از وایمکس استفاده می کنند و ۱۷ درصد با سرعت کمتر از ۱۲۸ کیلوبیت بر ثانیه، کاربر شبکه های اجتماعی هستند.
مهاجرت از وایبر به تلگرام
با توسعه زیرساختهای ارتباطی نسل سوم و چهارم موبایل در کشور، در سالی که گذشت، استفاده از شبکه های پیام رسان موبایلی در میان کاربران ایرانی بسیار جدی تر پیگیری شد. کاربران ایرانی که زمانی عنوان بزرگترین گروه مخاطبان وایبر در دنیا را به خود اختصاص داده بود، در کمتر از یک روز به اپلیکیشن تلگرام مهاجرت کردند.
تا قبل از آن، وایبر با ۲۸۰ میلیون مشترک در سراسر جهان، در میان ۵۰۰ سایت محبوب ایرانی ها جای داشت اما با کاهش استفاده از این پیام رسان روسی، الکسا به عنوان یکی از معتبرترین مراکز امتیاز دهی به سایتهای اینترنتی جهان، رتبه وایبر را در میان سایتهای محبوب ایرانی ۷۶۴ اعلام کرد. چرا که به دلیل اختلالات فنی، وایبر جای خود را به تلگرام داد و محمود واعظی وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، در اظهاراتی با اشاره به این موضوع گفت: «بزرگترین مهاجرت تاریخ را ایرانیان رقم زدند که درعرض ۲۴ ساعت، چندین میلیون ایرانی از شبکه وایبر به شبکه تلگرام مهاجرت کردند! »
طبق مطالعات مرکز ارتباطات آننبرگ دانشگاه پنسیلوانیا، با رونق شبکه های پیام رسان موبایلی در ایران، از رونق سایر شبکه های اجتماعی مانند فیس بوک کاسته شده و با وجودی که گفته شده تا سال ۲۰۱۴ نزدیک به ۵۸ درصد کاربران اینترنتی در ایران عضو این شبکه اجتماعی بودند اما الکسا، فیس بوک را یکصدو شصت و پنجمین سایت محبوب برای کاربران ایرانی می داند.
افزایش محبوبیت اپلیکیشن های پیام رسان موبایلی به حدی است که فیس بوک با خرید ۱۹ میلیارد دلاری پیام رسان واتس‌اپ، تلاش کرد تا از این بازار جا بماند. اگرچه واتس‌اپ محبوب ترین سیستم پیام رسان اینترنتی جهان است و ۶۰۰ میلیون مشترک دارد اما در ایران به اندازه تلگرام و حتی وایبر محبوبیت نداشته و آفریقای جنوبی بزرگترین گروه مخاطبان این شبکه اجتماعی را در اختیار دارد. اگرچه براساس اعلام الکسا، هم اکنون ۵ میلیون ایرانی عضو واتس‌اپ هستند.
در بازار پررونق شبکه های اجتماعی، توییتر نیز با ۲۷۴ میلیون مشترک فعالیت دارد و در لیست ۱۰ سایت اینترنتی محبوب در جهان جای گرفته است. اما این شبکه اجتماعی تاکنون آماری از تعداد مشترکان ایرانی خود اعلام نکرده و الکسا نیز آن را در میان ۵۰۰ سایت اینترنتی محبوب ایرانی ها قرار نداده است و به نظر می رسد محبوبیت این شبکه اجتماعی نسبت به رقبا، برای ایرانیها کمتر است.
شبکه های اجتماعی در میان ۳ موضوع پرطرفدار ایرانی ها
طبق دسته بندی و تحلیل ۵۰۰ وب سایت پربازدید در ایران که چندی پیش از سوی معاونت توسعه و مدیریت شبکه ملی اطلاعات سازمان فناوری اطلاعات بر مبنای داده های سایت الکسا (وب سایت آنالایز کننده ترافیک وب) مورد ارزیابی قرار گرفته است مشخص شد که ۸۷ درصد سایتهای پربازدید در ایران، دارای ماهیت ایرانی هستند و اقبال کاربران ایرانی به سایتهای خبری بیش ازسایر سایتها است.
در این ارزیابی که با استفاده از ارزیابی ماهیت آدرسIP های ایرانی استخراج شده، با مقایسه آماری از وضعیت ۵۰۰ وبسایت پربازدید در ایران از تیرماه سال ۹۳ تا آبان ماه ۹۴، مشخص شد خبرگزاریها و وب سایتهای خبری، بیشترین بازدید را نزد ایرانیها دارند. به نحوی که در میان ۵۰۰ سایت پربازدید در ایران، حدود ۱۲۳ سایت پربازدید، سایت خبری هستند و مردم خیلی به آنها مراجعه می کنند. بعد از سایتهای خبری، وبسایتهای سرگرمی و بازی در رده دوم قرار دارند. با وجود استقبال کاربران ایرانی از خدمات اپ (اپلیکیشن) طی یک سال اخیر، سومین دسته از سایتهای پربازدید در ایران نیز به این موضوع اختصاص دارد.
در همین حال مشخص شد که بازدید از فروشگاههای اینترنتی و خدمات اپلیکیشن افزایش خوبی نسبت به سال گذشته داشته اند و تعداد وبسایتهای فروشگاههای اینترنتی در میان وبسایتهای پربازدید، از ۳۰ سایت در سال گذشته به ۵۰ سایت افزایش یافته است. از سوی دیگر وبلاگ ها، شبکه های اجتماعی و موتورهای جستجو و نیز خدمات دانلود در رده های بعدی محتوای سایتهای پربازدید در ایران قرار دارند. براساس این بررسی، وبسایتهای ارائه دهنده خدمات اپلیکیشن، شبکه های اجتماعی با دامین رسمی، موتورجستجو و وبلاگ که تقریبا با اقبال خوبی از سوی مردم مواجه شده اند به یک نسبت در میان سایتهای پربازدید در ایران قرار دارند.
پیامک بازنده رقابت با اپلیکیشن‌ها
تاثیر استفاده کاربران از شبکه های اجتماعی موبایل، به حدی مشهود است که این شبکه ها، صنعت مخابرات و درآمدزایی اپراتورهای موبایل را تحت تاثیر قرار داده اند و حتی گفته می شود اپلیکیشن های پیام رسان، به زودی بازار اپراتورهای مخابراتی را تسخیر می کنند.
صادق عباسی شاهکوه معاون سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی پیامک‌ها را اولین قربانیان شبکه‌های پیام‌رسان موبایلی می داند و می گوید: با روند رو به رشد خدمات OTT در دنیا شامل شبکه‌های پیام‌رسان، تلویزیون اینترنتی و رسانه، شبکه‌های اجتماعی مجازی، رایانش ابری و شبکه‌های محتوای وب، تا سال ۲۰۲۱ بازار اپراتورهای مخابراتی، تسخیر می شود.
به گفته وی « پیش‌بینی‌ها در سال ۲۰۱۶ حاکی از آن است که ۱۱ تا ۴۰ درصد مشترکان موبایل در دنیا از خدمات OTT ارتباطی از جمله پیام‌رسان‌های موبایلی استفاده می‌کنند و برخی پیش‌بینی‌ها نیز این رقم را تا سقف ۴۰ درصد اعلام کرده است. در حال حاضر شاهد هستیم که رشد ارسال پیام بین مردم با شکل‌گیری OTTها، به سمت این شبکه‌ها پیش رفته و کاهش درآمد اپراتورها از محل پیامک و مکالمه را به همراه داشته است.»
معاون صدور مجوز سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی تصریح کرد: «پیش‌بینی می‌شود در سال ۲۰۲۱ بازار خدمات OTTها با بازار خدمات اپراتورهای مخابراتی یکسان شود و حتی پیش‌بینی شده درآمد این شبکه‌های ارتباطی از اپراتورهای موبایل پیشی بگیرد. بر این اساس اگر اپراتورها، طرح تجاری خود را اصلاح نکنند و به سمت ارائه خدمات جدید حرکت نکنند، در سال ۲۰۲۱ شاهد خواهیم بود که درآمد اپراتورهای موبایل حتی کفاف هزینه نگهداری شبکه‌هایشان را هم ندهد. اپراتورها باید درآمد خود را از مکالمه و پیامک به سمت ترافیک دیتا هدایت کنند.»
نگرانی ها برای استفاده بی ضابطه از شبکه های اجتماعی
اگرچه رونق استفاده از شبکه های اجتماعی موبایلی و اپلیکیشن ها در کشور، افزایش حجم محتوا و اطلاع رسانی در فضای مجازی را به همراه داشته است اما استفاده نابسامان و بی ضابطه از این ابزار دنیای تکنولوژی، سبب شده است مسئولان برای ساماندهی این فضا دست به کار شوند.
البته این نگرانی ها تنها مختص به ایران نیست و اتحادیه اروپا نیز قوانین جدیدی برای حضور کاربران در شبکه های اجتماعی تصویب کرده است. برای مثال افزایش حداقل سن مجاز کودکان برای حضور در شبکه‌های اجتماعی از ۱۳ سال به ۱۶ سال در اواخر سال ۲۰۱۵ تصویب شد که این امر، نشان‌دهنده وجود نگرانی‌هایی در سایر کشور‌ها در مورد استفاده کودکان از شبکه‌های اجتماعی است.
مهدی امیری نماینده کمیته تعیین مصادیق فیلترینگ نیز چندی پیش با انتقاد از نابسامانی موجود و لزوم شکل گیری شبکه های اجتماعی در داخل کشور تاکید کرد: « صیانت از حریم خصوصی افراد و محتوای ناسالمی که مردم در معرض آن قرار دارند از جمله دغدغه هایی است که باید در استفاده از شبکه های اجتماعی خارجی به آن پرداخته شود .متاسفانه هم اکنون به دلیل فعالیت بی ضابطه شبکه های اجتماعی و پیام رسان ها حق مردم نادیده گرفته شده است که حمایت از شبکه های اجتماعی داخلی می تواند بسیاری از مشکلات موجود در این زمینه را کاهش دهد.»
به گفته وی «هم اکنون رقابت نابرابری میان شبکه های اجتماعی داخلی و خارجی برقرار است، چرا که شبکه های اجتماعی خارجی از سوی دولت ها مورد حمایت قرار می گیرند و پهنای باند رایگان دارند اما در داخل کشور سرویس دهندگان با مشکلات مالی و عدم حمایت های حقوقی مواجه هستند. »
برنامه‌ریزی ها برای آینده شبکه‌های اجتماعی در کشور
طبق آماری که از سوی دبیر شورای عالی فضای مجازی کشور مطرح شده ۵۳ درصد تهرانی ها بیش از نیم ساعت در طول روز، درگیر شبکه های اجتماعی هستند؛ این امر سبب شده که برای استفاده صحیح و ساماندهی این فضا، برنامه ریزی های مدون و قانونی صورت گیرد. به همین دلیل دی ماه ۹۴ سیاست ها و ضوابط حاکم بر شبکه های اجتماعی آنلاین در مرکز ملی فضای مجازی تصویب و آماده ارائه به شورای عالی فضای مجازی کشور شد.
این مقررات با هدف تامین نیاز کاربران ایرانی، فراگیر شدن استفاده از سامانه های بومی و گذار از وضعیت جاری فعالیت شبکه های اجتماعی به وضع مطلوب و همچنین اشراف حاکمیتی و مقابله با نفوذ و دست اندازی بیگانگان در عرصه فضای مجازی در دستور کار قرار داده شد.
در همین حال سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی نیز از تدوین آیین نامه مقررات‌گذاری و ساماندهی خدمات شبکه‌های مجازی ارتباطی (OTT ) با هدف ساماندهی بازار سرویس‌های مبنتی بر این شبکه ها خبر داد. از سوی دیگر آئین نامه حمایتی در حوزه شکل گیری شبکه های اجتماعی داخلی با همکاری وزارت ارتباطات و مشورت مرکز ملی فضای مجازی در حال تدوین است.
شبکه های اجتماعی داخلی را کارآمد کنیم
شکی نیست که برای استفاده از شبکه های اجتماعی در کشور از سوی کاربران ایرانی مطالبات بسیاری وجود دارد و در صورت وجود شبکه های اجتماعی قدرتمند داخلی، می توان کاربران ایرانی را به سمت استفاده از این شبکه های بومی ترغیب کرد.
در این زمینه محمود واعظی وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات نیز به ناکارآمدی شبکه های اجتماعی و اپلیکیشن های پیام رسان بومی واقف است و گفته است: « استفاده از سرمایه های داخلی در توسعه شبکه های اجتماعی الزامی است و آنچه که در شبکه های اجتماعی مربوط به اطلاعات مردم بوده و مبادله می شود، باید در داخل کشور محافظت و نگهداری شود. اما تا زمانی که نتوانیم شبکه پایداری داشته باشیم، نمی توانیم در مقابل شبکه‌های خارجی بایستیم و با آنها رقابت کنیم.»
وی افزود: « تنها راهکار ممکن که بتوان شبکه های بومی اجتماعی در داخل کشور داشت، کاهش نگرانی مالی، ارائه پهنای باند رایگان و اعتماد حقوقی و قضایی در این بخش است و پس از آن باید به سمت اطمینان‌سازی مردم پیش برویم. زمانی که شبکه های اجتماعی کارآمد و پایدار در داخل کشور داشتیم، می توانیم با هر شبکه اجتماعی خارجی هرطور که خواستیم برخورد کنیم.»
