؛ برای پاسخ به این سئوال که آیا ارواح و اجنه توانایی حمله به انسان و آزار و اذیت او را دارند، باید چند نکته را توضیح دهیم:
1. چیستی جن و روح:
جن در لغت به معناى پوشیدگى و پنهانى است. این واژه در موارد متعددی در قرآن ذکر شده است و سورهاى به همین نام در قرآن وجود دارد که در آن برخی از ویژگی‌های این موجود پنهان، بیان شده است. برطبق آیاتی از دیگر سوره‌های قرآن این موجود همانند انسان مادى بوده و از آتش [1] و یا آمیخته اى از آتش [2] آفریده شده است. و موجودى است با شعور و اراده که به اقتضاى طبیعتش از حواس بشر پوشیده است و در شرایط عادى، قابل درک حسى نیست. او مانند انسان، مکلف است [3] و در آخرت برانگیخته مىشود. و در این جهان مى تواند مطیع یا عاصى، مؤمن یا مشرک باشد. [4] و مؤمنین آنها در خدمت ائمه(ع) بوده و انسانهای مؤمن و شیعه را برادر خود می خوانند. [5]
همچنین حقیقت و ماهیت روح و نحوه فعالیت آن یکی از پیچیده‌ترین مسائلی است که تا کنون دانش بشری قادر به درک آن نشده است و همین امر باعث اختلاف رأی اندیشمندان درباره آن شده است به گونه ای که «به گفته بعضی از دانشمندان در حدود هزار نظریه پیرامون حقیقت روح و دیگر مسائل مربوط به آن اظهار شده است». [6]
قرآن کریم نیز بر عدم قدرت و توانایی انسان نسبت به شناخت روح تأکید می‌کند: «و از تو درباره "روح" سؤال مىکنند، بگو: «روح از فرمان پروردگار من است و جز اندکى از دانش، به شما داده نشده است!». [7]
طبق آیات و روایات روح انسان، جوهری است مجرد که زنده و توانا و دانا و مختار است که از آن به نفس ناطقه یا روان هم تعبیر می‌شود. [8] این موجود محدود و محصور در زمان و مکان نیست. به همین دلیل می‌تواند پس از مرگ از مسائل دنیا آگاهی پیدا کند.
تعلق روح به بدن تعلق تدبیری است، یعنی روح دارای حیات بالاصاله است و تا به بدن متعلق است بدن نیز از وى کسب حیات می‌کند و هنگامی که از بدن مفارقت نمود بدن خواص حیات خود را از دست می‌دهد و به تدریج متلاشى می شود گرچه روح همچنان به حیات خود ادامه می‌دهد. [9]
2. توانایی های جن و روح:
اگرچه جن از نظر قدرت فکرى ضعیف است زیرا درک او، درکى عقلى و قوى نیست و حداکثر خیالى و وهمى است ولى قدرت فیزیکی او زیاد است،از جمله مىتواند با سرعت زیاد کارهاى خارق‌العاده انجام دهد و بارهای سنگینى را در کمترین زمان جابه جا کند. در قرآن مجید داستان حضرت سلیمان (ع)وقتى عفریتى از جن مدعى مىشود که می تواند تخت بلقیس را در زمان بسیار اندکی از سرزمین بسیار دوری منتقل کند و به نزدآن حضرت بیاورد، [10] حضرت سلیمان او را تکذیب نمى کند. [11] این دلیل برقدرت فوق العاده اجنه است.
در باره آزار و اذیت جنیان و ضرر وارد کردن به انسانها، مرحوم شیخ مفید در کتاب «ارشاد» آورده است: «در آثاری از ابن عباس نقل شده: زمانی که پیامبر اسلام (ص) به قصد جنگ با قبیله بنی مصطلق از مدینه خارج شد، هنگام شب به دره وحشتناک و صعب العبوری رسید. اواخر شب جبرئیل بر آن حضرت نازل شد و خبر داد که طایفه ای از جن در وسط دره جمع شده و قصد مکر و شر و آزار و اذیت شما و اصحابتان را دارند». [12] از این قضیه معلوم می‌شود که حتی افراد مؤمن و نیکوکار ممکن است مورد آزار و اذیت گروه‌ها و افرادی از جن قرار گیرند. البته باید توجه داشت که اگر چه وجود جن امری واقعی است و آن ها در نوع خود شرور و صالح دارند و قدرت انجام کارهای بزرگ و فوق‌العاده ای دارند، اما واقعیت آن است که بیش از اندازه در باره این موجودات بزرگنمایی شده است و دروغ‌ها و خرافات زیادى در باره این موجود در اذهان مردم وجود دارد مثل اینکه آنها را صرفا موذی و پرآزار، کینه توز و بد رفتار می‌دانند که اگر یک ظرف آب داغ بریزید، آنها خانههایى را به آتش مى کشند و موهوماتی از این قبیل که با هیچ عقل و منطقی مناسبت ندارد و قابل قبول نیست [13] علاوه برای انسان این امکان وجود دارد که با اتخاذ شیوه هایی از آزار آنان در امان بماند.
در باره قدرت روح باید گفت از آنجا که روح، یک امر مادّی نیست؛ محدودیت ماده را ندارد و به سان اشعه خورشید که از ورای شیشه و ابر به داخل اتاق و منزل میتابد و هیچ کدام از آنها نمیتواند مانع از حضور و حرکت حیات آفرین ذرّات آن شود، می تواند در همه جا حاضر شود. چنانکه از آیات و روایات استفاده می شود که روح انسانها پس از مرگ می توانند از مسائل دنیا آگاهی پیدا کنند و ارواح مؤمنان بر حسب قدر و اندازه فضیلت شان کم و بیش خانواده‌شان را زیارت می‌کنند . [14] البته طبق روایات این امتیازات ، اختصاص به ارواح مؤمنان داشته که با اذن خداوند از آزادی نسبی برخوردارند، اما ارواح کافران و مشرکان و کسانی که اهل پلیدی و ظلمند، در وادی برهوت به بند کشیده شده و در عقاب اعمال خود گرفتارند و نمی توانند آزادانه رفت و آمد کنند.
بر این اساس نظریه اذیت و آزار ارواح خبیثه و سرگردان و تأثیر گذاری آنان در موفقیت یا عدم موفقیت انسان در کارها فرضیه ای پوچ و تو خالی و عاری از ادله عقلی، تجربی و نقلی است؛ زیرا پر واضح است که نه ارواح آنقدر بیکارند که بی جهت در کار خلق الله دخالت کنند، [15] و نه چنین قدرت و اجازه ای از سوی خداوند دارند؛ زیرا اوست که تنها مؤثر در عالم وجود است.
[1] حجر، 27: "والجانَّ خلقناه من قبلُ من نارالسموم"، و جان را از پیش، از آتش زهرآگین آفریدیم.
[2] رحمن، 15: "وخلق الجان من مارج من نار"؛ و جن را از آمیختهاى از آتش آفریدیم.
[3] حِجر، 29-42، جن، 11-15
[4] قاموس قرآن، واژهى جن.
[5] نک: آیا جنیان مسلمان و غیر مسلمان دارند؟ ؛ میزان الحکمه، محمدی ری شهری، ناشر مکتب الاعلام الاسلامی، 1403 ه. ق، 1362 ه. ش، ج 2 ، ص 11، ح 2658؛ اصول کافی (مترجم)، ج 2، کتاب الحجة، "باب آمدن جن نزد ائمه(ع) و پرسیدن از مسایل دینی"، ص 243، ح 4. لازم به یادآوری است 7 حدیث دیگر درباره جن در همین کتاب آورده شده است؛ سفینة البحار، للشیخ عباس القمی، دار الاسوه، الطبعة الثانیة، 1416 ه. ق، ج 1، باب الجیم بعده النون، ص 673؛ معارف قرآن، استاد مصباح یزدی، ص 316 .
[6] نک: مکارم شیرازی، 50 درس اصول عقائد برای جوانان.
[7] اسراء، 85. «وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَ ما أُوتیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلاَّ قَلیلا»
[8] آنجا که سخن از ارتباط روح با جسم است و تاثیر متقابل این دو در یکدیگر، نام" روان" را بر آن مىگذاریم و آنجا که پدیدههاى روحى جداى از جسم مورد بحث قرار مى گیرند نام روح را به کار مى بریم.
[9] نک: ترجمه المیزان، ج 19، ص344.
[10] نمل، 40 - 30.
[11] جوادى آملی، عبدالله، تفسیر موضوعى، ج1، ص 119.
[12] شیخ مفید، ارشاد، ص ۳۹۹ . ،به نقل از سایت تبیان
[13] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 25، دارالکتب الاسلامیه، چاپ نهم، ص155 و 156.(با دخل و تصرف)
[14] مجلسى، بحارالانوار، ج 6، ص 268 .
[15] مکارم شیرازی، ناصر، ارتباط با ارواح، انتشارات نسل جوان، چاپ دهم، ص162.
