به‌دنبال اجرای برجام، نخستین نشانه مثبت مطابق با امیدواری به احیای اقتصاد کشور در بازار سهام نمایان شد. روز گذشته نیز اصلاح نسبی قیمت سهام، حاوی پیام مثبتی مبنی‌بر رفتار عقلایی معامله‌گران بورس بود. به‌عبارت دقیق‌تر، کاهش شتاب رشد بازار سهام نه‌تنها نکته‌ای منفی به‌شمار نمی‌آید، بلکه عاملی است که نگرانی از «اضافه پرش» را کاهش می‌دهد. عملکرد تاریخی بورس نشان می‌دهد هر زمان جهش‌های ناگهانی و دسته‌جمعی قیمت‌ها در بازار سهام رخ می‌دهد، نتیجه‌ای جز بازگشت به روند نزولی برای مدت طولانی ندارد. بنابراین تعدیل مسیر صعودی بورس در معاملات دیروز می‌تواند با غربال رفتار هیجانی، نویدبخش رونقی منطقی در این بازار باشد. به‌صورت سنتی، جهش‌های پرشتاب بورس باعث موج‌سواری برخی سهامداران و در نتیجه رشد دسته‌جمعی قیمت سهام می‌شود. موضوعی که در نهایت نه‌تنها به زیان افرادی است که روی موج وارد بازار می‌شوند، بلکه تکرار هیجان در مسیر افت نیز موجب گسترش این اثرات منفی بر کل بازار می‌شود. بنابراین معاملات دیروز و حتی اصلاح قیمت‌های آتی نوعی نوسان طبیعی و جزو ذات بازار سهام است که رونق مداوم بورس را تضمین می‌کند.
شاخص کل بورس تهران در معاملات روز گذشته با رشد اندک 11 واحدی مواجه شد. بر خلاف سه‌شنبه که هیجان خرید، تقریبا رشد قیمتی تمامی سهام بازار را به دنبال داشت، در معاملات دیروز، متعادل شدن نسبی قیمت‌ها را شاهد بودیم. در این میان، هراس از تداوم افت قیمت برخی نمادها را با صف فروش مواجه کرد، در ادامه جمع شدن این صف‌ها با حضور پررنگ‌تر حقوقی‌ها در سمت خرید التهاب قیمتی سهام را کاهش داد. رشدهای مداوم هفته‌های اخیر شاخص، نگرانی از تداوم هیجان را به‌وجود آورده بود. کارشناسان بازار به این موضوع تاکید دارند که به‌صورت تاریخی، پس از رشدهای بی‌منطق سقوط بازار حتمی است. به این ترتیب، جهش 15 درصدی شاخص کل از نیمه دی تا روز سه‌شنبه نگرانی از بازگشت بازار به رکودی دیگر را به‌وجود آورده بود. بررسی‌های «دنیای اقتصاد» از روند تاریخی حرکت شاخص کل کاملا به صعودهای هیجانی در بازه زمانی کوتاه‌مدت و در ادامه سقوط قیمت‌ها اشاره دارد. در این شرایط، احتمال تکرار این روند نگرانی‌های زیادی را به‌وجود آورد. در معاملات روز سه‌شنبه با رشد بیش از 3 درصدی شاخص کل این نگرانی‌ها اوج گرفت و نقد بسیاری از کارشناسان را به دنبال داشت؛ در حالی که افت قیمت سهام در روز گذشته و تعدیل نسبی قیمت‌ها تا حدودی از شدت هراس و نگرانی از بازگشت به رکودی تازه در بازار کاست. بنابراین، اصلاح قیمت‌ها حتی برای چند روز نیز نه‌تنها امری نگران‌کننده نیست، بلکه به پایداری رونق بورس کمک می‌کند. برعکس اگر هیجان به جای تحلیل و منطق فضای حاکم بر معاملات بورس باشد باید نسبت به آینده بازار نگران بود. حافظه بازار کاملا به این موضوع تاکید دارد که رشد غیربنیادی سهام در ادامه با ریزش شدید مواجه خواهد بود و هر‌چقدر مقدار این رشد هیجانی بیشتر بوده باشد، انتظار سقوط و رکود عمیق‌تری در بازار وجود دارد.
موج‌های هشدار در حرکت شاخص بورس
در شرایطی که نگرانی از ادامه شیوع هیجان در بازار سهام وجود دارد، «دنیای اقتصاد» روند تغییرات شاخص در سالیان گذشته را بررسی کرده است. این بررسی‌های کاملا به دوران رشدهای هیجانی در زمان‌های کوتاه اشاره دارد که در ادامه سقوط قیمتی سهام را به دنبال داشته است. گرچه زمان صعود بعضا بی‌منطق شاخص کوتاه بوده است، اما زمان‌های رکود طولانی و با فرسایش‌های خسته‌کننده مواجه بوده است. نکته قابل‌توجه که به‌خصوص در سال‌های اخیر و همزمان با هیجانات ناشی از مذاکرات هسته‌ای پررنگ‌تر نیز بوده است، رشد دسته جمعی نمادها و صنایع بورسی است، این موضوع کاملا به گسترش هیجان در کل بازار و تلاش معامله‌گران برای جا نماندن از کارناوال صعودی تاکید دارد. در حالی‌که عدم حمایت عوامل بنیادی در ادامه افت بیش از پیش قیمت سهام را به دنبال داشته است، روند نزولی بازار نیز کاملا هیجانی بوده و در زمان فروش نیز کسانی که بدون تحلیل سهام را خریداری کرده‌اند، فقط به دنبال فروش سهام خود هستند و نه دلیلی برای فروش. در ادامه بررسی‌های انجام شده در جهش و در ادامه سقوط‌های شاخص از ابتدای دهه 80 تاکنون آورده شده است.
از اواسط اردیبهشت سال 87 در 49 روز معاملاتی رشد 29 درصدی شاخص کل مشاهده می‌شود. این رشد در ادامه با افت بیش از 38 درصدی شاخص تا اوایل سال 88، سرکوب شده است. در این میان، دیگر عوامل نیز فشار را بر شاخص کل افزایش داده‌اند، با این حال، به نظر می‌رسد جرقه آغازین افت شاخص را باید در زمان رشدهای هیجانی جست‌وجو کرد. رشد نزدیک به 20 درصدی شاخص در پایان سال 89 در مدت زمان 20 روز معاملاتی را تا 20 فروردین 90 شاهد هستیم. میانگین رشد روزانه شاخص معادل یک درصد بوده است. این رشد با افت 6 درصدی در 16 روز معاملاتی همراه شده است. در ادامه نیز در 7 روز معاملاتی تا 21 اردیبهشت این سال شاخص رشد 3/ 5 درصدی را تجربه کرده که این رشد کوتاه‌مدت نیز با افت بیش از 7 درصدی تا اوایل تابستان همین سال خنثی می‌شود. سقوط پس از رشد شاخص در پی هجوم خریداران هیجانی از سال 92 و با شروع مذاکرات هسته‌ای به اوج خود می‌رسد. در این خصوص، از اواخر آذر سال 92 تا اواسط دی (قله تاریخی شاخص) شاخص در مدت 31 روز معاملاتی، به‌طور میانگین در هر روز رشد نیم درصدی را تجربه کرد. پس از این شاهد شروع طولانی‌ترین دوران رکود تاریخ بورس بودیم. در ادامه شاخص کل از 15 دی 92 تا پایان فروردین سال 93 افت 7/ 17 درصدی را تجربه کرد. این موضوع بار دیگر به فرسایشی بودن دوران نزول پس از رشدهای مداوم و در مدت زمان کوتاه اشاره دارد. این موضوع در سال 93 نیز ادامه دارد. از 30 فروردین و پس از پایان موقت دوران نزول شاخص از اوج خود و با امیدواری نسبت به مذاکرات هسته‌ای شاخص در 9 روز معاملاتی رشد بیش از 6 درصدی را تجربه کرده است (میانگین رشد 7/ 0 درصدی به ازای هر روز). بازار در ادامه در 40 روز معاملاتی و در روندی فرسایشی با افت 10 درصدی مواجه شده است (این افت تا زمان بازگشت آرامش نسبی و روند متعادل حرکت شاخص در نظر گرفته شده است). از ابتدای سال 94 و با اوج‌گیری هیجانات در ابتدای سال شاخص در 9 روز معاملاتی رشد بیش از 13 درصدی، میانگین رشد روزانه 5/ 1 درصد، مواجه شد. این رشد نیز با افت 2/ 11 درصدی در 23 روز معاملاتی سرکوب و باعث شد شاخص به آخرین مقدار خود در سال 93 نزدیک شود. در روزهای پیش از نهایی شدن توافق هسته‌ای نیز رشد 11 درصدی شاخص در 19 روز معاملاتی رقم خورد، اما بار دیگر تخلیه هیجانات و نگاه بنیادی به سهام در کنار سایر عوامل فشار، تلنگری بود برای شروع دوران فرسایشی بورس و افت 7/ 11 درصدی در 46 روز معاملاتی (تا پایان تابستان). در شرایط کنونی نیز شاخص از اواسط دی تا پایان معاملات سه شنبه رشد 15 درصدی را در 17 روز معاملاتی ثبت کرده است. میانگین رشد روزانه شاخص معادل 9/ 0 درصد بوده است. گرچه عمده کارشناسان به تفاوت‌های اساسی دوران رونق کنونی با دوران پیشین تاکید دارند، اما روند تاریخی کاملا گویای این موضوع است که رشدهای هیجانی مداوم به‌طور قطع سقوط قیمت را به دنبال خواهد داشت. افت قیمت سهام در معاملات سهام روز گذشته این امیدواری را ایجاد کرده که بازار از گذشته خود درس گرفته و از شدت نگرانی‌ها درخصوص شروع موج نزولی با دوره‌های طولانی فرسایشی کاسته شود.
هیجان مسری بازار
از نشانه‌هایی که می‌توان سیگنال‌های خرید هیجانی در بازار را مشاهده کرد، رشدهای تمام نمادها و تمامی صنایع بورسی همراه با هم و بدون توجه به شرایط بنیادی، در روند صعودی بازار است. در حالی که یک موضوع و خبر خاص ممکن است اثر مثبتی بر یک صنعت داشته باشد، رشد آن صنعت تا به حدی روی موج هیجان ادامه می‌یابد که این رفتار در سایر نمادهای بازار نیز منعکس می‌شود. در شرایط کنونی در روزهای اخیر شاهد رشدهای شدیدی در گروه‌هایی که احتمالا بیشترین نفع را از رفع تحریم‌های بین‌المللی خواهند داشت، بودیم. علاوه بر آنکه خود رشد سهام این شرکت‌ها جای بسی بحث دارد، این موضوع مطرح می‌شود که آیا واقعا سهامدارانی که به خرید سهام این شرکت‌ها مانند خودرویی‌ها اقدام کرده‌اند از وضعیت این شرکت‌ها و زیان‌های انباشته آنها اطلاع کافی دارند و به این موضوع واقف هستند، بهبود شرایط کنونی چه با ورود شرکای خارجی یا سرمایه‌گذاری‌های جدید، نیازمند نگاهی بلند مدت است و خرید در قیمت‌های بالا نیاز به انتظارات طولانی مدت دارد؛ در حالی‌که صف‌نشینی‌های عجیب معامله‌گران نشانی از رفتاری منطقی در بازار را نمی‌دهد و همه با نگاه به کسب سودهای شگفت‌انگیز که به دیگران نیز رسیده است، انتظار مشابهی دارند. بر این اساس، هیجان در این صنایع حتی در دیگر شرکت‌های بازار نیز مشاهده می‌شود. افت شدید قیمت‌های جهانی عاملی بسیار قدرتمند بر سودآوری شرکت‌های کالایی بورسی محسوب می‌شود، افت شدید سودآوری شرکت‌های کالایی را کاملا در یک سال اخیر شاهد بوده‌ایم. علاوه بر این، شرایط رکود اقتصاد داخلی نیز همچنان وجود دارد، رکود صنایع مادر مانند مسکن و خودرو، فشار موجود را بر صنایع افزایش داده است. گرچه انتظار روند رو به بهبود اقتصاد داخلی در ماه‌های آینده وجود دارد؛ اما جمیع کارشناسان بر حرکت تدریجی و چه بسا آرام در چرخ‌های اقتصاد در شرایطی که سایر عوامل این مهم مهیا باشد، تاکید دارند. ریزش شدید قیمتی سهام در دوران رکودی بورس و همچنین تغییر انتظارات بازار یا رشد نسبت قیمت به درآمد یک سهم مطابق با رشد بازار عواملی است که رشد بازار را توجیه می‌کند؛ اما همچنان اثرات هیجان در همه بازار کاملا آشکار است. احتمال کاهش نرخ سود بانکی در ماه‌های آتی نیز عامل دیگری است که انتظارات فعالان را در بازار تغییر داده است. کارشناسان در هفته‌های اخیر و همزمان با روند صعودی بورس، کاملا به تفاوت دوره رونق کنونی با دوره‌های رونق پیشین (نگرانی از سقوط پس از رشدهای مداوم) تاکید کرده‌اند و به این موضوع اشاره دارند که شرایط کنونی پس از رفع نهایی تحریم‌های بین‌المللی و همچنین با حمایت خوش‌بینی‌های مهمی مانند کاهش نرخ سود بانکی با گذشته متفاوت است؛ اما هیجان ادامه‌دار می‌تواند سدهای حمایتی خوش‌بینی‌های کنونی را کاملا نابود کند.
