افکارنیوز

: گناهانی که از انسان سر می زند، برخی در خارج تحقق پیدا می کند؛ مانند دروغ، غیبت و … و برخی جنبه ذهنی و قلبی دارد؛ مثل پنهان کردن و کتمان شهادت، شرک و مانند آن. هر چند گناهان درونی دارای آثار و لوازمی در خارج هستند، ولی این آثار و لوازم غیر از خود گناه است.

فحش و ناسزاگویی، عبارت است از آشکار کردن امور زشت و ناپسند با الفاظ و عبارات صریح. ناسزاگویی، از گناهانی بوده که جنبۀ خارجی دارد؛ هر چند در ذهن به عنوان مقدّمه نیز تحقّق پیدا می کند؛ مانند حسد که اگر آشکار شود و اعمال حرامی بر ضدّ دیگری انجام شود، گناه است، امّا اگر در درون به صورت خطورات ذهنی و نفسانی باشد، و خود شخص هم از این عملکرد ذهنی ناراحت باشد و جنبۀ عملی و عینی پیدا نکند، بیشتر علمای اخلاق و فقها – با استناد به روایاتی مانند حدیثرفع - آن را گناه نمی دانند.
پاسخ تفصیلی

پیش از پرداختن به پاسخ، دانستن نکاتی لازم به نظر می رسد:

۱. گناهانی که از انسان سر می زند، برخی در خارج تحقق پیدا می کند؛ مانند دروغ، غیبت و … و برخی جنبۀ درونی و قلبی دارد؛ نظیر پنهان کردن و کتمان شهادت، شرک و مانند آن.[۱] هر چند گناهان درونی دارای آثار و لوازمی در خارج هستند، ولی این آثار و لوازم غیر از خود گناه است.

۲. فحش و ناسزا، عبارت است از آشکار کردن امور زشت و ناپسند با الفاظ و عبارات صریح.[۲]

۳. فحش و ناسزا، از گناهانی بوده که جنبۀ خارجی دارد؛ هر چند در ذهن به عنوان مقدّمه نیز تحقّق پیدا می کند؛ مانند حسد که اگر آشکار شود و اعمال حرامی بر ضدّ دیگری انجام شود، گناه است، امّا اگر در درون به صورت خطورات ذهنی و نفسانی باشد، و خود شخص هم از این عملکرد ذهنی ناراحت باشد و جنبۀ عملی و عینی پیدا نکند، بیشتر علمای اخلاق و فقها – با استناد به روایاتی مانند حدیثرفع[۳] - آن را گناه نمی دانند.[۴]

با توجّه به مطالب ذکر شده، بیان می شود:

یک. هر چند فحش و ناسزاگویی به مقام عمل و الفاظ در نیاید و تنها در ذهن باشد، گناه محسوب نمی شود؛ امّا پرورش چنین عملکرد ذهنی و نفسانی و دوری نکردن از آن، پسندیده نبوده و ممکن است به صورت گناه آشکار شده و حتی گناهان دیگری را نیز به دنبال داشته باشد، و قطعاً چنین شخصی با کسانى که منزّه از آن هستند، در رتبه و درجه معنویّت و تقوا تفاوت دارد. همان طور که طبق آیۀ شریفۀ: «اى کسانى که ایمان آورده‏اید! از بسیارى از گمان ها بپرهیزید، چرا که بعضى از گمان ها گناه است»،[۵] ‏ تا بدگمانی درونی، اظهار نشده و ترتیب اثر داده نشود، گناه به حساب نمی آید؛ زیرا ظنّ و بدگمانی از خطورات نفسانى و یک امر قهری است و در اثر قرائنى، این خطورات براى انسان رخ می دهد، ولی نباید این خطورات، را پرورش داد و اصرار بر آن ورزید. از این رو، برای آدمی شایسته است که از این امور ذهنی و نفسانی با تمرین و ممارست پرهیز کند.

دو. امکان این وجود دارد که ناسزای ذهنی بعد از مدّتی قُبح و زشتی ناسزاگویی را در ذهن انسان بشکند و شخص مرتکب بدگویی و بد زبانی شود، پس ترک آن به عنوان پیشگیری از گناه لازم به نظر می آید.

سه. آیۀ شریفۀ: «اگر آنچه را در دل دارید، آشکار سازید یا پنهان، خداوند شما را بر طبق آن، محاسبه مى‏کند»،[۶] منافاتی با این ندارد که گفته شود تا ناسزاگویی جنبۀ عملی و عینی پیدا نکند، گناه نیست؛ زیرا اولاً: خداوند بر گناهى که در دل و ذهن خطور می کند، کیفر نمى ‏نماید؛ بله، اگر در دل و ذهن، تصمیم بر گناه گرفت و بنا گذاشت و اصرار داشت که آن را انجام دهد، چون خود این تصمیم، کارى از کارهاى قلب است، خداوند او را به جهت همین کار قلبی و متناسب با آن، مجازات می کند.[۷] ثانیاً: آیۀ شریفه ناظر به این است که خداوند تنها گناهان ظاهری و خارجی را که با اعضا و جوارح انسان انجام می گیرد، مؤاخذه نمی کند، بلکه گناهان قلبی و باطنی(چون شرک) را هم مورد محاسبه و مؤاخذه قرار می دهد؛ چون او حاکم بر جهان و آگاه از همۀ حوادثظاهری و باطنی و اعمال درونی و بیرونی و همۀ افکار و نیّت ها است و هیچ چیز از او مخفی نمی ماند.[۸]

چهار. در پایان، برای روشن شدن اهمیّت ترک فحش و ناسزاگویی به چند روایت از سخنان معصومان(ع) اشاره می شود:

۱. پیامبر اکرم(ص): «وارد شدن به بهشت بر هر ناسزاگو و دشنام دهنده حرام است».[۹] البته اگر توبه واقعی نکند و گرنه اگر توبه نماید و از کسی که به او فحش داده، عذرخواهی کرده و رضایت او را جلب نماید، و با اعمال نیکو این گناه را جبران نماید، آمرزیده می شود.

۲. امام على(ع): «انسان بزرگوار، هرگز دشنام ندهد».[۱۰]

۳. امام باقر(ع): «حربه فرومایگان، زشت گویى و بدزبانی است».[۱۱] و «با مردم به نیکوترین سخنى که دوست دارید آنان به شما بگویند، سخن گویید، چرا که خداوند از فردى که مؤمنان را لعن مى‏کند و به آنها ناسزا مى‏گوید و طعنه مى‏زند بیزار است، و از ناسزاگوى بى‏آبرو، و گداى سِمِج نفرت دارد».[۱۲]

پی نوشت:

[۱]. مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۲، ص ۳۹۶، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
[۲]. نراقى، ملا محمد مهدى، جامع السعادات، ج ۱، ص ۳۵۱، نشر اعلمى، بیروت، چاپ چهارم، بی تا.
[۳]. ر. ک: نمایه «حدیثرفع»، سؤال ۱۰۴۷۱(سایت: ۱۰۳۵۹).
[۴]. ر. ک: منابع اخلاقی مانند: جامع السعادات، ج ۱، ص ۱۷۸ – ۱۹۹؛ علم اخلاق اسلامی،(ترجمه جامع السعادات)؛ شبّر، سید عبدالله، اخلاق، بحثمهلکات، باب سوم، بحثفحش و ناسزا و باب ششم، بحثحسد،(این کتاب ترجمه نیز شده است)؛ منابع فقهی مانند: فیض کاشانى، محمد محسن، مفاتیح الشرائع، ج ۲، ص ۲۴ – ۲۸، کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى(ره)، قم، چاپ اول، بی تا؛ نجفى(صاحب الجواهر)، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، محقق و مصحح: قوچانى، عباس، آخوندى، على، ج ۴۱، ص ۵۲ و ۵۳، ‌دار إحیاء التراثالعربی، بیروت، چاپ هفتم، بی تا.
[۵]. حجرات، ۱۲.
[۶]. «إِنْ تُبْدُوا ما فی‏ أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللَّه»؛ بقره، ۲۸۴. ‏
[۷]. طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، ج ۲، ص ۶۸۷ و ۶۸۸، انتشارات ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
[۸]. ر. ک: تفسیر نمونه، ج ۲، ص ۳۹۶؛ طیب، سید عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج ۳، ص ۸۸ و ۸۹، انتشارات اسلام - تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
[۹]. «الْجَنَّةُ حَرَامٌ‏ عَلَى‏ کُلِّ فَاحِشٍ أَنْ یَدْخُلَهَا»؛ ورام بن أبی فراس، مسعود بن عیسى، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر المعروف بمجموعة ورّام، ج ۱، ص ۱۱۰، مکتبه فقیه، قم، چاپ اول، ۱۴۱۰ق؛ پاینده، ابو القاسم، نهج الفصاحة، ص ۴۳۴، دنیاى دانش، تهران، چاپ چهارم، ۱۳۸۲ش.
[۱۰]. «ما أفحَشَ کریمٌ قَطُّ»؛ تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ۲۲۳، ح ۴۴۹۶، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۳۶۶ش.
[۱۱]. «سِلاحُ اللِّئامِ قَبیحُ الکلام»؛ علامه مجلسى، بحار الأنوار، ج ۷۵، ص ۱۸۵، دار إحیاء التراثالعربی، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
[۱۲]. قُولُوا لِلنَّاسِ‏ أَحْسَنَ‏ مَا تُحِبُّونَ أَنْ یُقَالَ لَکُمْ فَإِنَّ اللَّهَ یُبْغِضُ اللَّعَّانَ السَّبَّابَ الطَّعَّانَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ الْفَاحِشَ الْمُتَفَحِّشَ السَّائِلَ الْمُلْحِفَ وَ یُحِبُّ الْحَلِیمَ الْعَفِیفَ الْمُتَعَفِّفَ؛ بحارالانوار، ج ۶۵، ص ۱۵۲.