از عملیات ویژه روسیه در اوکراین که در ۲۴ فوریه ۲۰۲۲ (پنجم اسفند ۱۴۰۰) کلید خورد نزدیک به ۲ سال می‌گذرد و در این مدت، همواره کفه ترازو به نفع کرملین سنگینی کرده‌است.
در سال آغاز جنگ، افزون بر پیشروی نیروهای روسی، همه پرسی و روند الحاق چهار استان دونتسک، لوهانسک، خرسون و زاپوریژیا به روسیه را شاهد بودیم که مهمترین تحول سیاسی و میدانی سال ۲۰۲۲ به شمار می‌رفت؛ رخدادی که بسترساز انضمام حدود ۱۵ درصد از قلمرو اوکراین به روسیه شد.
اینک در آستانه پایان‌یابی سال ۲۰۲۳ نگاهی به مهمترین تحولات بحران اوکراین به عنوان بزرگ‌ترین بحران جهان در این سال خواهیم داشت.
سیل تسلیحات متعارف و نامتعارف غربی و زنگ خطر جنگ هسته‌ای
در سال گذشته میلادی همواره این پرسش در محافل آکادمیک و رسانه‌ای تکرار می‌شد که «آیا جنگ جهانی سوم آغاز می‌شود؟» البته این پرسش هولناک، ارتباط تنگاتنگی به سیل سلاح‌هایی داشت که از سوی غرب با محوریت آمریکا روانه اوکراین می‌شد.
تکرار پرسش هولناک «آیا جنگ جهانی سوم آغاز می‌شود؟» در سال ۲۰۲۳، ارتباط تنگاتنگی به سیل سلاح‌های کشتار جمعی داشت که از سوی غرب روانه اوکراین می‌شد- مهمات خوشه‌ای
مهمات خوشه‌ای از جمله این تسلیحات کشنده و کشتار جمعی بود. پس از آنکه «جو بایدن» رئیس‌جمهوری آمریکا هفتم ژوپیه از آمادگی کشورش برای ارسال مهمات خوشه‌ای به اوکراین خبر داد، این موضوع بحث‌برانگیز بر سر زبان‌ها افتاد. یک هفته بعد این خبر به واقعیت پیوست و بمب‌های نامتعارف خوشه‌ای در اختیار ارتش اوکراین قرار گرفت و بلافاصله نیز بکار گرفته شد.
درست یک روز پس از آنکه روزنامه آمریکایی «واشنگتن‌پست» به نقل از منابع آگاه اوکراینی گزارش کرد که ارتش اوکراین استفاده از مهمات خوشه‌ای آمریکا علیه مواضع روسیه را آغاز کرده‌است، فرماندار منطقه «بلگورود» روز شنبه ۲۲ ژوئیه اعلام کرد که کی‌یف با این سلاح‌های خطرناک و ممنوعه به روستای «ژورافلفکا» در مرز روسیه حمله کرده‌است.
بر پایه گزارش «گروه ناظر بر مین و مهمات خوشه‌ای»، این بمب‌ها برای اولین بار در جنگ‌جهانی دوم مورد استفاده قرار گرفتند و حداقل ۱۵ بازیگر در سال‌های پس از آن از این بمب‌ها استفاده کردند؛ بازیگرانی که شامل اریتره، اتیوپی، فرانسه، رژیم صهیونیستی، مراکش، هلند، انگلیس، روسیه و آمریکا می‌شوند.
آمریکایی که بمب‌های خوشه‌ای را در سال ۲۰۲۳ روانه اوکراین کرد، تخمین زده می‌شود که بین سال‌های ۱۹۶۴ تا ۱۹۷۳ حدود ۲۶۰ میلیون از این نوع بمب‌ها را در لائوس پرتاب کرد. به نوشته «رویترز» تاکنون در این کشور جنوب شرقی آسیا حدود ۴۰۰ هزار از این بمب‌ها پاکسازی و دست‌کم ۱۱ هزار نفر کشته شده‌اند.
- مهمات حاوی اورانیوم ضعیف شده
در سال گذشته میلادی، بعد از واقعه ارسال و کاربرد بمب‌های خوشه‌ای، برنامه آمریکا برای ارسال مهمات حاوی اورانیوم ضعیف شده به اوکراین نیز جنجال به پا کرد.
«رویترز» اوایل سپتامبر در گزارشی نوشت که دولت بایدن برای اولین بار مهمات جنجال برانگیز حاوی اورانیوم ضعیف شده را به اوکراین ارسال خواهد کرد؛ مهماتی که به نوشته این خبرگزاری انگلیسی برای شلیک از تانک یا زره پوش مورد استفاده قرار می‌گیرد.
البته در سال ۲۰۲۳ دیگر خبری از ارسال و کاربرد این نوع جنگ‌افزارها رسانه‌ای نشد. لازم به ذکر است که اورانیوم ضعیف شده، محصول جانبی غنی‌سازی اورانیوم، برای مهمات استفاده می‌شود زیرا چگالی بسیار زیاد آن به گلوله‌ها این توانایی را می‌دهد تا به‌راحتی در پوشش زرهی نفوذ کنند و آن را در ابری از گرد و غبار و فلز بسوزاند. با این حال این مهمات منتقدان زیادی دارد چرا که نتایج آن به خصوص در عراق نشان داد که این مهمات می‌توانند به بروز سرطان و نقص‌های مادرزادی منجر شوند.
تجارب جنگی نشان داده‌است که همانند بمب‌های خوشه‌ای، مهمات حاوی اورانیوم با غنای کم نیز بیش از نظامیان از بین مردم عادی قربانی می‌گیرد.
- سامانه موشکی دوربرد «اتکمز»
آمریکا که پیشتر بمب‌های خوشه‌ای را در اختیار اوکراین قرار داده بود و زمزمه ارسال مهمات حاوی اورانیوم ضعیف شده هم به گوش می‌رسید، برای ارسال موشک دوربرد «اتکمز» (ATACMS) چراغ سبز نشان داد؛ سامانه موشکی که بردی بین ۷۰ تا بیش از ۳۰۰ کیلومتر دارند.
اوکراینی‌ها مدت‌ها استدلال می‌کنند این موشک‌های دوربرد برای حمله به عمق مواضع روسیه در امتداد خط مقدم ۹۶۵ کیلومتری دارای اهمیت بسیار زیادی هستند. همچنین برخی معتقدند که این سامانه موشکی به ضدحمله نیروهای اوکراین، ایجاد اختلال در خطوط تدارکاتی روسیه، تخریب پایگاه‌های هوایی و شبکه‌های ریلی در سرزمین‌های تحت اشغال روسیه کمک می‌کند.
خبر استفاده اوکراین از موشک دوربرد اتکمز حدود دو ماه پیش (اکتبر) از سوی برخی رسانه‌ها تایید شد و «آسوشیتدپرس» در گزارشی نوشت که به‌دلیل نگرانی‌های ایالات متحده درباره تشدید تنش‌ها با روسیه، نسخه اتکمز که به اوکراین ارسال شده‌است، برد کمتری نسبت به حداکثر مسافتی که موشک‌ها می‌توانند داشته باشند، خواهدداشت.
- جنگنده اف ۱۶ در مسیر اوکراین
سیگنال‌های غرب برای ارسال اف -۱۶ به اوکراین از ماه سپتامبر مخابره و رسانه‌ای شد. اگر چه تا پایان سال ۲۰۲۳ موضوع ارسال جنگنده اف -۱۶ به اوکراین تنها در مواضع اعلانی مقامات غربی به چشم می‌خورد اما بنا به دلایل مختلف انتظار می‌رود در ابتدای سال ۲۰۲۴ این جنگنده‌ها در اختیار اوکراین قرار گیرد؛ دلایلی از آموزش خلبانان اوکراینی در سال اخیر گرفته تا تاکید چند روز پیش «مارک روته» نخست‌وزیر هلند مبنی بر ارسال ۱۸ فروند در «سریع‌ترین وقت ممکن» به اوکراین.
در مجموع، آمریکا به‌خاطر هراس از تبعات یک جنگ هسته‌ای و جلوگیری از تکرار فاجعه حمله اتمی که در دو شهر ژاپن با بیش از ۲۰۰ هزار قربانی رخ داد، اینک در کنار تسلیحات متعارف، جنگ‌افزار نامتعارف اما با تخریب کمتر را روانه اوکراین می‌کند؛ سیاستی که با هدف توازن‌بخشی به جبهه‌ها اتخاذ شده اما برایند آن، ویرانی افزون‌تر اوکراین و نیز کشتار مردم بیگناهی است که بیش از نظامیان قربانی جنگ می‌شوند.
اگر چه تا پایان سال ۲۰۲۳، ارسال جنگنده اف -۱۶ به اوکراین تنها در مواضع اعلانی مقامات غربی به چشم می‌خورد اما بنا به دلایل مختلف انتظار می‌رود در ابتدای سال ۲۰۲۴ این جنگنده‌ها در اختیار اوکراین قرار گیرد
البته این سناریو نیز محتمل به نظر می‌رسد که کاخ سفید با ارسال این گونه تسلیحات نامتعارف از بمب خوشه‌ای گرفته تا مهمات با غنای کم در صدد تحریک سران کرملین با هدف اقدام متقابل آنها برآمده‌باشد؛ سیاستی که از نگاه کاخ سفیدنشینان، جنگ را وارد مرحله جدی‌تر و روند اجماع‌سازی علیه مسکو را در جهان تسریع می‌کند.
شکست راهبرد غرب در جریان بحران اوکراین
حمایت‌های سیاسی و کمک‌های مالی- تسلیحاتی آمریکا از اوکراین در این مدت بر کسی پوشیده نیست. رسانه‌های آمریکایی در ماه سپتامبر امسال یک نسخه از پاسخ «شالاندا یانگ» رئیس اداره بودجه کاخ سفید به مجموعه‌ای از اعضای مجلس سنای آمریکا را منتشر کردند که طی آن از یانگ خواسته شده بود مجموع هزینه‌هایی که واشنگتن تا کنون در اوکراین انجام داده، مشخص شود.
در جدول ارسال شده برای سناتورها که شبکه «فاکس نیوز» نیز آن را منتشر کرد، آمریکا ۱۱۰.۹۷ میلیارد دلار کمک‌های نظامی، اقتصادی و بشردوستانه برای اوکراین در نظر گرفته که تا کنون ۱۰۱.۲ میلیارد دلار آن هزینه شده‌است.
حال این پرسش مطرح می‌شود که برایند کمک‌های هنگفت مالی غربی‌ها به کی‌یف، سیل تسلیحات متعارف و نامتعارف آنها به اوکراین و نیز سیاست تحریم و انزوای کرملین چه نتایجی در برداشت؟
با آغاز جنگ اوکراین، روسیه با طیف گسترده‌ای از تحریم‌ها و تنگناهای اقتصادی مواجه شد. همسنجی ۲ هزار و ۵۰۰ تحریم علیه مسکو قبل از بحران اوکراین با ۱۱ هزار مورد تحریم تنها در یکسالگی جنگ از عمق این تنگناها پرده برمی‌دارد؛ تحریم‌هایی که بخشی از آن عبارتند از: ممنوعیت سوئیفت برای چندین بانک روسی، مسدودسازی دارایی‌های بانک مرکزی روسیه، بستن حریم هوایی روی هواپیماهای روسی، ممنوعیت صادرات فناوری، واردات آهن و فولاد، صادرات کالاهای لوکس، واردات انرژی، تحریم‌های مالی، محدودیت‌های تجاری، اعمال محدودیت بر پاسپورت طلایی روسی و غیره.
برخلاف انتظار غربی‌ها، تحریم‌ها علیه روسیه تاکنون آن‌گونه که انتظار می‌رفت، نتیجه‌بخش نبوده‌است. در ماه اوت «آنتون سیلوانوف» وزیر دارایی روسیه از رشد تولید ناخالص داخلی روسیه در سال ۲۰۲۳ به حدود ۲.۵ درصد یا بیشتر خبر داد.
ناکارآمدی آشکار تحریم روسیه را می‌توان در ثبات ارزش روبل در برابر دلار مشاهده کرد. یک ماه پس از آغاز جنگ در اوکراین، بایدن در اظهاراتی جنجالی در ورشو پایتخت لهستان از «هزینه‌های تنبیه اقتصادی» که بر اثر تحریم‌های غرب بر مسکو اعمال می‌شود سخن گفت و مدعی شد که به‌زودی «روبل - ruble» (پول ملی روسیه) به «رابل - rubble» (آوار) تبدیل خواهد شد.
با شروع جنگ روسیه علیه اوکراین، ارزش روبل در برابر دلار به کمتر از نصف کاهش یافت و هر دلار با ۱۷۷ روبل معامله می‌شد اما به‌تدریج ارزش ارز روسیه دوباره حالتی صعودی به خود گرفت به‌طوری که اینک در روزهای پایانی سال ۲۰۲۳ هر دلار با حدود ۹۱ روبل معامله می‌شود.
جنگ اما برای غرب به‌ویژه اروپا پرهزینه بود. از همان ابتدای بحران، درک اینکه اروپا بازنده اصلی است، چندان دشوار نبود؛ قاره‌ای که مقصد نیمی از صادرات نفت، ۸۰ درصد صادرات گاز و یک چهارم صادرات زغال‌سنگ روسیه به شمار می‌رفت.
معضل بزرگ دیگر ورود میلیون‌ها پناهجوی اوکراینی به کشورهای اروپایی و رشد احزاب راست افراطی در این قاره بود که آمریکا در این قضیه به‌دلیل دوری مسافت از آن در امان مانده‌است. تورم شدید در اروپا و آمریکا که در ۴۰ سال اخیر بی‌سابقه است نیز موجی از اعتراضات و اعتصابات را در سال ۲۰۲۳ در کشورهای مختلف غربی به‌راه انداخت.
در چنین شرایطی تعمیق شاهد شکاف در دو سوی آتلانتیک از یک سو و درون اتحادیه اروپا از سوی دیگر هستیم. سد جدی مجارستان طی روزهای اخیر در برابر عضویت اوکراین در اتحادیه تنها نمونه‌ای از این اختلاف‌ها است. نخست وزیر مجارستان به این دلیل که پیوستن اوکراین به اتحادیه اروپا ۱۶۴ تا ۲۰۸ میلیارد دلار هزینه خواهد داشت و باعث می‌شود که همه حمایت‌ها به این کشور سرازیر شود، مانع این عضویت شده‌است.
سردرگمی غرب در دو جبهه همزمان غزه و اوکراین
در ماه‌های پایانی سال ۲۰۲۳، آمریکا و متحدان اروپایی همزمان با دو بحران بزرگ یکی در شرق اروپا و دیگری در غرب آسیا دست و پنجه نرم می‌کنند و این رخدادهای بزرگ و همزمان، معادلات را در مناطق مورد مناقشه دگرگون کرده‌استدر ماه‌های پایانی سال ۲۰۲۳، آمریکا و متحدان اروپایی همزمان با دو بحران بزرگ یکی در شرق اروپا و دیگری در غرب آسیا دست و پنجه نرم می‌کنند و این رخدادهای بزرگ و همزمان، معادلات را مناطق مورد مناقشه دگرگون کرده‌است.
بنابراین باوجود نزدیک شدن جنگ اوکراین به مرز دو سالگی که هنوز کورسوی امیدی برای برون رفت از آن به چشم نمی‌خورد، جنگ دیگری در غزه با چراغ سبز آمریکا به راه افتاده و باعث سردرگمی مقامات کاخ سفید و کاهش حمایت‌های مالی - تسلیحاتی آنها از کی‌یف شده‌است.
برخی اخبار و گزارش‌ها حاکی از افزایش اختلاف نظر در وزارت خارجه آمریکا بر سر حمایت از رژیم صهیونیستی است. اختلاف‌ها به آژانس‌های دولت فدرال نیز گسترش پیدا کرد و به کنگره آمریکا نیز رسیده‌است.
کلاف درهم تنیده بحران اوکراین که به‌دلایلی چون تداوم تحریکات و کمک‌های مالی- نظامی آمریکا، نبود میانجی بی‌طرف و موثر و نیز بسته ماندن درهای دیپلماسی تاکنون باز نشده، حتی با جنگ غزه پیچیده‌تر هم شده‌استهمچنین اظهارات اخیر «جیک سالیوان» مشاور امنیت ملی کاخ سفید نشان داد که پنجره حمایت آمریکا از اوکراین درحال بسته شدن است. وی در این زمینه گفته‌بود: هر هفته که می‌گذرد، توانایی ما برای حمایت کامل از آنچه احساس می‌کنیم برای دادن به اوکراین به منظور دفاع از سرزمین و ادامه پیشرفت‌هایش نیاز است، سخت‌تر و سخت‌تر می‌شود.
دشواری نبرد اوکراین برای جبهه غرب را می‌توان آشکارا در اظهارات مقامات آنها دید و اعتراف «والری زالوژنی» فرمانده کل ارتش اوکراین در این زمینه قابل ارزیابی است. وی چند هفته پیش با بیان اینکه نیروهای مسلح این کشور بدون «جهش فناوری در مقیاس بزرگ» قادر به تغییر وضعیت در میدان نبرد نیستند و درگیری به بن‌بست رسیده است، اظهار کرد که واحدهای نیروهای مسلح اوکراین در میادین مین‌گذاری شده گیر کردند و تجهیزات غربی توسط توپخانه روسیه منهدم شد.
در مجموع کلاف درهم تنیده بحران اوکراین که طی دو سال اخیر به‌دلایلی چون تداوم تحریکات و کمک‌های مالی- نظامی آمریکا با هدف توازن بخشی به جبهه‌ها، نبود میانجی بی‌طرف و موثر و نیز بسته ماندن درهای دیپلماسی تا کنون باز نشده، با جنگ غزه پیچیده‌تر شده و سران بروکسل و واشنگتن را بیش از پیش سردرگم ساخته است.
