قفقاز ناحیه‌ای در آسیا و اروپا میان دریای خزر و دریای سیاه است که رشته‌کوه قفقاز در آن واقع است. قفقاز از نظر سیاسی به دو بخش قفقاز جنوبی (ماورای قفقاز) و قفقاز شمالی تقسیم می‌شود. وجود سه کشور مستقل یعنی ارمنستان، گرجستان و جمهوری آذربایجان و همچنین سه منطقه دارای استقلال خودخوانده یعنی آبخازیا، اوستیای جنوبی و جمهوری قره‌باغ و همچنین چند واحد خودمختار یعنی آجارستان، مارنئولی، آخالکالاکی و تالش به روشنی بیانگر وجود یک ساختار آنارشیسم در مجموعه امنیتی قفقاز جنوبی است.
سیستم امنیتی قفقاز
از طرف دیگر اختلافات ارضی و سرزمینی که قدمتی به اندازه سقوط امپراطوری تزاری روسیه و شکل‌گیری جماهیر شوروی و در نهایت سقوط جماهیر شوروی دارد همواره به عنوان آتش زیر خاکستر منجر به شعله کشیدن آتش مناقشه جدید در این منطقه بوده است. دو جنگ قره باغ ۱۹۸۸ و ۲۰۲۰ نیز تاکنون دستاوردی جز تشدید اختلافات و عمیق شدن ریشه این اختلافات نداشته است.
اخیراً دشمنان ملت ایران تمرکز خود بر منطقه قره باغ را افزایش دادند و به دنبال حداکثر بهره در راستای ضربه به کشورمان از میان این اختلافات هستند. مهم‌ترین تهدید ممکن نیز قطع ارتباط زمینی و مرزی ایران و ارمنستان است؛ دولت جمهوری آذربایجان در سال‌های اخیر و بیشتر پس از توفیقاتی که در جنگ دوم قره باغ داشت به بهانه‌ی اتصال زمینی سرزمین اصلی جمهوری آذربایجان و نخجوان به دنبال قطع ارتباط زمینی ایران و ارمنستان در قسمت جنوبی استان سیونیک ارمنستان است.
اگرچه ایران همواره بر آزادسازی مناطقی از جمهوری آذربایجان که در سال‌های گذشته تحت تصرف ارمنستان بود حمایت کرده است اما اهمیت ژئوپلتیکی این مرز زمینی برای جمهوری اسلامی ایران به اندازه‌ای مهم است که در سال‌های اخیر عالی‌ترین مقامات کشورمان از جمله مقام معظم رهبری نسبت به ضرورت حفظ آن برای ایران به مقامات عالی دیگر کشورها به صراحت هشدار داده‌اند.
رهبر انقلاب: مخالف مسدود کردن مرز ایران و ارمنستان خواهیم بود
حضرت آیت الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی در جریان دیدار رئیس جمهور ترکیه با ابراز خرسندی از بازگشت قره‌باغ به آذربایجان، گفتند: البته اگر سیاستی مبنی بر مسدود کردن مرز ایران و ارمنستان وجود داشته باشد، جمهوری اسلامی با آن مخالفت خواهد کرد چرا که این مرز یک راه ارتباطی چند هزار ساله است.
رئیس جمهور نیز در دیدارها و ملاقات‌های سیاسی خود با مقامات عالی کشورهای مرتبط با این بحران همواره بر ضرورت حفظ ارتباط مرزی ایران و ارمنستان تاکید داشته است.
سال گذشته نیز حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه کشورمان در جریان سفر به ارمنستان، با حضور در شهر قاپان، کنسولگری جمهوری اسلامی ایران در استان سیونیک را افتتاح کرد. بنا به نظر کارشناسان سفر زمینی امیرعبداللهیان از ایروان به قاپان نیز در راستای توجه به اهمیت راه زمینی ارتباطی با استان سیونیک بوده است.
اما در روزهای گذشته و پس از انتشار تصاویری از تحرکات نیروهای نظامی جمهوری آذربایجان و انتقال بخشی از این نیروها به دو سوی مرز ارمنستان و همچنین پرواز هواپیماهای ترابری نظامی از مبدا سرزمین‌های اشغالی و همچنین ترکیه به مقصد جمهوری آذربایجان، احتمال اقدام نظامی از سوی باکو بر علیه ارمنستان را افزایش داده است و به همین دلیل ارمنستان نیز با انتقال بخشی از تجهیزات نظامی خود آماده دفاع احتمالی در برابر نیروهای مهاجم شده است.
همچنین نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان نیز روز شنبه در تماس تلفنی با رئیس جمهور کشورمان ضمن ارائه گزارشی مفصل از آخرین تحولات منطقه قفقاز جنوبی و نیز تحولات میدانی در قفقاز اظهار داشت: جمهوری اسلامی ایران همواره نقش مؤثر و سازنده‌ای در برقراری، حفظ و تقویت صلح، ثبات و امنیت در منطقه داشته است.
حجت الاسلام رئیسی نیز در این گفتگوی تلفنی ضمن اعلام مجدد مخالفت جدی جمهوری اسلامی ایران با هرگونه تشنج و نیز تغییر در مرزهای تاریخی منطقه، بر آمادگی کشورمان به عنوان همسایه‌ای قدرتمند، برای ایفای نقش مؤثر در جلوگیری از درگیری جدید و هرگونه تغییر در ژئوپلتیک منطقه تاکید کرد.
رئیسی: آماده ایفای نقش مؤثر به عنوان یک همسایه قدرتمند در جلوگیری از هرگونه تغییر در ژئوپلتیک منطقه هستیم
رئیسی با اعلام حمایت جمهوری اسلامی ایران از تمامیت ارضی تمام کشورهای منطقه گفت: معتقدیم مسائل منطقه باید با گفتگو میان کشورهای منطقه حل و فصل شده و به طور جدی مخالف باز شدن پای کشورهای بیگانه به منطقه قفقاز هستیم. ایران آمادگی دارد نقش خود را برای کمک به حل و فصل مسائل از طریق گفتگوهای دیپلماتیک ایفا نماید.
به نظر می‌رسد این قسمت از مواضع رئیس جمهور کشورمان حاوی دو نکته باشد، اول اینکه اگرچه ایران از مواضع ارمنستان حمایت می‌کند اما اگر این کشور به دنبال وارد کردن نیروهای نظامی آمریکایی یا ناتو به بهانه دفاع در برابر جمهوری آذربایجان باشد، حتماً ایران مخالف حضور آن‌ها خواهد بود. دوم اینکه راه مطلوب برای حل این مناقشات مذاکرات دیپلماتیک است که چارچوب مطلوب برای آن همان ۳+۳ با حضور کشورهای ارمنستان، گرجستان و جمهوری آذربایجان به همراه ایران، ترکیه و روسیه است.
فرمت سیاسی مطلوب برای گفتگوهای دیپلماتیک در قفقاز
آنطور به نظر می‌رسد که ترکیه به عنوان حامی اصلی جمهوری آذربایجان به خوبی متوجه عزم جدی ایران برای عدم پذیرش تغییرات ژئوپلتیکی در منطقه شده است و در جریان سفر اخیر هاکان فیدان وزیر امور خارجه ترکیه به تهران، امیرعبداللهیان به صراحت مواضع کشورمان را به اطلاع وی رساند و گفت: در مسئله قفقاز، قویاً معتقد هستیم زمان عبور از دوره تنش و درگیری به دوره صلح و همکاری فرا رسیده است. بار دیگر تاکید می‌کنیم هرگونه تغییر در ژئوپلتیک در منطقه و هرگونه اقدام برای مسدود و یا محدود کردن مسیرهای تاریخی ترانزیتی و موجود در منطقه را هرگز برنمی تابیم.
البته ترکیه نیز که اقتصادی وابسته به صنعت توریسم دارد نیز حتماً به خوبی می‌داند هرگونه ماجراجویی و یا دخالت در بحران قفقاز می‌تواند آسیب جدی به آرامش کل منطقه بزند و در این مسئله اول از همه خود متضرر خواهد شد. همچنانکه اخیراً مقامات آنکارا سیاست خود را تغییر داده و در مسیر تنش‌زدایی با ارمنستان گام برمی‌دارند و اردوغان و نخست‌وزیر ارمنستان، در مورد عادی‌سازی با هدف احیای کامل روابط دیپلماتیک و بازگشایی مرز زمینی بین دو کشور صحبت کرده اند. به عبارتی، نزدیک‌شدن به ارمنستان، به معنی تلاش برای سوق‌دادن جمهوری آذربایجان به کانال دیپلماتیک است.
احتمال حمله نظامی جمهوری آذربایجان به ارمنستان در بازه زمانی فعلی چقدر است؟
اگرچه تحولات اخیر در منطقه و در عرصه بین المللی از جمله برگزاری نشست سالیانه سازمان ملل متحد، بیانگر احتمال پایین اقدام نظامی جمهوری آذربایجان علیه ارمنستان است، کمااینکه سخنگوی وزارت خارجه کشورمان در نشست رسانه‌ای خود در هفته جاری تأکید کرد: «مقامات ارمنستان به احتمال درگیری جدید از سوی جمهوری آذربایجان اظهار نگرانی کردند؛ اما مقامات جمهوری آذربایجان به ما پیام دادند که قصدی برای حمله نظامی ندارند.»؛ اما لازم است این موضوع برای بلند مدت حل و فصل شود و زمینه را برای آغاز حرکت منطقه قفقاز به سمت توسعه و پیشرفت فراهم سازد. زیرا که قفقاز جنوبی به لحاظ ژئوپلتیکی از اهمیت بسزایی برخوردار است و می‌تواند به عنوان دروازه آسیا به اروپا عمل کند.
آنچه همسایه‌های شمالی ایران باید بدانند آن است که ایران که اهل مذاکره است، اما تغییرات مرزی را برنمی‌تابد. قاطعیت ایران در حفظ وضع موجود، پیامی است که بارها مقامات دولتی ایران بر آن تاکید کرده اند و برای دستیابی به این خواسته خود نیز هم توان دیپلماتیک دارد و هم قدرت نظامی.
در همین راستا شعیب بهمن کارشناس مسائل منطقه‌ای در گفتگو با خبرنگار مهر در تشریح اتفاقات در حال وقوع در منطقه‌ی قفقاز جنوبی گفت: اتفاقاتی که در حال حاضر شاهد رویداد آن هستیم ذیل پروژه بزرگی تعریف می‌شود که جمهوری آذربایجان و متحدان آن مثل ترکیه و اسرائیل به شکل آشکار و در پشت صحنه بازیگران دیگری مانند آمریکا و انگلیس و ناتو از سال ۲۰۲۰ در منطقه دنبال می‌کنند. یعنی از زمانی که جنگ دوم قره باغ شکل گرفت و هدف آن جنگ پیشبرد پروژه کریدور جعلی زنگزور بود.
وی افزود: مدت زمانی نیست که از جنگ می‌گذرد و عملاً تمام تلاش‌ها در این راستا بوده است که این پروژه بتواند به مرحله اجرا برسد و طرح کلانی که این کشورها و بازیگران دنبال می‌کردند به ثمر برسد. آنچه که در روزهای اخیر شاهد آن هستیم در واقع یک لشکرکشی و جابجایی نیروها و تجهیزات نظامی است که هم در داخل جمهوری آذربایجان رخ داد و تجهیزات و نیروها را به نقاط مرزی با ارمنستان اعزام کردند و همچنین در منطقه نخجوان انجام شد و جمهوری آذربایجان تلاش کرد که نیروها و تجهیزات خودش را در دو سوی مرز ارمنستان مستقر کند که اگر به دنبال اقدام نظامی بود بتواند از دو سو وارد شود و جنوب ارمنستان را تحت اشغال قرار دهد.
آذربایجان به دنبال نمایش قدرت نظامی خود جهت ارعاب ارمنستان است
این کارشناس مسائل بین الملل تصریح کرد: پس یک وجه آن جابجایی و تحرکات نظامی در جوار مرزهای ارمنستان بوده است و یک وجه دیگر جابجایی و تجهیزات نظامی و نیروها از خارج جمهوری آذربایجان به شکل مشخص ترابری‌های هوایی نشان می‌دهد در هفته‌های اخیر هواپیما ترابری نظامی از ترکیه و سرزمین‌های اشغالی به مقصد آذربایجان اعزام شدند و پرواز داشتند که نشان می‌دهد بازیگران خارجی فعال شدند و به دنبال پیشبرد پروژه خودشان هستند.
وی افزود: بنابراین فعلاً تحرکات نظامی در داخل آذربایجان و همچنین در بین متحدان آذربایجان حکایت از این دارد که جمهوری آذربایجان قصد دارد یک جنگ جدیدی را در منطقه آغاز کند البته اگر فشارهای پیش از آغاز جنگ ملت ارمنستان را مجاب به پذیرش خواسته‌های باکو نکند.
بهمن تاکید کرد: هدف جمهوری آذربایجان در وهله اول این است که از طریق نمایش قدرت نظامی بتواند دولت ارمنستان را مجاب به پذیرش خواسته‌های خودش کند. این خواسته‌ها دو وجه دارد. یک وجه از آن مربوط به منطقه قره باغ می‌شود که باکو تلاش می‌کند ارمنستان را مجاب کند حاکمیت جمهوری آذربایجان بر منطقه قره باغ را به رسمیت بشناسد و یک وجه دیگر به مسئله کریدور جعلی زنگ زور مرتبط می‌شود که دولت جمهوری آذربایجان تلاش می‌کند از طریق فشارهای سیاسی و نظامی ارمنستان را ناگزیر به پذیرش این طرح کند.
